Bóg

Bóg Ojciec na fresku Michała Anioła

Kaligrafia imienia Allah

Zeus, posąg antyczny

Stworzenie Adama

Bóg lub bóstwo – pojęcie leżące u podstaw większości wierzeń religijnych. Zajmuje się nim teologia, a także filozofia i jest ono uważane za zagadnienie metafizyczno-egzystencjalne. Ze względu na duże zróżnicowanie rozumienia tego pojęcia, trudno jest o jego jednoznaczną definicję. Jako najbardziej różniące się od siebie, należy wyodrębnić definicje używane przez popularne religie politeistyczne i monoteistyczne, deizm, panteizm oraz panenteizm. Wśród religii monoteistycznych należy wyróżnić monoteizm trynitarny.

Najbardziej powszechnie pod pojęciem bóg (bóstwo) rozumie się określenie istot będących przedmiotem kultu religijnego. Czasem bogami określa się tylko niektóre (najważniejsze) z tych istot, dla innych rezerwując inne określenia (półbogowie, herosi, święci, duchy przodków, anioły itd.).

Atrybuty boskości

Często spotykanymi w religiach – zwłaszcza monoteistycznych – atrybutami boskości są między innymi:

• immortalizm (bóg jest nieśmiertelny)
• omnipotencja (bóg jest wszechpotężny)
• omniprezencja (bóg jest wszechobecny)
• omniscjencja (bóg jest wszechwiedzący)
• omnibenewolencja (bóg jest wszechmiłosierny)
• immanencja (bóg jest źródłem wewnętrznym istoty rzeczy)
• transcendencja (bóg wykracza poza istotę stworzenia i nie może być pojęty rozumem)
• świętość
• sprawiedliwość

Połączenie niektórych z tych cech z obecnością zła może prowadzić do logicznych paradoksów np., doskonale sprawiedliwy bóg musi wymierzyć karę za grzech człowieka, z drugiej zaś strony przed wymierzeniem kary powstrzymuje boga doskonała miłość (zobacz też: problem zła, teodycea, Leibniz, Essais de Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme et l'origine du mal). Niektóre z nich są wzajemnie lub wewnętrznie sprzeczne, lecz według niektórych religii bóg może być np. jednocześnie transcendentny i immanentny, ponieważ nie obowiązują go znane nam prawa logiki, zatem zarówno poszczególne jego cechy jak też ich zestawienie nie muszą być logicznie spójne. Często pojmowany jest także jako absolut.

Religie

Religie ze względu na liczbę występujących w nich bogów można podzielić na:

• religie monoteistyczne – w których występuje jeden bóg:
  • judaizm – Bóg w judaizmie jest jednoosobowy i niepodzielny. Tworzenie wizerunków Boga zostało zakazane we wczesnym judaizmie. Posiada wiele imion, którym czasami przypisywano magiczną moc. W Biblii określa się go czteroliterowym skrótem JHWH, które oznacza po hebrajsku "Ten, który jest" (lub "Ten, który staje się"). Wymawianie tego skrótu jest jednak zabronione (aby uniemożliwić przyzywania imienia Boga w zaklęciach magicznych) i dlatego w modlitwach, pieśniach i.t.p. wyznawcy judaizmu stosują określenia zastępcze takie jak Adonai – znaczące po hebrajsku "Mój wielki Pan" lub Ha-Szem – dosł. "Imię". W judaizmie występują jednak też "emanacje Boga" takie jak "Duch Święty" i "Szechina" – czyli Boża Obecność i Pierwiastek Żeński. Historycznie rozwijająca się koncepcja Boga widoczna jest w Pięcioksięgu (Tora) i w nauce proroków (Prorocy).
  • chrześcijaństwo – Bóg zarówno w pojęciu katolickim, prawosławnym, jak i w głównych nurtach protestantyzmu stanowi jedność w trzech osobach (Trójca Święta: Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty), przy czym każda z tych osób jest pełnią Boga, tym samym Bogiem, który jest jeden. Również rastafarianizm zna Trójcę Świętą. Wiara w Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego, narodzonego z kobiety (człowieka), zbawiciela oraz mesjasza jest uważana za cechę wyróżniającą chrześcijaństwo spośród innych religii. Niektóre wyznania chrześcijańskie posiadają odrębne poglądy na istotę Boga (m.in. antytrynitaryzm). Teologiczne korzenie chrześcijaństwa, w tym koncepcja Boga, tkwią w judaizmie. Wewnątrz chrześcijaństwa, w ramach różnych wyznań, istnieją pewne różnice w postrzeganiu Boga i jego relacji z ludźmi. Z powodu wiary w Trójcę świętą chrześcijaństwo nie jest uznawane przez muzułmanów za religię monoteistyczną (Koran 4:171).
  • islam – tutaj Bóg jest ściśle jeden, niepodzielny i nieposiadający żadnych "osób" czy emanacji. Nie posiada też żadnego imienia ani wizerunku. Arabskie słowo Allah znaczy po prostu "Bóg". Nie ma jednak zakazu wypowiadania tego słowa. Teologiczne korzenie Islamu, w tym koncepcja Boga, tkwią w judaizmie: uznawany jest autorytet proroków Izraela, a nauka Jezusa z Nazaretu jest traktowana jako nauka jednego z proroków, spośród których największym prorokiem jest Mahomet. Wiara w Mahometa jako wysłannika bożego, który przyszedł odnowić monoteizm religii jest uważana za cechę wyróżniającą islam wśród innych religii.
  • sikhizm – pojęcie Boga w sikhizmie jest analogiczne do islamu oraz monizmu hinduistycznego. Sikhowie uważają, że Bóg posiada wiele imion i obliczy i wszystkie one są równouprawnione – jednak najdoskonalszą jego formą jest Bóg abstrakcyjny, bezforemny.

• religie dualistyczne - w których występuje dwóch, niemal równorzędnych bogów, reprezentujących przeciwstawne aspekty kosmosu (dobro i zło; kobiecość i męskość).
  • zoroastryzm – Bóg występuje tu w dwóch osobach – Oblicza Dobrego (Ahura Mazda, Ormuzd) i Oblicza Złego (Angra Manju, Aryman), które pozostają z sobą w stałym konflikcie.
  • manicheizm
  • wicca – dzieli świat na dwa przeciwległe pierwiastki: żeński i męski, które odzwierciedlone są w Boskiej Parze Bogini-Matki i Rogatego Boga, czczonej pod różnymi imionami.

• religie politeistyczne – w których występują grupy bogów, zwykle dość duże, zwane panteonami, rzadziej jedynie kilku. Każdy bóg jest zazwyczaj przyporządkowany do dziedziny (często też grupy ludzi lub miejsca) którą się opiekuje. Często tworzy się porównania, który bóg jednej religii odpowiada któremu bogu innej, jeśli opiekują się tą samą dziedziną. Szczególnie popularne są przyporządkowania bogów rzymskich bogom greckim. Wspólne wielu z tych religii jest pojcie Deus otiosus - nadrzędnego boga stworzyciela (z grupy bogów uranicznych, którego jednak na ogół się nie czci.
  • bogowie azteccy
  • bogowie bałtyjscy
  • bogowie germańscy
  • bogowie greccy
  • bogowie nordyccy
  • bogowie rzymscy
  • bogowie słowiańscy najczęściej stanowili personifikacje wszechmocnej przyrody. Panteon słowiański nie posiadał specjalnie spersonalizowanej hierarchii – w różnych regionach, jako głównego patrona, obierano sobie różnych bogów. Za najlepiej potwierdzone główne bóstwa w panteonie słowiańskim uważa się: Swaróga, Peruna, Świętowita, Welesa, Roda i Mokosz. Dodatkowo w mitologii słowiańskiej występuje jednak cała rzesza pomniejszych bóstw oraz półbogów, często o charakterze lokalnym.
  • bogowie starożytnego Egiptu

• religie w których nie występuje pojęcie boga, takie jak buddyzm, dżinizm, konfucjanizm i taoizm
• W hinduizmie wierzenia na temat bogów są bardzo różne - monoteizm, henoteizm, monizm, panenteizm, politeizm - jednak w większości są one odmianami monizmu i monoteizmu (chociaż istniały nawet ateistyczne hinduskie szkoły filozoficzne). Bóg pojmowany jest jako Brahman lub Iśwara (gdzie pierwsze określenie jest bardziej filozoficzne, a drugie bardziej religijne, uległy jednak przemieszaniu do pewnego stopnia) - wszechobecny, podtrzymujący świat absolut bez formy. Hinduiści uważają, że boga można czcić jako bezforemnego (Nirgun Brahman) czy wyobrażając go sobie pod jakąś postacią (Sagun Brahman), pamiętając jednocześnie, że jest to wyłącznie emanacja bezforemnego boga. Niektóre hinduistyczne ruchy religijne takie jak Arya Samaj uważają, że boga można czcić wyłącznie jako Nirgun Brahman. Wisznuici wierzą także, że co parę tysięcy lat bóg schodzi na Ziemię jako Awatara (np. Kryszna), aby uratować świat przed moralnym upadkiem. Istoty takie, jak Brahma, Wisznu czy Śiwa, popularnie nazywane "bogami hinduskimi", są w rzeczywistości uznawane przez hinduistów albo za Sagun Brahman, albo za istoty półboskie (takie stanowisko zajmują np. wyznawcy Świadomości Kryszny).

Agnostycyzm, ateizm i malteizm

Istnieniu boga zaprzecza ateizm, podczas gdy agnostycyzm twierdzi, iż hipoteza ta jest niemożliwa zarówno do udowodnienia jak i do obalenia, i jako taka nie przedstawia wartości poznawczej (por. sceptycyzm, gnostycyzm). Malteizm to wiara, iż bóg istnieje, lecz nie jest godny czci, z powodów takich jak między innymi problem zła (por. satanizm).

Nieteizm

Określenia "religia nieteistyczna" używa się w stosunku do buddyzmu. Nie jest to zaprzeczenie istnienia boga, lecz uznanie, iż nie posiada on takowej mocy jaką mu się przypisuje – nie jest on stwórcą, sędzią ani władcą. Mahabrahma, który uznaje się za "Boga Najwyższego", jest ofiarą własnej ułudy i ignorancji, gdyż ponad nim są jeszcze doskonalsze istoty i inne światy.

Zobacz też

Agnostycyzm Apateizm Ateizm Autoteizm Bóg w buddyzmie Bóstwa Deizm Dowodzenie istnienia Boga Elohim

Gnostycyzm Henoteizm JHWH Kreacjonizm Malteizm Panenteizm Panteizm Pastafarianizm Problem zła

Prowidencjalizm Rozmowy z Bogiem Sekularyzm Stwórca Synkretyzm religijny Teizm Teodycea Teofilia Teologia

Linki zewnętrzne

• Istnienie boga – dyskusja między Bertrandem Russellem i ojcem jezuitą Coplestonem.