Ziemia chełmińska

Położenie ziemi chełmińskiej z michałowską (ciemniejszy zielony) na mapie Polski z zaznaczonymi województwami i powiatami

Herb ziemi chełmińskiej

Chorągiew ziemi chełmińskiej spod Grunwaldu

Ziemia chełmińska (łac. Terra Culmensis, niem. Kulmerland) – jednostka terytorialna dawnej Polski, do których początkowo zaliczano obszar leżący w łuku Wisły pomiędzy jej prawym, wschodnim brzegiem a Drwęcą na południu i Osą aż do jej ujścia do Wisły na północy. Na wschodzie granicą Ziemi chełmińskiej była rzeka Lutryna. Od 2 poł. XIII wieku do Ziemi chełmińskiej zaczęto zaliczać Ziemię lubawską, oraz obszar na prawym brzegu rzeki Osy wokół miasteczka Łasin. W 1317 roku przyłączono do niej Ziemię michałowską (faktycznie część Ziemi dobrzyńskiej). Dwa główne i najstarsze (prawa miejskie 1233 r.) miasta Ziemi Chełmińskiej to położone nad Wisłą Chełmno – od którego pochodzi nazwa regionu i Toruń.

Na początku XI wieku w czasach panowania Mieszka II na Górze Św. Wawrzyńca w Kałdusie istniał gród będący jednym z najważniejszych ośrodków władzy administracyjnej i kościelnej w państwie pierwszych Piastów. Do 1. poł. XIII w. Ziemia Chełmińska społecznie i językowo związana była z Kujawami, należąc do Mazowsza, dla której stanowiła obszar nadgraniczny wobec Prus.

Od 2. poł. XIII w. do ziemi chełmińskiej zaczęto zaliczać także ziemię lubawską – powiaty nowomiejski, iławski wokół Lubawy i działdowski wokół Lidzbarka oraz ziemię michałowską (część ziemi dobrzyńskiej naprzeciwko Brodnicy). Administracyjne centrum stanowiło miasto Chełmno leżące nad Wisłą, na północnym zachodzie.

W okresie rozdrobnienia feudalnego stąd rozpoczęła się intensywna akcja misyjna zapoczątkowana przez Konrada Mazowieckiego. Za podjęcie akcji misyjnych nadał on biskupowi pruskiemu Chrystianowi (1222) dobra w zachodniej części Ziemi Chełmińskiej. Odbyło się kilka wypraw krzyżowych, które wywołały niszczycielskie wyprawy odwetowe na Ziemię Chełmińską ze strony pogańskich plemion pruskich.

Ziemia chełmińska była historycznie pierwszą, na którą w 1231 r. sprowadzeni zostali Krzyżacy dla obrony przed Prusami. Książę mazowiecki Konrad w 1226 roku rozpoczął rozmowy z zakonnikami, przyznając im w konsekwencji w 1228 r. w dzierżawę ziemię chełmińską, jednakże przy zachowaniu całości swoich książęcych prerogatyw. W 1231 r. niewielki oddział krzyżacki osiedlił się w Toruniu. Krzyżacy na podstawie sfałszowanego dokumentu, tzw. Falsyfikatu Kruszwickiego z 1230 roku (nadającego im ziemię chełmińską w wieczyste posiadanie, a nie w dzierżawę), uzyskali w 1234 r. bullę papieża Grzegorza IX, który uznał suwerenną władzę Krzyżaków w ziemi chełmińskiej. Dodatkowo na skutek starań Krzyżaków cesarz Fryderyk II wydał im w 1235 roku tzw. "Złotą Bullę" z Rimini (antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej, jednak nie jako lenna nadanego im przez Konrada Mazowieckiego, ale jako właścicieli dzielnicy.

Po powrocie tego obszaru do Królestwa Polskiego na mocy II pokoju toruńskiego w 1466 r. należał on do Prus Królewskich.

Tereny te, z wyjątkiem Torunia, podczas I rozbioru Polski w 1772 r. znalazły się w Królestwie Pruskim. W latach 1807-1815 Ziemia Chełmińska znajdowała się w Księstwie Warszawskim i następnie ponownie w Królestwie Prus. Po I wojnie światowej, w 1920 roku, cała Ziemia Chełmińska znalazła się z powrotem w państwie polskim na obszarze województwa pomorskiego. Okres międzywojenny przyczynił się do rozwoju regionu, jednak nadejście II wojny światowej spowodowało zniszczenia, jakich od dawna nie zaznał. Bardzo poważnie został zniszczony Grudziądz. Reszta miast ucierpiała również w mniejszym lub większym stopniu, praktycznie bez szwanku przetrwały dwa najcenniejsze miasta - Toruń i Chełmno.

W PRL ziemia chełmińska znalazła się w województwie bydgoskim. W 1975 r. po reformie administracyjnej ponad 90% terytorium ziemi chełmińskiej znalazło się w województwie toruńskim (historycznie rzecz biorąc można powiedzieć, że Toruń stał się stolicą województwa chełmińskiego - ziemi chełmińskiej). Obecnie wchodzi w skład województwa kujawsko-pomorskiego oraz w mniejszym stopniu województwa warmińsko-mazurskiego. Jest podzielona na 11 powiatów leżących w mniejszej lub większej części na terenie ziemi chełmińskiej.

Obecnie ziemię chełmińską zamieszkuje ok. 650 tysięcy ludzi.

Większe miasta: Toruń, Grudziądz, Brodnica, Chełmno, Golub-Dobrzyń, Chełmża, Wąbrzeźno, Nowe Miasto Lubawskie, Lubawa i Lidzbark.

Zobacz też

• Prusy
• gmina Chełmno
• diecezja chełmińska
• powiat chełmiński
• województwo chełmińskie

Bibliografia

• Ziemia Chełmińska w przeszłości: wybór tekstów źródłowych, pod red. Mariana Biskupa. Toruń 1961 (kopia cyfrowa)

Linki zewnętrzne

• Opis ziemi chełmińskiej w Toruńskim Serwisie Turystycznym