Polskie tabulatury organowe

Tabulatury organowe w Polsce są jednymi z najważniejszych przykładów takiego rodzaju muzyki organowej na świecie. Pomiędzy 1420 i 1700 na terenie Polski powstało co najmniej 20 tabulatur. Pierwsza, która zachowała się w postaci kompletnej, to tabulatura Jana z Lublina, jedna z najstarszych i największych na świecie.

Najważniejsze wśród polskich tabulatur organowych (w kolejności chronologicznej):

Średniowiecze

• Tabulatura organowa z klasztoru augustianów w Żaganiu (Sagan) na Śląsku (ok. 1425 lub 1423-33).

  Jest jednym z najwcześniejszych źródeł muzyki na instrument klawiszowy, który wyprzedzają zaledwie dwa zabytkowe źródła: Kodeks z Robertsbridge (ok. 1360-65) i Kodeks Faenza (ok. 1400-1420). Zawiera trzy wersy anonimowego Gloria. Instrument, na którym te utwory były wykonywane, musiał posiadać co najmniej dwie klawiatury: Blockwerk i Burdon (o tym więcej po niemiecku).

• fragment fundamentum organowego z Wrocławia (ok. 1430-40)

  Zawiera jedną z najwcześniejszych na świecie wskazówek dot. stosowania pedału organowego, a mianowicie Fundamentum bonum pedaliter in c d a.

• Wrocławska tabulatura, "pierwsza" (ok. 1450).

  Pochodzi z klasztoru wrocławskich dominikanów. Zachowała się fragmentarycznie, zawiera m.in. opracowania pieśni i 27 kadencji 2- i 3- głosowych (tzw. clausule).

Renesans

• Tabulatura organowa z klasztoru augustianów w Krakowie (ok. 1520-1528), zwana Tabulaturą na desce.

  Ma ogromne znaczenie, jeżeli chodzi o kulturę muzyczną augustianów krakowskich, o której wiadomości są szczątkowe. Deska (będąca pulpitem organowym) posłużyła jako usztywnienie okładki XVI-wiecznego mszału.

• Lwowska tabulatura organowa skryptora Łukasza (ok. 1520-30).

  Tabulatura pochodzi z klasztoru dominikanów we Lwowie (wersja ros.). Na osobę skryptora tabulatury, Łukasza, wskazuje napis: Et valde mane una sabbatorum / Finis p[er] me Luca[m] (ukończone przeze mnie, Łukasza). Tabulatura zawiera utwory m.in. Heinricha Fincka. Spotykana nieraz informacja (m.in. Katarzyna Morawska, Renesans...), jakoby owa tabulatura pochodziła z klasztoru augustianów we Lwowie, jest nieprawdziwa. NB. Lwowskiej tabulatury organowej nie należy mylić z tzw. Tabulaturą organową Marcina ze Lwowa (Leopolity), czyli Łowicką tabulaturą organową, por. niżej.

• Tabulatura Jana z Lublina (1537-1548)

  Jedna z największych tabulatur organowych w historii muzyki. Powstała w klasztorze w Kraśniku, lecz prawdopodobnie miała zastosowanie w środowisku krakowskim. Razem z krakowską tabulaturą z Kościoła św. Ducha jedyne źródło kompozycji Mikołaja z Krakowa oraz (być może identycznych z nim) monogramistów N.Z. oraz N.Z.Cracoviensis.

• Krakowska tabulatura z klasztoru Św. Ducha (ok. 1548).

  Wykazuje tematyczne, muzyczne, regionalne i skryptorskie podobieństwo z tabulaturą Jana z Lublina. Razem z tabulaturą Jana z Lublina jedyne źródło kompozycji Mikołaja z Krakowa oraz (być może identycznych z nim) monogramistów N.Z. oraz N.Z.Cracoviensis.

• Wrocławska tabulatura, "druga" (ok. 1573)

  Tabulatura zaginiona. Zawierała m.in. transkrypcję organową motetu Resurgente Christo Domino Marcina Leopolity, kopia którego się zachowała.

• Łowicka tabulatura (ok. 1580)

  Dawniej znana jako Tabulatura Marcina Leopolity lub Tabulatura Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. Pochodzi z Kapituły katedralnej w Łowiczu. Zawierała m.in. transkrypcję organową motetu Spiritus Domini Leopolity oraz utwory Krzysztofa Klabona, Marcina Warteckiego (Marcina z Warty), Jakuba Sowy; zaginiona, zachowała się kopia mikrofilmowa.

• Tabulatura tzw. Zamkowa, prawdopodobnie część tabulatury Łowickiej (ok. 1590)

  Zaginiona; zawierała m.in. transkrypcje organowe motetów Cibavit eos oraz Mihi autem Marcina Leopolity i motetu Nunc scio vere Wacława z Szamotuł (zachowała się kopia mikrofilmowa).

• Gdańska tabulatura organowa (1591)

  Jej przynależność do polskiej kultury muzycznej wzbudza wątpliwości. Prawdopodobnie jej autorem był organista Cajus Schmiedtlein (ok. 1566-1611).

• Ryska tabulatura organowa, "pierwsza" (koniec XVI w.)

  Pochodzi z byłych Inflant, z kolegium jezuickiego w Rydze (istniało w latach 1582-1621; zostało rozgrabione przez Szwedów). Aktualnie przechowuje się w Uppsali w Szwecji. Zawiera m.in. Mihi autem - introit Marcina Leopolity.

• Toruńska tabulatura (Johannesa Fischera z Morąga) (1591-1604).

  Oryginalna jej nazwa: Ex libris Johannis Fischeri Borussi Morungensis. Liber Secundus. Kunstlich Tablatur Buch (zachowała się jedynie księga druga). Johann Fischer był nie tylko skryptorem, lecz również i autorem wielu utworów, zamieszczonych w tabulaturze.

• Żmudzka tabulatura z Kroż (również znana jako Tabulatura Adama z Wągrowca) (ok. 1618).

  Twórczość Adama z Wągrowca w znacznym stopniu należy do wczesnego baroku. Sama tabulatura pochodzi ze zbiorów kolegium jezuickiego.

• Tabulatura oliwska, tzw. Pierwsza (1619)

  Na Litwie i w szeregu opracowań funkcjonuje pod nazwą Tabulatury z Brunsbergi - "Braniewskiej". Dopuszczalna jej nazwa to oliwsko-braniewska.

  Zawiera m.in. wszystkie znane dzisiaj utwory Petrusa de Drusina (Piotra Drusińskiego; Piotra z Drużna).

• Ryska tabulatura organowa, "druga" (1620)

  Pochodzi z byłych Inflant, z kolegium jezuickiego w Rydze (istniało w latach 1582-1621; zostało rozgrabione przez Szwedów). Aktualnie przechowuje się w Uppsali w Szwecji. Zawiera utwory Jana Branta (1554-1602), m.in. Jesu dulcis memoria i Coelestes merces.

Barok

• Pelplińska tabulatura (1620-80).

  Należy do muzykaliów opactwa cystersów w Pelplinie. Zawiera w sobie utwory tak barokowe, jak i renesansowe - chóralne, na zespół instrumentalny, organowe, w tym do użytku w kościele ewangelickim.

• Wileńska tabulatura (ok. 1626)

  Również znana jako Album Sapiehy; należy do zbiorów wileńskich bernardynów (Kościół św. Franciszka i św. Bernarda).

• Ostromeczewska tabulatura (ok. 1640)

  Pochodzi prawdopodobnie z Ostromeczewa na Białorusi (Астрамечава); jest jednym z zaledwie kilku zabytków organowych z terenu Białorusi, jak również całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Drugim możliwym miejscem pochodzenia jest Połock. Pewnym jest, iż została użyta jako usztywnienie okładki unickiego mszału z cerkwi w Ostromeczewie. Owa tabulatura jest również znana jako Zeszyt Połocki, lub Silva rerum; jest niemalże jedynym znanym dzisiaj pomnikiem instrumentalnej muzyki obrządku unickiego (greckokatolickiego), zawiera m.in. jedyny znany dziś utwór Piotra Żelechowskiego - Fantasio del sol primo tono.

• Warszawska tabulatura (ok. 1680)

  Miejsce pochodzenia tabulatury - prawdopodobnie północne Mazowsze.

NB. Na liście obecne są również zabytki kultury muzycznej Śląska, przynależność (terytorialna i kulturowa) których do muzyki polskiej może być dyskusyjna.

Bibliografia

• Katarzyna Morawska. Średniowiecze (w serii Historia muzyki polskiej), Sutkowski Edition Warsaw, 1998, ISBN 83-900790-7-0
• Katarzyna Morawska. Renesans (w serii Historia muzyki polskiej), Sutkowski Edition Warsaw, b.r., ISBN 83-900790-2-X
• Album Sapieżyńskie. Wileńska tabulatura organowa z XVII wieku obrazami żywota św. Franciszka zdobiona. Pod red. P. Poźniaka (w serii Sub Sole Sarmatiae, tom 9), Musica Iagellonica, Kraków, 2004, ISBN 83-7099-133-5
• Jerzy Gołos. Polskie organy i muzyka organowa, Instytut Wydawniczy PAX 1972.