Szpinak warzywny: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
uzupełnienia |
składniki odżywcze - tabela |
||
| Linia 37: | Linia 37: | ||
=== Biologia === |
=== Biologia === |
||
; Rozwój: Nasiona wysiewa się w warunkach środkowoeuropejskich we wrześniu w celu wykonania zbioru wczesnowiosennego, wiosną (w miesiącach marzec–kwiecień) lub latem (w miesiącach lipiec-sierpień), co pozwala na kilkukrotny zbiór w ciągu roku{{r|doruchowski}}{{r|borna}}. [[Kiełkowanie]] trwa zwykle ok. 5 dni. Ponieważ w naturze szpinak rósł w sezonie chłodnym – nie kiełkuje latem, gdy temperatury przekraczają 30°C{{r|biggs}}. Początkowo rozwija się tylko rozeta liści przyziemnych. W zależności od odmiany pędy kwiatostanowe wyrastają od 30 do 60 dnia po wschodach. Udział roślin z kwiatami męskimi i tych z kwiatami żeńskimi jest zwykle mniej więcej równy. Pierwsze rozwijają się kwiaty znajdujące się w połowie wysokości kwiatostanu, a następnie rozwijają się kolejne rosnące ku dołowi i wierzchołkowi pędu. W poszczególnych kwiatostanach kwitnie w określonym czasie tylko kilka kwiatów. W sumie okres kwitnienia trwa od 7 do 10 dni{{r|doruchowski}}. Kwiaty są [[Zapylenie krzyżowe|obcopylne]] i [[Anemogamia|wiatropylne]], bardzo rzadko zdarza się [[samopylność]]{{r|borna}}. Po kwitnieniu rośliny męskie zamierają, podczas gdy rośliny żeńskie rosną do czasu osiągnięcia przez owoce pełnej dojrzałości{{r|doruchowski}}. |
; Rozwój: Nasiona wysiewa się w warunkach środkowoeuropejskich we wrześniu w celu wykonania zbioru wczesnowiosennego, wiosną (w miesiącach marzec–kwiecień) lub latem (w miesiącach lipiec-sierpień), co pozwala na kilkukrotny zbiór w ciągu roku{{r|doruchowski}}{{r|borna}}. [[Kiełkowanie]] trwa zwykle ok. 5 dni. Ponieważ w naturze szpinak rósł w sezonie chłodnym – nie kiełkuje latem, gdy temperatury przekraczają 30°C{{r|biggs}}. Początkowo rozwija się tylko rozeta liści przyziemnych. W zależności od odmiany pędy kwiatostanowe wyrastają od 30 do 60 dnia po wschodach. Udział roślin z kwiatami męskimi i tych z kwiatami żeńskimi jest zwykle mniej więcej równy. Pierwsze rozwijają się kwiaty znajdujące się w połowie wysokości kwiatostanu, a następnie rozwijają się kolejne rosnące ku dołowi i wierzchołkowi pędu. W poszczególnych kwiatostanach kwitnie w określonym czasie tylko kilka kwiatów. W sumie okres kwitnienia trwa od 7 do 10 dni{{r|doruchowski}}. Kwiaty są [[Zapylenie krzyżowe|obcopylne]] i [[Anemogamia|wiatropylne]], bardzo rzadko zdarza się [[samopylność]]{{r|borna}}. Po kwitnieniu rośliny męskie zamierają, podczas gdy rośliny żeńskie rosną do czasu osiągnięcia przez owoce pełnej dojrzałości{{r|doruchowski}}. |
||
; Cechy fitochemiczne: Zawartość [[Sucha masa|suchej masy]] w roślinach szpinaku waha się znacznie w granicach od 5 do 18% w zależności od odmiany, warunków uprawy i okresu wzrostu. Przeciętnie wynosi ok. 7–8%. Zawiera ok. 0,6 do 1% [[węglowodany|węglowodanów]]{{r|borna}}, ok. 3% [[białka|białek]], poza tym [[błonnik]], [[sole mineralne]] i [[witaminy]]{{r|vaughan}}. Szpinak zasłynął jako bogate źródło [[żelazo|żelaza]] po opublikowaniu wyników badań przez Niemca, doktora Eryka von Wolfa w 1870. Przez dziesięciolecia jego wyniki pozostawały niezweryfikowane, aż do 1937, kiedy to okazało się, że zawartość żelaza w szpinaku jest 10-krotnie mniejsza niż powszechnie sądzono{{r|biggs}} i wynosi od 400 do 600 mg na 1 kg suchej masy liści{{r|borna}}. Okazało się, że w wynikach badań Wolfa omyłkowo przestawiony został w prawo przecinek w liczbie dziesiętnej określającej zawartość żelaza{{r|biggs}}{{r|hamblin}}. W dodatku żelazo zawarte w szpinaku jest silnie związane z [[Kwas fitowy|heksafosforanem inozytolu]] i nie dysocjuje w przewodzie pokarmowym{{r|bankowski}}. Szpinak zawiera także sporo [[fosfor]]u – zwykle ok. 50–80 mg na 1 kg suchej masy oraz [[wapń|wapnia]] – odpowiednio 80–100 mg. Podobnie jak w przypadku żelaza, wapń zawarty w tej roślinie, także nie jest przyswajany w układzie pokarmowym. W tym przypadku wchłanianie go blokuje znaczna zawartość [[kwas szczawiowy|kwasu szczawiowego]], którego jest od 500 do 1400 mg na 1 kg suchej masy. |
; Cechy fitochemiczne: Zawartość [[Sucha masa|suchej masy]] w roślinach szpinaku waha się znacznie w granicach od 5 do 18% w zależności od odmiany, warunków uprawy i okresu wzrostu. Przeciętnie wynosi ok. 7–8%. Zawiera ok. 0,6 do 1% [[węglowodany|węglowodanów]]{{r|borna}}, ok. 3% [[białka|białek]], poza tym [[błonnik]], [[sole mineralne]] i [[witaminy]]{{r|vaughan}}. Szpinak zasłynął jako bogate źródło [[żelazo|żelaza]] po opublikowaniu wyników badań przez Niemca, doktora Eryka von Wolfa w 1870. Przez dziesięciolecia jego wyniki pozostawały niezweryfikowane, aż do 1937, kiedy to okazało się, że zawartość żelaza w szpinaku jest 10-krotnie mniejsza niż powszechnie sądzono{{r|biggs}} i wynosi od 400 do 600 mg na 1 kg suchej masy liści{{r|borna}}. Okazało się, że w wynikach badań Wolfa omyłkowo przestawiony został w prawo przecinek w liczbie dziesiętnej określającej zawartość żelaza{{r|biggs}}{{r|hamblin}}. W dodatku żelazo zawarte w szpinaku jest silnie związane z [[Kwas fitowy|heksafosforanem inozytolu]] i nie dysocjuje w przewodzie pokarmowym{{r|bankowski}}. Szpinak zawiera także sporo [[fosfor]]u – zwykle ok. 50–80 mg na 1 kg suchej masy oraz [[wapń|wapnia]] – odpowiednio 80–100 mg. Podobnie jak w przypadku żelaza, wapń zawarty w tej roślinie, także niemal nie jest przyswajany w układzie pokarmowym. W tym przypadku wchłanianie go blokuje znaczna zawartość [[kwas szczawiowy|kwasu szczawiowego]], którego jest od 500 do 1400 mg na 1 kg suchej masy. W efekcie tylko ok. 5% wapnia zawartego w szpinaku absorbowanych jest przez organizm człowieka, co oznacza, że w porównaniu do [[mleko|mleka]] porcja szpinaku dostarcza 16-krotnie mniej mleka{{r|weaver}}. |
||
{{Wartości odżywcze|left|Szpinak warzywny, surowy{{r|usda}}|91|23|2,86|3,63|0,39|0,046|0,078|0,189|0,195|28,1|0,724|2,71|99|79|49|558|79|2,2}} |
|||
=== Zastosowanie === |
=== Zastosowanie === |
||
| Linia 57: | Linia 58: | ||
<ref name=mirek>{{cytuj książkę|imię=Zbigniew| nazwisko=Mirek |imię2=Halina |nazwisko2=Piękoś-Mirkowa |imię3=Adam |nazwisko3=Zając |imię4=Maria |nazwisko4=Zając |rok=2002 |tytuł=Vascular plants of Poland - a chekclist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski |wydawca=IB PAN |isbn = 83-85444-83-1}}</ref> |
<ref name=mirek>{{cytuj książkę|imię=Zbigniew| nazwisko=Mirek |imię2=Halina |nazwisko2=Piękoś-Mirkowa |imię3=Adam |nazwisko3=Zając |imię4=Maria |nazwisko4=Zając |rok=2002 |tytuł=Vascular plants of Poland - a chekclist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski |wydawca=IB PAN |isbn = 83-85444-83-1}}</ref> |
||
<ref name=tpl>{{cytuj stronę|url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2483900|tytuł=Spinacia oleracea|praca=The Plant List|język=en|data dostępu=2011-03-28}}</ref> |
<ref name=tpl>{{cytuj stronę|url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2483900|tytuł=Spinacia oleracea|praca=The Plant List|język=en|data dostępu=2011-03-28}}</ref> |
||
<ref name=usda>{{cytuj stronę|url=http://www.ars.usda.gov/nutrientdata|tytuł=Spinach, raw|praca=The Nutrient Data Laboratory (NDL): National Nutrient Database for Standard Reference,|opublikowany=Agricultural Research Service USDA|język=en|data dostępu=2011-03-30}}</ref> |
|||
<ref name=vaughan>{{cytuj książkę|imię=J.G. |nazwisko=Vaughan |imię2=C.A. |nazwisko2=Geissler |tytuł=Rośliny jadalne |edycja= |miejsce=Warszawa |rok=2001 |wydawca=Prószyński i S-ka |strony=170 |isbn = 83-7255-326-2}}</ref> |
<ref name=vaughan>{{cytuj książkę|imię=J.G. |nazwisko=Vaughan |imię2=C.A. |nazwisko2=Geissler |tytuł=Rośliny jadalne |edycja= |miejsce=Warszawa |rok=2001 |wydawca=Prószyński i S-ka |strony=170 |isbn = 83-7255-326-2}}</ref> |
||
<ref name=weaver>{{cytuj książkę|autor=Connie Weaver, Robert Proulx Heaney|tytuł=Calcium in human health|wydawca=Humana Press|data=2006|strony=137|url=http://books.google.com/books?id=il8rmEAZoW8C&hl=pl&source=gbs_navlinks_s}}</ref> |
|||
<ref name=wright>{{cytuj stronę|url=http://www.cliffordawright.com/caw/food/entries/display.php/id/15/|tytuł=The Origin and History of Spinach|autor=Clifford A. Wright|praca=CliffordAWright.com|język=en|data dostępu=2011-03-30}}</ref> |
<ref name=wright>{{cytuj stronę|url=http://www.cliffordawright.com/caw/food/entries/display.php/id/15/|tytuł=The Origin and History of Spinach|autor=Clifford A. Wright|praca=CliffordAWright.com|język=en|data dostępu=2011-03-30}}</ref> |
||
}} |
}} |
||
Wersja z 19:04, 30 mar 2011
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Klad | |
| Klad | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
szpinak warzywny |
| Nazwa systematyczna | |
| {{{nazwa łacińska}}} L. Sp. Pl. 1027 1753 | |
Szpinak warzywny (Spinacia oleracea L.) – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny szarłatowatych (Amaranthaceae), ew. z wyodrębnianych osobno komosowatych (Chenopodiaceae). Jest popularną rośliną warzywną, nieznaną współcześnie ze stanowisk naturalnych. Pochodzi najprawdopodobniej z południowo-zachodniej Azji.
Szpinak jest ceniony jako bogate źródło witamin, białka, wapnia, błonnika, karotenoidów i soli mineralnych[3]. Istotnym walorem tego warzywa są niskie koszty uprawy i dostępność niemal przez cały rok, zwłaszcza w okresach niedoboru świeżych warzyw[4]. Ze względu na znaczną zawartość szczawianów przy spożywaniu dużych ilości może być toksyczny z powodu blokowania wchłaniania wapnia[5]. W pierwszej połowie XX wieku błędnie uważano, że szpinak zawiera wyjątkowo duże ilości żelaza. Było to rezultatem prostej pomyłki, polegającej na przesunięciu przecinka dziesiętnego w publikacji zawierającej wyniki badań. Rzeczywista zawartość tego pierwiastka jest stosunkowo duża, ale dziesięciokrotnie mniejsza niż sądzono przez wiele lat. W dodatku okazało się, że żelazo jest silnie związane chemicznie i nie jest wchłaniane w przewodzie pokarmowym.
Rozmieszczenie geograficzne i pochodzenie
Szpinak warzywny jest nieznany ze stanowisk naturalnych. Najbliżej spokrewnionym gatunkiem spotykanym w naturze jest Spinacia tetranda rosnący dziko na obszarze od Południowego Kaukazu, poprzez Iran, do Afganistanu i Turkiestanu. Zresztą gatunek tam też zbierany i spożywany jako warzywo[6][7]. Jako pierwotny obszar występowania wskazuje się najczęściej rejon Persji[3][8]. Najstarsze informacje o jego uprawie pochodzą z Persji rządzonej przez Sasanidów[7]. Do Chin, gdzie po dziś szpinak nazywanym jest „perskim warzywem”, gatunek ten trafił poprzez Nepal[7] w VII wieku[4]. Z Chin szpinak trafił na Półwysep Koreański oraz do Japonii odpowiednio w XIV i XVIII wieku[3]. W kierunku zachodnim szpinak rozprzestrzeniony został przez Arabów uprawiających ten gatunek w północnej Afryce. Opisywał go stąd w X wieku Muhammad ibn Zakariya al-Razi[7]. W Europie szpinak pojawił się wraz z Maurami na Półwyspie Iberyjskim w XI wieku, ale na większą skalę zaczął być tu uprawiany od XVIII wieku[3]. Do Ameryki Północnej gatunek ten przywieźli z sobą koloniści. Uprawiany był tam na pewno w 1806 roku[4].
W Polsce uprawiany był w końcu XVII wieku, bowiem w 1786 roku pisze o nim w poradniku o "Porządkach robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wpisany (...)" Anna Jabłonowska. Współcześnie szpinak na ziemiach polskich znany jest tylko z uprawy (nie jest gatunkiem dziczejącym)[9].
Morfologia
- Pokrój
- Roślina zazwyczaj dwupienna, rosnąca do wysokości 30-50 cm (rzadziej do 1 m)[5] o liściach strzałkowatych lub jajowatych. Roślina bardzo zmienna morfologicznie, w wyniku zabiegów hodowlanych stworzono wiele odmian o odmiennej budowie[4].
- Korzeń
- Palowy, sięgający nawet do 180 cm w głąb gleby. Rozgałęzia się najsilniej na głębokości 15–25 cm w promieniu 30 cm od osi głównego korzenia[6].
- Łodyga
- W początkowym okresie rozwoju rośliny silnie skrócona, osiągająca nie więcej jak 7 mm długości. Z czasem wydłuża się i rozgałęzia się. Pęd ma barwę zieloną, czasem u odmian jest purpurowo nabiegły[6].
- Liście
- W początkowym okresie rozwoju gęsto skupione w przyziemnej rozecie liściowej. Kształt blaszki liściowej jest zmienny – od owalnego po trójkątnie strzałkowaty. Ogonki liściowe także są różnego kształtu i długości. Wielkość liści zmniejsza się od dołu ku górze, bliżej wierzchołka liście są owalne do lancetowatych[5]. Pędy kwiatostanowe roślin męskich są słabiej ulistnione niż żeńskich, w górnej części ich liście są drobne lub brak ich zupełnie[4].
- Kwiaty
- Zazwyczaj jednopłciowe, skupione po 6–12 w kwiatostanach wyrastających w kątach liści w górnej części pędu[4]. Kwiaty są drobne, niezróżnicowane na kielich i koronę. Kwiaty męskie skupione są w kłosach i składają się z 4–5 drobnych listków okwiatu i takiej samej liczby pręcików. Kwiaty żeńskie wyrastają ciasno skupione po kilka w kątach liści. Ich okwiat składa się z 2 lub 4 listków. Zawierają zalążnię jednokomorową i słupek zakończony 4–6 znamionami. Spotykane czasem kwiaty obupłciowe podobne są do żeńskich, z tym, że w miejscu 1, 2 lub 3 znamion wykształcają się osadzone na zalążni pylniki[6].
- Owoce
- Jednonasienne orzeszki. Okwiat w trakcie owocowania zmienia się w twardą okrywę. U części odmian zwanych letnimi są okrągłe, a u odmian zwanych zimowymi – kolczaste, zaopatrzone w 2–3 wyrostki[3].
Biologia
- Rozwój
- Nasiona wysiewa się w warunkach środkowoeuropejskich we wrześniu w celu wykonania zbioru wczesnowiosennego, wiosną (w miesiącach marzec–kwiecień) lub latem (w miesiącach lipiec-sierpień), co pozwala na kilkukrotny zbiór w ciągu roku[4][6]. Kiełkowanie trwa zwykle ok. 5 dni. Ponieważ w naturze szpinak rósł w sezonie chłodnym – nie kiełkuje latem, gdy temperatury przekraczają 30°C[10]. Początkowo rozwija się tylko rozeta liści przyziemnych. W zależności od odmiany pędy kwiatostanowe wyrastają od 30 do 60 dnia po wschodach. Udział roślin z kwiatami męskimi i tych z kwiatami żeńskimi jest zwykle mniej więcej równy. Pierwsze rozwijają się kwiaty znajdujące się w połowie wysokości kwiatostanu, a następnie rozwijają się kolejne rosnące ku dołowi i wierzchołkowi pędu. W poszczególnych kwiatostanach kwitnie w określonym czasie tylko kilka kwiatów. W sumie okres kwitnienia trwa od 7 do 10 dni[4]. Kwiaty są obcopylne i wiatropylne, bardzo rzadko zdarza się samopylność[6]. Po kwitnieniu rośliny męskie zamierają, podczas gdy rośliny żeńskie rosną do czasu osiągnięcia przez owoce pełnej dojrzałości[4].
- Cechy fitochemiczne
- Zawartość suchej masy w roślinach szpinaku waha się znacznie w granicach od 5 do 18% w zależności od odmiany, warunków uprawy i okresu wzrostu. Przeciętnie wynosi ok. 7–8%. Zawiera ok. 0,6 do 1% węglowodanów[6], ok. 3% białek, poza tym błonnik, sole mineralne i witaminy[3]. Szpinak zasłynął jako bogate źródło żelaza po opublikowaniu wyników badań przez Niemca, doktora Eryka von Wolfa w 1870. Przez dziesięciolecia jego wyniki pozostawały niezweryfikowane, aż do 1937, kiedy to okazało się, że zawartość żelaza w szpinaku jest 10-krotnie mniejsza niż powszechnie sądzono[10] i wynosi od 400 do 600 mg na 1 kg suchej masy liści[6]. Okazało się, że w wynikach badań Wolfa omyłkowo przestawiony został w prawo przecinek w liczbie dziesiętnej określającej zawartość żelaza[10][11]. W dodatku żelazo zawarte w szpinaku jest silnie związane z heksafosforanem inozytolu i nie dysocjuje w przewodzie pokarmowym[12]. Szpinak zawiera także sporo fosforu – zwykle ok. 50–80 mg na 1 kg suchej masy oraz wapnia – odpowiednio 80–100 mg. Podobnie jak w przypadku żelaza, wapń zawarty w tej roślinie, także niemal nie jest przyswajany w układzie pokarmowym. W tym przypadku wchłanianie go blokuje znaczna zawartość kwasu szczawiowego, którego jest od 500 do 1400 mg na 1 kg suchej masy. W efekcie tylko ok. 5% wapnia zawartego w szpinaku absorbowanych jest przez organizm człowieka, co oznacza, że w porównaniu do mleka porcja szpinaku dostarcza 16-krotnie mniej mleka[13].
| Składniki pokarmowe | Witaminy | Składniki mineralne | |||
|---|---|---|---|---|---|
| woda | 91 g | witamina A | 0,046 mg | magnez | 79 mg |
| energia | 23 kcal | witamina B1 | 0,078 mg | fosfor | 49 mg |
| węglowodany | 3,63 g | witamina B2 | 0,189 mg | żelazo | 2,71 mg |
| w tym błonnik | 2,2 g | witamina B6 | 0,195 mg | sód | 79 mg |
| tłuszcze | 0,39 g | witamina C | 28,1 mg | wapń | 99 mg |
| białko | 2,86 g | witamina PP | 0,724 mg | potas | 558 mg |
Zastosowanie
Wartościowa roślina warzywna, łatwa w uprawie, posiadająca krótki okres wegetacji. Częścią użytkową tej rośliny są liście spożywane najczęściej po ugotowaniu.
Zobacz też
- Trętwian czterorożny znany też jako "szpinak nowozelandzki".
- Popeye
- ↑ Stevens P.F.: Caryophyllales. Angiosperm Phylogeny Website, 2001–. [dostęp 2009-10-07]. (ang.).
- ↑ Spinacia oleracea. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-03-28]. (ang.).
- ↑ a b c d e f J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 170. ISBN 83-7255-326-2.
- ↑ a b c d e f g h i R.W. Doruchowski: Warzywa liściowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1966, s. 138-179.
- ↑ a b c Spinacia oleracea. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2011-03-28]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Zbigniew Borna (red.): Szczegółowa uprawa warzyw. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1973, s. 247-259.
- ↑ a b c d Clifford A. Wright: The Origin and History of Spinach. [w:] CliffordAWright.com [on-line]. [dostęp 2011-03-30]. (ang.).
- ↑ Spinacia oleracea - L.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2011-03-30]. (ang.).
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland - a chekclist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b c Matthew Biggs, Jekka McVicar, Bob Flowerdew: Wielka księga warzyw, ziół i owoców. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2007, s. 174-175. ISBN 83-11-10578-2.
- ↑ T. J. Hamblin: Fake. [w:] British Medical Journal [on-line]. 1981. s. 283, 1671–1674. [dostęp 2011-03-28].
- ↑ Edward Bańkowski 2009. Biochemia. Podręcznik dla studentów uczelni medycznych. Elsevier Urban & Partner wyd. II; rozdz. 28.2.1, strona 406
- ↑ Connie Weaver, Robert Proulx Heaney: Calcium in human health. Humana Press, 2006, s. 137.
- ↑ Spinach, raw. [w:] The Nutrient Data Laboratory (NDL): National Nutrient Database for Standard Reference, [on-line]. Agricultural Research Service USDA. [dostęp 2011-03-30]. (ang.).
<ref> o nazwie „stopień”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.BŁĄD PRZYPISÓW
{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy. Bibliografia
- Rośliny użytkowe, Wiedza Powszechna, W-wa, 1966
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.