53°20′57″N 18°25′22″E/53,349167 18,422778Chełmno
| |||||
.jpg) Widok na rynek starego miasta | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Prawa miejskie |
1233 (odnowione 1251) | ||||
| Burmistrz |
Artur Mikiewicz (2018) | ||||
| Powierzchnia |
13,86 km² | ||||
| Wysokość |
75 m n.p.m. | ||||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 56 | ||||
| Kod pocztowy |
86-200 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
CCH | ||||
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |||||
| 53°20′57″N 18°25′22″E/53,349167 18,422778
| |||||
| TERC (TERYT) |
0404011 | ||||
| SIMC |
0983066 | ||||
| Hasło promocyjne: Miasto zabytków i zakochanych | |||||
Urząd miejski ul. Dworcowa 186-200 Chełmno | |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
_ID_601491.jpg)
_Che%C5%82mno_(Poland).jpg)
Chełmno (niem.: Culm, Kulm) – miasto w Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego; leży w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą, u ujścia Fryby.
Chełmno położone jest 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód od Grudziądza. W pobliżu znajduje się most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta, włącznie z historycznym centrum Chełmna, leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu ziemia chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem regionu i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie – tzw. prawo chełmińskie, w 1232). W 2005 Stare Miasto w Chełmnie zostało wpisane na listę pomników historii.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.
Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Chełmno liczyło 19 510 mieszkańców[1].
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Według danych z 2002[2] Chełmno ma obszar 13,86 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne 4%
Miasto stanowi 0,63% powierzchni powiatu.
.jpg) Panorama starego miasta
|
Sąsiednie gminy[edytuj | edytuj kod]
Chełmno (gmina wiejska), Kijewo Królewskie, Stolno, Świecie
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Według danych GUS z 31 grudnia 2013 roku[3] miasto miało 20 622 mieszkańców.
Dane z 31 grudnia 2013[3]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 20 622 | 100 | 10 772 | 52,2 | 9850 | 47,8 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
1487,9 | 777,2 | 710,7 | |||
- Piramida wieku mieszkańców Chełmna w 2014 roku[4].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa miasta[edytuj | edytuj kod]
Nazwa miasta Chełmno jest bardzo stara i ma charakter topograficzny – pochodzi od słowa chełm, oznaczającego „wzgórze”. Chełmno – to dosłownie osada na wzgórzu. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm[5].
Historia Chełmna[edytuj | edytuj kod]
Pierwotnie gród chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa[6]. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o nadzwyczajnej wadze grodu w tym okresie który do XII w. pełnił funkcję grodu kasztelańskiego. Pierwotnie Chełmno i okoliczne obszary znajdowały się w piastowskim Królestwie Polskim[7].
W 1228 zakon krzyżacki, kiedy zajął te obszary, wybrał Chełmno na stolicę ziemi chełmińskiej, w latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii, a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1232 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Krzyżaków nazwę Kulm (łac. Culm). W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto Chełmno przeszło ponownie w granice Korony Królestwa Polskiego, jako część Prus Królewskich, zwanych też Prusami Polskimi[7]. Od 1473 i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692, działała tutaj Akademia Chełmińska współpracująca z Akademią Krakowską.
Na przełomie XVI i XVII wieku miasto należało do dóbr stołowych biskupów chełmińskich[8]. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim po I rozbiorze Polski. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto intensywnie rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych do dziś kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku miasto w składzie niemieckiej prowincji Prusy Zachodnie. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.
Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto dalej rozwijało się: rozbudowano m.in. sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej). Ostatnim starostą chełmińskim był Zygmunt Gużewski.
Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki 5 września 1939 roku i rozpoczęła się niemiecka okupacja. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich Żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, faktem jest jednak, że społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. 28 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego[9].
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 14 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Chełmnie[10]. Na terenie miasta w 1945 funkcjonował także obóz NKWD[11].
Po wojnie w mieście powstało kilka zakładów przemysłowych; najważniejsze z nich to istniejące do dziś: Fabryka Akcesoriów Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu ich na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy.
| Okres | Państwo | Zwierzchność | Jednostka administracyjna | Status miasta | Funkcja miasta |
|---|---|---|---|---|---|
| 1807–1815 | Księstwo Warszawskie | Cesarstwo Francuskie | departament bydgoski (Département de Bydgoszcz) | pol. Powiat chełmiński
fr. Le district Chelmno |
Miasto i siedziba podprefekta (starosty) |
| 1815–1824 | Królestwo Prus | Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder | Landkreis Kulm | Miasto i siedziba landrata (starosty) | |
| 1824–1878 | Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie | Preußen, Regierungsbezirk Marienwerder | Landkreis Kulm | Miasto i siedziba landrata | |
| 1878–1920 | Cesarstwo Niemieckie | Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder | Landkreis Kulm | Miasto i siedziba landrata | |
| 1920–1939 | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | Powiat chełmiński | Miasto i siedziba powiatu ziemskiego | |
| 1939–1945 | III Rzesza Niemiecka | Reichsgau Danzig-Westpreußen, Regierungsbezirk Bromberg | Landkreis Kulm | Miasto i siedziba powiatu ziemskiego | |
| 1945 luty-kwiecień*** | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | Powiat chełmiński | Miasto i siedziba powiatu ziemskiego | |
| 1945–1950 | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | Powiat chełmiński | Miasto i siedziba powiatu ziemskiego | |
| 1950–1952 | Rzeczpospolita Polska | województwo bydgoskie | Powiat chełmiński | Miasto i siedziba powiatu ziemskiego | |
| 1952–1975 | Polska Rzeczpospolita Ludowa | województwo bydgoskie | Powiat chełmiński | Miasto i siedziba powiatu ziemskiego | |
| 1975–1989 | Polska Rzeczpospolita Ludowa | województwo toruńskie | Gmina Chełmno | Miasto i siedziba gminy Chełmno | |
| 1989–1998 | Rzeczpospolita Polska | województwo toruńskie | Rejon grudziądzki | Miasto i siedziba gminy Chełmno | |
| od 1999 | Rzeczpospolita Polska | województwo kujawsko-pomorskie | Powiat chełmiński | Miasto i siedziba władz powiatu | |
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Chełmno jest wyjątkowo bogate w zabytki, zachowało się tutaj sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego[12][13].
Układ urbanistyczny pochodzi prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji, po 1251.
.jpg)
_Che%C5%82mno_(Poland).jpg)
.jpg)
.JPG)
- Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280–1320.
- Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572 i 1584–1596, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
- Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV w.
- Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV w. na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII w. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
- Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII w. i XVIII w.; klasztor zbudowany od trzeciej ćwierci XIII do początku XIV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. i w stylu neogotyckim w XIX i XX w., do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina (w której rzekomo książę miał być więziony), prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w.; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska i dom konwentu – pozostałość gotyckiego zamku, przebudowana w XIX w.
- Kościół Ducha Świętego, zbudowany w latach 1280–1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
- Kaplica św. Marcina.
- Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce – 2,3 km)[14].
- Brama Grudziądzka z końca XIII w., z dobudowaną w XVII w. kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).
- Brama Merseburska z II połowy XIII w.
- Wieża Mestwina z II połowy XIII w. (prawdopodobnie najstarszy zabytek Chełmna)
- Baszta Prochowa z przełomu XIII/XIV w.
- Baszta Dominikańska z początku XIV w.
- Baszta Panieńska z XIV w.
- Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX w.
- Dawna poczta z czwartej ćwierci XVII w., przebudowana w połowie XIX w. i w 1911
- Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 (ul. Toruńska 21)
- Arsenał z 1811, przebudowany w 1885 (obecna biblioteka publiczna)
- Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
- Liczne zabytkowe kamienice, m.in.:
- Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII w., przebudowana w 1570 i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
- Kamienica przy ul. Grudziądzkiej 18, gotycka z przełomu XIII i XIV w., przebudowywana w XIX i pocz. XX w., z zachowaną w dobrym stanie gotycką elewacją tylną
- Kamienice przy Rynku, m.in. nr 5 i 6 (dawny dom kupiecki), z zachowanymi reliktami gotyckimi, przebudowywane w XVI, XVII, XIX i XX w.
- Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII w. przy ul. Grudziądzkiej 36.
- Kamienica klasycystyczna z 1. poł. XIX w. przy Rynku 12
- zespół domów z końca XVIII-pocz. XIX w. przy ulicach Ducha Św. i 22 Stycznia, zbudowanych po I rozbiorze Polski dla pracowników manufaktury sukna
- kamienice w stylu historyzmu, secesji i wczesnego modernizmu przy ul. Grudziądzkiej, Dworcowej, Młyńskiej, pl. Wolności
- Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w. przy ul. Podmurnej 7.
- Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
- Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
- Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).
W Parku Pamięci i Tolerancji im. dr L. Rydygiera znajduje się park miniatur zamków krzyżackich, wykonanych w skali 1:30. Miniatury odwzorowują pierwotny stan 9 zamków: z Radzynia Chełmińskiego, Bierzgłowa, Grudziądza, Papowa Biskupiego, Kurzętnika, Rogóźna, Torunia, Pokrzywna oraz zamku wysokiego w Malborku. Zwiedzanie parku miniatur jest bezpłatne[15].
Transport[edytuj | edytuj kod]
Drogowy[edytuj | edytuj kod]
Obecnie funkcjonuje w mieście jedynie dworzec PKS, który jednak dzięki bliskości ważnej trasy komunikacyjnej oferuje przejazdy do wielu większych miast m.in. Torunia, Bydgoszczy, Chojnic, Łodzi, Gdańska, Warszawy, a także do większości okolicznych miasteczek. Miasto znajduje się przy drodze krajowej nr 91, a nieopodal w miejscowości Lisewo, 20 km od Chełmna, znajduje się wjazd na autostradę A1. Na obszarze administracyjnym miasta znajduje się także most na Wiśle, jeden z najważniejszych w kraju, co w czasach komunistycznych było powodem stacjonowania w Chełmnie licznego garnizonu.
Kolejowy[edytuj | edytuj kod]
W przeszłości do Chełmna prowadziły dwie linie kolei, do Kornatowa (zlikwidowana w 1991 roku) oraz do Torunia przez Unisław (połączenia zlikwidowano w 1969 roku[16]).
Miasto obecnie doświadcza wykluczenia komunikacyjnego nie mając bezpośredniego dostępu do transportu kolejowego, najbliższy dworzec jest oddalony w kierunku północny zachód o 10,5 km (13 minut jazdy) w Terespol Pomorski (obsługa 20 połączeń dla kierunków Bydgoszcz Główna, Grudziądz, Gdynia Główna, Gdynia Chylonia, Słupsk).
Lotniczy[edytuj | edytuj kod]
Około 6 km na południe od miasta znajduje się lądowisko Watorowo.
Rowerowy[edytuj | edytuj kod]
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące związki wyznaniowe:
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
- parafia pw. Wniebowzięcia NMP – „Fara”
- parafia pw. św. Józefa – „Pallotyni”
- parafia wojskowa – kościół garnizonowy pw. MB Częstochowskiej
- Zgromadzenie Księży Misjonarzy
- Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo
- Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Św. Rodziny
- zbór Chełmno (Sala Królestwa ul. Żurawia 8)[17]
Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]
Ludzie związani z Chełmnem[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Akademia Chełmińska
- Diecezja chełmińska
- Synagoga w Chełmnie
- Cmentarz żydowski w Chełmnie
- Twierdza Chełmno
- Wieża Bismarcka w Chełmnie
- Klub Sportowy LUKS Chełmno
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-16].
- ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ a b Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2013 r. (stan w dniu 31 XII) (pol.). GUS. [dostęp 2014-10-05].
- ↑ Chełmno w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Halina Turska: „Nazwy miejscowe powiatu chełmińskiego”, w: M. Biskup (red.) Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968 [1].
- ↑ Marek Dulnicz, Mazowsze w wieku, [w:] Ziemie Polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków 2000, s. 200–213.
- ↑ a b https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/c/735-chelmno/96-historia-miejscowosci/67065-historia-miejscowosci
- ↑ Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614 : z uwzględniem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, Toruń 1927, s. IV.
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945, Sport i Turystyka, 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 775.
- ↑ Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944-1956 (fragmenty), „forumemjot”, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
- ↑ Józef Dębiński, Komunistyczne obozy koncentracyjne w Polsce pojałtańskiej, „Studia Włocławskie” (16 (2014)), 2014, s. 63.
- ↑ Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie uznania za pomnik historii, isap.sejm.gov.pl [dostęp 2017-11-22].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych. nid.pl.
- ↑ Zamek krzyżacki w Chełmnie.
- ↑ Park miniatur zamków krzyżackich w Chełmnie.
- ↑ Ogólnopolska Baza Kolejowa, www.bazakolejowa.pl [dostęp 2019-05-03] (pol.).
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-23].
- ↑ Układy partnerskie. W: Urząd Miasta Chełmna [on-line]. chelmno.pl. [dostęp 2018-06-23].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
 |
Ta sekcja od 2021-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. |
- Biskup Marian, Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968 [2]
- Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983 [3]
- Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984 [4]
- Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984 [5]
- Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991 [6]
- Chełmno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 560.
- Mapa Culm (sektion 2676) (po 1936, skala 1:25 000)
- Strona internetowa Chełmna
- Chełmno nad Wisłą
- Serwis Informacyjny Chełmna
- Historia Żydów w Chełmnie na portalu Wirtualny Sztetl
- Chełmno, miasto pow., nad Wisłą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 560.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Archiwalne widoki i publikacje dotyczące Chełmna w bibliotece Polona
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców |
|
| Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców |
