Chełmno

Chełmno
— miasto i gmina —
Widok na rynek starego miasta
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	chełmiński
Prawa miejskie	1233 (odnowione 1251)
Burmistrz	Mariusz Arkadiusz Kędzierski
Powierzchnia	13,86 km²
Wysokość	75 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	20 119 1483,7 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	86-200
Tablice rejestracyjne	CCH
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego Chełmno
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Chełmno
Położenie na mapie Polski Chełmno
53°20′57″N 18°25′22″E
TERC (TERYT)	0404011
SIMC	0983066
Hasło promocyjne: Miasto zabytków i zakochanych
Urząd miejski ul. Dworcowa 1 86-200 Chełmno
Strona internetowa

Chełmno (daw. pol. Chołmien, łac. Culmen, niem.: Culm, Kulm) – miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą i wpadającą do niej Frybą. Miasto leży 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód od Grudziądza. W pobliżu most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta włącznie z historycznym centrum Chełmna leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu Ziemia Chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem tego obszaru i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie – tzw. prawo chełmińskie, w 1233).

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2013 roku miasto miało 20 622 mieszkańców.

Położenie

Według danych z 2002 Chełmno ma obszar 13,86 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne 4%

Miasto stanowi 0,63% powierzchni powiatu.

Panorama starego miasta

Sąsiednie gminy

Chełmno (gmina wiejska), Kijewo Królewskie, Stolno, Świecie

Komunikacja

W przeszłości do Chełmna prowadziły dwie linie kolei, do Kornatowa (zlikwidowana w 1991 roku) oraz do Torunia przez Unisław (połączenia zlikwidowano w 1953 roku). Obecnie funkcjonuje w mieście jedynie dworzec PKS, który jednak dzięki bliskości ważnej trasy komunikacyjnej oferuje przejazdy do wielu większych miast m.in. Torunia, Bydgoszczy, Chojnic, Łodzi, Gdańska, Warszawy, a także do większości okolicznych miasteczek. Miasto znajduje się przy drodze krajowej nr 91, a nieopodal w miejscowości Lisewo, 20 km od Chełmna, znajduje się wjazd na autostradę A1. Na obszarze administracyjnym miasta znajduje się także most na Wiśle, jeden z najważniejszych w kraju, co w czasach komunistycznych było powodem stacjonowania w Chełmnie licznego garnizonu.

Ok. 6 km na południe od miasta znajduje się lądowisko Watorowo.

• Szlak rowerowy R1

Demografia

Dane z 31 grudnia 2013:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	20 622	100	10 772	52,2	9850	47,8
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	1487,9		777,2		710,7

• Piramida wieku mieszkańców Chełmna w 2014 roku.

Historia

Nazwa miasta

Chełmno – wschodnia pierzeja Rynku

Dawny Zespół Królewskiego Katolickiego Gimnazjum, obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1

Wodociągowa wieża ciśnień z 1899 roku

Ratusz w Chełmnie – rycina z XIX wieku

Mury miejskie w otoczeniu parku

Nazwa miasta Chełmno jest bardzo stara i ma charakter topograficzny – pochodzi od słowa chełm, oznaczającego „wzgórze”. Chełmno – to dosłownie osada na wzgórzu. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm.

Historia Chełmna

Pierwotnie gród Chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o nadzwyczajnej wadze grodu w tym okresie który do XII w. pełnił funkcję grodu kasztelańskiego.

Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, (XIII–XIV w.)

W 1228 zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę Ziemi Chełmińskiej, w latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii), a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1233 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Niemców nazwę Kulm (łac. Culm). W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Od 1473 i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692, działała tutaj Akademia Chełmińska – szkoła średnia współpracująca z Akademią Krakowską. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto intensywnie rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych do dziś kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.

Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto dalej rozwijało się: rozbudowano m.in. sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej).

Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki już 5 września 1939 roku. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, faktem jest jednak, że społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. Miasto zostało wyzwolone 28 stycznia 1945 roku przez oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego.

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 14 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Chełmnie. Na terenie miasta zaraz po wyzwoleniu funkcjonował także obóz NKWD.

Po wojnie w mieście powstało kilka zakładów przemysłowych; najważniejsze z nich to istniejące do dziś: Fabryka Akcesoriów Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu ich na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy.

Zabytki

Chełmno jest wyjątkowo bogate w zabytki, zachowało się tutaj sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Układ urbanistyczny pochodzi prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji, po 1251.

• Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280–1320.
• Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572 i 1584–1596, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
• Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV w.
• Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV w. na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII w. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
• Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII w. i XVIII w.; klasztor zbudowany od trzeciej ćwierci XIII do początku XIV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. i w stylu neogotyckim w XIX i XX w., do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina (w której rzekomo książę miał być więziony), prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w.; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska i dom konwentu - pozostałość gotyckiego zamku, przebudowana w XIX w.
• Kościół Ducha Świętego, zbudowany w latach 1280–1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
• Kaplica św. Marcina.
• Brama Grudziądzka z końca XIII w., z dobudowaną w XVII w. kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).
• Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce - 2,3 km).
• Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX w.
• Dawna poczta z czwartej ćwierci XVII w., przebudowana w połowie XIX w. i w 1911
• Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 (ul. Toruńska 21)
• Arsenał z 1811, przebudowany w 1885 (obecna biblioteka publiczna)
• Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
• Liczne zabytkowe kamienice, m.in.:
  • Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII w., przebudowana w 1570 i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
  • Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII w. przy ul. Grudziądzkiej 36.
• Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w. przy ul. Podmurnej 7.
• Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
• Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
• Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).

Nad brzegiem Jeziora Starogrodzkiego znajduje się park miniatur zamków krzyżackich, wykonanych w skali 1:30. Miniatury odwzorowują pierwotny stan 9 zamków: z Radzynia Chełmińskiego, Bierzgłowa, Grudziądza, Papowa Biskupiego, Kurzętnika, Rogóźna, Torunia, Pokrzywna oraz zamku wysokiego w Malborku. Zwiedzanie parku miniatur jest bezpłatne.

Wybrane zabytki Chełmna

Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła

Pofranciszkański kościół św. Jakuba i św. Mikołaja

Renesansowy ratusz, obecnie Muzeum Ziemi Chełmińskiej

Klasztor Sióstr Miłosierdzia z kościołem św. Jana

Brama Grudziądzka – wejście do starego miasta od strony wschodniej

Mury i baszta Prochowa

Kościół garnizonowy wybudowany w 1875 roku jako świątynia protestancka dla Królewskiego Korpusu Kadetów

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół Świętego Ducha

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia pw. Wniebowzięcia NMP – „Fara”
  • parafia pw. św. Józefa – „Pallotyni”
  • parafia wojskowa – kościół granizonowy pw. MB Częstochowskiej
  • Zgromadzenie Księży Misjonarzy
  • Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo
  • Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Św. Rodziny
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
  • Zbór w Chełmnie
• Kościół Zielonoświątkowy:
  • Zbór w Chełmnie
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Chełmno (Sala Królestwa ul. Żurawia 8)

Miasta partnerskie

• Hann. Münden

Zobacz też

• Diecezja chełmińska
• Synagoga w Chełmnie
• Cmentarz żydowski w Chełmnie
• Wieża Bismarcka w Chełmnie
• Klub Sportowy LUKS Chełmno

Bibliografia

• Biskup Marian, Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968 [2]
• Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983 [3]
• Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984 [4]
• Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984 [5]
• Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991 [6]
• Chełmno w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa 1880.
• Mapa Culm (sektion 2676) (po 1936, skala 1:25 000)
• Strona internetowa Chełmna
• Chełmno nad Wisłą
• Serwis Informacyjny Chełmna
• Historia Żydów w Chełmnie na portalu Wirtualny Sztetl
• Chełmno, miasto pow., nad Wisłą w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa 1880.