Chełmno

Chełmno
— miasto i gmina —
Widok na rynek starego miasta
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	chełmiński
Prawa miejskie	1232 (odnowione 1251)
Burmistrz	Artur Mikiewicz (2018)
Powierzchnia	13,86 km²
Wysokość	75 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	19 510 1407,6 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	86-200
Tablice rejestracyjne	CCH
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego Chełmno
Położenie na mapie Polski Chełmno
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Chełmno
53°20′57″N 18°25′22″E
TERC (TERYT)	0404011
SIMC	0983066
Hasło promocyjne: Miasto zabytków i zakochanych
Urząd miejski ul. Dworcowa 1 86-200 Chełmno
Strona internetowa
BIP

Chełmno (niem.: Culm, Kulm) – miasto w Polsce w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą i wpadającą do niej Frybą. Miasto leży 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód od Grudziądza. W pobliżu znajduje się most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta, włącznie z historycznym centrum Chełmna, leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu ziemia chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem tego obszaru i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie – tzw. prawo chełmińskie, w 1232).

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Chełmno liczyło 19 510 mieszkańców.

Położenie

Według danych z 2002 Chełmno ma obszar 13,86 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne 4%

Miasto stanowi 0,63% powierzchni powiatu.

Panorama starego miasta

Sąsiednie gminy

Chełmno (gmina wiejska), Kijewo Królewskie, Stolno, Świecie

Komunikacja

W przeszłości do Chełmna prowadziły dwie linie kolei, do Kornatowa (zlikwidowana w 1991 roku) oraz do Torunia przez Unisław (połączenia zlikwidowano w 1969 roku). Obecnie funkcjonuje w mieście jedynie dworzec PKS, który jednak dzięki bliskości ważnej trasy komunikacyjnej oferuje przejazdy do wielu większych miast m.in. Torunia, Bydgoszczy, Chojnic, Łodzi, Gdańska, Warszawy, a także do większości okolicznych miasteczek. Miasto znajduje się przy drodze krajowej nr 91, a nieopodal w miejscowości Lisewo, 20 km od Chełmna, znajduje się wjazd na autostradę A1. Na obszarze administracyjnym miasta znajduje się także most na Wiśle, jeden z najważniejszych w kraju, co w czasach komunistycznych było powodem stacjonowania w Chełmnie licznego garnizonu.

Około 6 km na południe od miasta znajduje się lądowisko Watorowo.

• Szlak rowerowy R1

Demografia

Według danych GUS z 31 grudnia 2013 roku miasto miało 20 622 mieszkańców.

Dane z 31 grudnia 2013:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	20 622	100	10 772	52,2	9850	47,8
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²]	1487,9		777,2		710,7

• Piramida wieku mieszkańców Chełmna w 2014 roku.

Historia

Nazwa miasta

Chełmno – wschodnia pierzeja Rynku

Dawny Zespół Królewskiego Katolickiego Gimnazjum, obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1

Wodociągowa wieża ciśnień z 1899 roku

Ratusz w Chełmnie – rycina z XIX wieku

Mury miejskie w otoczeniu parku

Nazwa miasta Chełmno jest bardzo stara i ma charakter topograficzny – pochodzi od słowa chełm, oznaczającego „wzgórze”. Chełmno – to dosłownie osada na wzgórzu. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm.

Historia Chełmna

Pierwotnie gród chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o nadzwyczajnej wadze grodu w tym okresie który do XII w. pełnił funkcję grodu kasztelańskiego.

Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (XIII–XIV w.)

W 1228 zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę ziemi chełmińskiej, w latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii, a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1232 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Niemców nazwę Kulm (łac. Culm). W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Od 1473 i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692, działała tutaj Akademia Chełmińska współpracująca z Akademią Krakowską. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto intensywnie rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych do dziś kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.

Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto dalej rozwijało się: rozbudowano m.in. sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej). Ostatnim starostą chełmińskim był Zygmunt Gużewski.

Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki już 5 września 1939 roku. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich Żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, faktem jest jednak, że społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. Miasto zostało wyzwolone 28 stycznia 1945 roku przez oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego.

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 14 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Chełmnie. Na terenie miasta zaraz po wyzwoleniu funkcjonował także obóz NKWD.

Po wojnie w mieście powstało kilka zakładów przemysłowych; najważniejsze z nich to istniejące do dziś: Fabryka Akcesoriów Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu ich na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy.

Zabytki

Chełmno jest wyjątkowo bogate w zabytki, zachowało się tutaj sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Układ urbanistyczny pochodzi prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji, po 1251.

• Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280–1320.
• Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572 i 1584–1596, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
• Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV w.
• Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV w. na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII w. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
• Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII w. i XVIII w.; klasztor zbudowany od trzeciej ćwierci XIII do początku XIV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. i w stylu neogotyckim w XIX i XX w., do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina (w której rzekomo książę miał być więziony), prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w.; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska i dom konwentu – pozostałość gotyckiego zamku, przebudowana w XIX w.
• Kościół Ducha Świętego, zbudowany w latach 1280–1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
• Kaplica św. Marcina.
• Brama Grudziądzka z końca XIII w., z dobudowaną w XVII w. kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).
• Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce – 2,3 km).
• Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX w.
• Dawna poczta z czwartej ćwierci XVII w., przebudowana w połowie XIX w. i w 1911
• Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 (ul. Toruńska 21)
• Arsenał z 1811, przebudowany w 1885 (obecna biblioteka publiczna)
• Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
• Liczne zabytkowe kamienice, m.in.:
  • Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII w., przebudowana w 1570 i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
  • Kamienica przy ul. Grudziądzkiej 18, gotycka z przełomu XIII i XIV w., przebudowywana w XIX i pocz. XX w., z zachowaną w dobrym stanie gotycką elewacją tylną
  • Kamienice przy Rynku, m.in. nr 5 i 6 (dawny dom kupiecki), z zachowanymi reliktami gotyckimi, przebudowywane w XVI, XVII, XIX i XX w.
  • Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII w. przy ul. Grudziądzkiej 36.
  • Kamienica klasycystyczna z 1. poł. XIX w. przy Rynku 12
  • zespół domów z końca XVIII-pocz. XIX w. przy ulicach Ducha Św. i 22 Stycznia, zbudowanych po I rozbiorze Polski dla pracowników manufaktury sukna
  • kamienice w stylu historyzmu, secesji i wczesnego modernizmu przy ul. Grudziądzkiej, Dworcowej, Młyńskiej, pl. Wolności
• Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w. przy ul. Podmurnej 7.
• Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
• Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
• Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).

Nad brzegiem Jeziora Starogrodzkiego znajduje się park miniatur zamków krzyżackich, wykonanych w skali 1:30. Miniatury odwzorowują pierwotny stan 9 zamków: z Radzynia Chełmińskiego, Bierzgłowa, Grudziądza, Papowa Biskupiego, Kurzętnika, Rogóźna, Torunia, Pokrzywna oraz zamku wysokiego w Malborku. Zwiedzanie parku miniatur jest bezpłatne.

Wybrane zabytki Chełmna

Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła

Pofranciszkański kościół św. Jakuba i św. Mikołaja

Renesansowy ratusz, obecnie Muzeum Ziemi Chełmińskiej

Klasztor Sióstr Miłosierdzia z kościołem św. Jana

Brama Grudziądzka – wejście do starego miasta od strony wschodniej

Mury i baszta Prochowa

Kościół garnizonowy wybudowany w 1875 roku jako świątynia protestancka dla Królewskiego Korpusu Kadetów

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół Świętego Ducha

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące związki wyznaniowe:

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:

• Zbór w Chełmnie

Kościół rzymskokatolicki:

• parafia pw. Wniebowzięcia NMP – „Fara”
• parafia pw. św. Józefa – „Pallotyni”
• parafia wojskowa – kościół granizonowy pw. MB Częstochowskiej
• Zgromadzenie Księży Misjonarzy
• Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo
• Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Św. Rodziny

Kościół Zielonoświątkowy:

• Zbór w Chełmnie

Świadkowie Jehowy:

• zbór Chełmno (Sala Królestwa ul. Żurawia 8)

Miasta partnerskie

• Hann. Münden

Zobacz też

• Diecezja chełmińska
• Synagoga w Chełmnie
• Cmentarz żydowski w Chełmnie
• Wieża Bismarcka w Chełmnie
• Klub Sportowy LUKS Chełmno

Ludzie urodzeni w Chełmnie

• Katarzyna Paprocka (? – 1638) – ofiara spisku wykorzystującego oskarżenie o czary;

• Julius Bachmann (1844–1924) – niemiecki administrator, prawnik, nadburmistrz Bydgoszczy;
• Jan Doering (1850–1919) – katolicki prezbiter, ważny lokalny działacz niepodległościowy z pierwszych lat II Rzeczypospolitej, pisarz, mówca;
• Jan Tomaszewski (1876–1942) – kupiec i lokalny dowódca wojskowy z czasów powstania wielkopolskiego;

• Heinz Guderian (1888–1954) – niemiecki wojskowy, generał pułkownik, jeden z czołowych dowódców Wehrmachtu, autor koncepcji blitzkriegu, Generalny Inspektor Wojsk Pancernych, szef sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych, weteran obu wojen światowych, jeden z twórców Bundeswehry;
• Cyprian Bystram (1889–1961) – pułkownik kawalerii Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, weteran I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej;
• Maksymilian „Max” Kowalewski (1898–1966) – major obserwator Wojska Polskiego, lotnik Luftstreitkräfte, powstaniec wielkopolski, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej i II wojny światowej, kawaler Orderu Virtuti Militari;
• Leon Raszeja (1901–1939) – prawnik, działacz społeczno-polityczny, prezydent Torunia, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski;
• Stanisław Dejewski (1905–1984) – polityk, brakarz, poseł na Sejm PRL IV kadencji, członek sejmowej Komisji Zdrowia i Kultury Fizycznej;
• Irena Tusińska (1923–2014) – koszykarka, reprezentantka Polski, wicemistrzyni Polski;
• Kazimierz Janiak (1924–1986) – polityk, ekonomista, poseł na Sejm PRL VIII kadencji, uhonorowany Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski;
• Kazimierz Oziewicz ps. „Rafał” (1927–1993) – architekt, żołnierz 6 Wileńskiej Brygady Armii Krajowej;
• Ewa Frąckiewicz (1930–1998) – aktorka teatralna i filmowa;
• Eugeniusz Wyzner (ur. 1931) – dyplomata, stały przedstawiciel Polski przy Organizacji Narodów Zjednoczonych w randze ambasadora;
• Joachim Grubich (ur. 1935) – organista i pedagog, wielokrotnie nagradzany wirtuoz organ, uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski;
• Andrzej Czarnik (1935–2005) – historyk specjalizujący się w historii Polski i powszechnej XIX-XX wieku, nauczyciel akademicki;
• Zbigniew Kowalski (1936–1987) – historyk, pracownik naukowo-badawczy Instytutu Śląskiego;
• Zbigniew Matuszewski (ur. 1946) – dyplomata, prawnik, dyrektor generalny służby zagranicznej (2001–2004), ambasador RP w Wielkiej Brytanii (2004–2006);
• Marian Kałuski (ur. 1946) – polsko-australijski dziennikarz, pisarz i historyk oraz podróżnik (zwiedził 90 państw);
• Barbara Dziekan (ur. 1951) – aktorka teatralna i filmowa, wokalistka, pedagog;
• Ewa Pobłocka (ur. 1957) – pianistka, pedagog, laureatka V nagrody X Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina, odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski;
• Grzegorz Karpiński (ur. 1976) – polityk, prawnik i samorządowiec, radca prawny, poseł na Sejm VI i VII kadencji, od 2011 do 2014 sekretarz stanu w Ministerstwie Sportu i Turystyki, od 2014 do 2015 podsekretarz stanu i następnie sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych;
• Piotr Bajera (ur. 1977) – piłkarz grający na pozycji napastnika;
• Andrzej Bystram (ur. 1980) – piłkarz ręczny grający na pozycji prawoskrzydłowego, trener;
• Julia Marcell (ur. 1982) – piosenkarka, pianistka, gitarzystka, kompozytorka mieszkająca i nagrywająca w Niemczech, wykonująca indie pop, laureatka Nagrody Artystycznej Miasta Torunia im. Grzegorza Ciechowskiego, Paszportu „Polityki” i Fryderyka;
• Adam Cieśliński (ur. 1982) – piłkarz grający na pozycji napastnika.

Bibliografia

• Biskup Marian, Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968 [2]
• Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983 [3]
• Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984 [4]
• Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984 [5]
• Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991 [6]
• Chełmno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 560 .
• Mapa Culm (sektion 2676) (po 1936, skala 1:25 000)
• Strona internetowa Chełmna
• Chełmno nad Wisłą
• Serwis Informacyjny Chełmna
• Historia Żydów w Chełmnie na portalu Wirtualny Sztetl
• Chełmno, miasto pow., nad Wisłą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 560 .