ADHD

Zaburzenia hiperkinetyczne (zespoły nadpobudliwości ruchowej)

{{{nazwa naukowa}}}
{{{opis grafiki}}}
Synonimy	{{{synonimy}}}
Specjalizacja	{{{specjalizacja}}}
Objawy	{{{objawy}}}
Powikłania	{{{powikłania}}}
Początek	{{{początek}}}
Czas trwania	{{{czas trwania}}}
Typy	{{{typy}}}
Przyczyny	{{{przyczyny}}}
Czynniki ryzyka	{{{czynniki ryzyka}}}
Rozpoznanie	{{{rozpoznanie}}}
Różnicowanie	{{{różnicowanie}}}
Zapobieganie	{{{zapobieganie}}}
Leczenie	{{{leczenie}}}
Leki	{{{leki}}}
Rokowanie	{{{rokowanie}}}
Zapadalność	{{{zapadalność}}}
Śmiertelność	{{{śmiertelność}}}
Klasyfikacje
ICD-11	{{{ICD11}}} {{{ICD11 nazwa}}}
ICD-10	F90
DSM-5	{{{DSM-5}}} {{{DSM-5 nazwa}}}
DSM-IV	{{{DSM-IV}}} {{{DSM-IV nazwa}}}
DiseasesDB	6158
OMIM	143465
MedlinePlus	001551
MeSH	D001289

{{Choroba infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | leki = | synonimy = | powikłania = | DSM-IV = | rokowanie = | ICD11 nazwa = | DSM-IV nazwa = | czynniki ryzyka = | zapadalność = | commons = | leczenie = | DSM-5 = | alt grafiki = | nazwa naukowa = | typy = | początek = | rozpoznanie = | DSM-5 nazwa = | specjalizacja = | czas trwania = | ICD11 = | śmiertelność = | opis grafiki = | objawy = | zapobieganie = | przyczyny = | różnicowanie = Nieznane pola: "3. DSM nazwa", "2. DSM nazwa", "1. DSM nazwa", "ICD10.7", "6. DSM nazwa", "5. DSM nazwa", "4. DSM nazwa", "ICD10.4", "8. DSM nazwa", "podpis grafiki", "ICD10.2", "ICD10.8", "10. DSM nazwa", "1. DSM", "3. DSM", "2. DSM", "5. DSM", "4. DSM", "7. DSM", "6. DSM", "DSM nazwa łacińska", "ICD10.0", "nazwa łacińska", "ICD10.1", "ICD10.5", "ICD10.3", "MeshYear", "ICD10.6", "ICD10.9", "10. DSM", "DSM", "9. DSM nazwa", "9. DSM", "8. DSM", "7. DSM nazwa" oraz "DSM nazwa".

ADHD (ang. Attention deficit hyperactivity disorder, dosł. zespół nadpobudliwości z deficytem uwagi; w klasyfikacji ICD-10 jako zaburzenia hiperkinetyczne) – zespół neurorozwojowych zaburzeń psychicznych objawiający się znacznymi problemami z funkcjami wykonawczymi (n.p. kontrolą uwagi i kontrolą hamującą), powodujący niewspółmierne do wieku dotkniętej nimi osoby deficyty uwagi, hiperaktywność, nadpobudliwość ruchową lub impulsywność. Osoby dotknięte zaburzeniami z grupy ADHD często wykazują się brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną, nadmierną aktywnościąSzablon:Brak strony

Dla poprawnej diagnozy symptomy muszą pojawić się na stosunkowo wczesnym etapie rozwoju człowieka, pomiędzy szóstym i dwunastym rokiem życia, i utrzymywać się przynajmniej przez pół roku. U osób w wieku szkolnym zaburzenia koncentracji uwagi związane z ADHD mogą prowadzić do obniżonych wyników w nauce. Choć najczęściej wiążą się z pewnym stopniem obniżenia poziomu rozwoju intelektualnego, wiele dotkniętych nim dzieci przejawia akceptowalny zakres uwagi w sprawach, które je interesują

Choć jest to jedno z najczęściej badanych i diagnozowanych zaburzeń psychiatrycznych u dzieci i młodzieży, jego przyczyna w większości wypadków nie jest znana. Światowa Organizacja Zdrowia ocenia, że w 2013 na całym świecie około 39 milionów osób było dotkniętych ADHD. Przy stosowaniu kryteriów DSM-IV zaburzenia związane z ADHD diagnozuje się u ok. 6–7% dzieci, z kolei przy stosowaniu kryteriów ICD-10 odsetek ten wynosi 1–2%. Podobne wyniki notowane są niezależnie od regionu świata, rasy i kultury, i zależą głównie od przyjętych sposobów diagnozy. Symptomy ADHD pojawiają się ok. trzy razy częściej u chłopców, niż u dziewcząt. Termin ADHD obejmuje zarówno ADHD z zaburzeniami hiperaktywnymi, jak i bez nich u dorosłych i dzieci Szablon:Brak strony. Od 30 do 50% osób, u których zaburzenia ze spektrum ADHD wykryto w dzieciństwie, przejawia niektóre lub wszystkie cechy zespołu także w dorosłości, co oznacza, że pojawiają się one u 2 do 5% całej dorosłej populacji. Zaburzenia te często trudno jest odróżnić od wielu innych schorzeń, a także od wysokiej aktywności mieszczącej się jednak w normie rozwojowej.

Strategie postępowania w leczeniu ADHD różnią się w zależności od kraju, jednak zazwyczaj obejmują połączenie psychoterapii, zmiany stylu życia i terapii farmakologicznej. Przykładowo zalecenia brytyjskie doradzają leczenie farmakologiczne jako pierwszy etap terapii u dzieci z ciężkimi objawami, oraz u dzieci z umiarkowanymi objawami, u których psychoterapia nie przynosi spodziewanych efektów. W Kanadzie i Stanach Zjednoczonych zaleca się połączenie leków i terapii behawioralnej u wszystkich pacjentów z wyjątkiem osób w wieku przedszkolnym. Oba zestawy zaleceń odradzają stosowanie terapii stymulacyjnej u najmłodszych. Przynosi ona efekty, jednak nie ma pewności co do jej długofalowej skuteczności. Wraz z dorastaniem i wchodzeniem w dorosłość wielu pacjentów nabywa umiejętności radzenia sobie z przypadłościami, dzięki którym są w stanie zniwelować częściowo lub w całości ograniczenia wynikające z ADHD.

Wokół ADHD, jego diagnozy i metod leczenia od lat 70. XX wieku narosło wiele nieporozumień, teorii spiskowych i kontrowersji. Dotyczą one w szczególności przyczyn zaburzeń oraz skuteczności stymulacji farmakologicznej w leczeniu ich symptomów Szablon:Brak strony. Większość służb zdrowia uznaje ADHD za realne zaburzenie zdrowia, naukowcy spierają się głównie o sposoby diagnozy i leczenia. Przed 1987 w literaturze używano nazwy ADD (ang. attention deficit disorder - zespół zaburzeń uwagi).

Klasyfikacja

Zgodnie z obowiązującymi również w Polsce międzynarodowymi klasyfikacjami zaburzeń zdrowia, takimi jak np. DSM–III R, nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci zaliczana jest do grupy zaburzeń związanych z zachowaniami destrukcyjnymi. Natomiast według cytowanej ICD–10, należy do zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym.

Przyczyny

Skan PET metabolizmu glukozy w mózgu zdrowego dorosłego (po lewej) w porównaniu do dorosłego z ADHD (po prawej)

Nie są znane dokładne przyczyny ADHD. Zidentyfikowano jednak szereg czynników, które mogą przyczynić się do lub nasilać ADHD – genetyczne, dieta i środowisko społeczne.

Biologiczne

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zespołem zaburzeń, najczęściej o podłożu genetycznym, który powoduje powstawanie objawów z trzech grup impulsywności, nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi, spowodowany jest zaburzeniami równowagi pomiędzy układami dopaminowym a noradrenalinowym w ośrodkowym układzie nerwowym.

Objawy nadpobudliwości mogą również występować w wyniku:

• uszkodzenia centralnego układu nerwowego,
• niedotlenienia w czasie porodu,
• także przy innych zespołach objawowych np. u pacjentów z łamliwym chromosomem X.

Korelacja z czynnikami biologicznymi i społecznymi

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej ma podłoże biologiczne to znaczy, że nie wynika on z błędów wychowawczych, czy czynników psychogennych.

Niektóre objawy podobne do zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą występować u dzieci wychowywanych bez systemów zasad i konsekwencji, ale także np. u dzieci maltretowanych fizycznie, psychicznie lub seksualnie.

Objawy

Zaburzenie przybiera różne formy i występuje w różnych stopniach natężenia. U wielu osób, szczególnie dorosłych, objawy są maskowane przez inne problemy, jak depresja, alkoholizm, przez co samo ADHD może pozostać nierozpoznane Szablon:Brak strony

według Virginii Douglas

Podczas badań nad nadruchliwością w latach 70. Virginia Douglas z Kanady sformułowała 4 cechy klinicznego obrazu ADHD:

• trudności w podtrzymaniu uwagi i wysiłku,
• impulsywność,
• problemy z kontrolą poziomu pobudzenia,
• potrzeba bezpośredniego wzmocnienia.

Sfera ruchowa

• wyraźny niepokój ruchowy w zakresie dużej i małej motoryki
• niemożność pozostawania w bezruchu przez nawet krótki czas
• podrywanie się z miejsca
• bezcelowe chodzenie
• zwiększona szybkość i częsta zmienność ruchów (wrażenie ciągłego pośpiechu)
• przymusowe wymachiwanie rękami
• podskakiwanie
• wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, głośne deptanie, poruszanie palcami rąk, ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w zasięgu rąk lub nóg, kiwanie się na krześle itp.)
• bieganie bez celu

Sfera poznawcza

• trudności w skupieniu uwagi (uwaga chwiejna, wybitnie zależna od czynników afektywnych)
• brak wytrwałości w przypadku małego zainteresowania i niedostrzegania bezpośredniej korzyści z działania
• wzmożony odruch orientacyjny
• pochopność
• znaczna męczliwość w pracy intelektualnej i związana z tym nierównomierna wydajność
• pobieżność myślenia
• przerzucanie uwagi z obiektu na obiekt (udzielanie nieprawidłowych, nieprzemyślanych odpowiedzi na pytania lub nieprawidłowe rozwiązywanie zadań)
• w badaniach inteligencji niektórzy autorzy stwierdzają poziom „poniżej spodziewanego”, głównie w skalach wykonawczych
• trudności wizualno-motoryczne
• trudności syntetyzowania w myśleniu
• brak umiejętności planowania
• u wielu dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewnego rodzaju zaburzenia mowy lub języka, do których należą:
  • opóźnienie rozwoju mowy
  • kłopoty z artykulacją
  • problemy ze strukturą zdania
  • nieprawidłowe układanie dźwięków
  • niestaranne pismo
• trudności sprawia również pisemne wyrażanie myśli

Sfera emocjonalna

• nieopanowane, nieraz bardzo silne reakcje emocjonalne
• wzmożona ekspresja uczuć
• zwiększona wrażliwość emocjonalna na bodźce otoczenia
• wybuchy złości
• impulsywność działania

Często występujące cechy osobowości dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi

• działanie impulsywne,
• chęć dominowania w grupie
• empatia
• ogromna wyobraźnia
• wysoki iloraz inteligencji
• niska samoocena
• okresowo występująca depresja
• niedojrzałe zachowanie
• zaburzenia snu:
  • wczesne budzenie się
  • trudności z zaśnięciem
  • niespokojny sen

• rozwój fizyczny:
  • wysoki poziom aktywności fizycznej
• rozwój społeczny:
  • opóźniony rozwój społeczny
  • trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami
  • popisywanie się przed rówieśnikami, dla zwrócenia na siebie uwagi

Diagnoza

Diagnoza różnicowa z zespołem Aspergera – nawet 35% osób może mieć problemy typowe dla zespołu Aspergera.

We wczesnym dzieciństwie

Diagnoza ADHD we wczesnym dzieciństwie nie jest możliwa. Natomiast występuje kilka objawów sugerujących wystąpienie ADHD w następnych latach:

• ciągła aktywność ruchowa
• dziecko nie uczy się na własnych błędach
• opóźniony albo przyspieszony rozwój mowy
• problemy ze snem
• problemy z jedzeniem (wygląda na to, że dziecko nie ma czasu na jedzenie), łącznie z występowaniem wymiotów, lub słaby odruch ssania
• ataki kolki, które mogą wynikać z uczulenia, ale również mogą być wynikiem zaburzeń koncentracji uwagi
• dzieci nadpobudliwe nie lubią (według opinii wielu rodziców), gdy się je przytula (to jest związane ze współwystępującą nadwrażliwością dotykową, ale nie z ADHD)

W wieku szkolnym

• trudność w dostosowaniu się do wymagań szkolnych (zajęcia w pozycji siedzącej)
• trudność w utrzymaniu uwagi przez całą lekcję, „bujanie w obłokach”
• nadmierna gadatliwość i impulsywność
• brak samokontroli i refleksji na temat własnego zachowania
• trudności z koncentracją uwagi (słucha nieuważnie, rozprasza się, nie pamięta co miało zrobić, robi wrażenie mało spostrzegawczego)
• zaburzone relacje z rówieśnikami (stara się przejmować inicjatywę w zabawie, nie umie przegrywać, często w sposób niezamierzony zadaje krzywdę innym dzieciom, jest krzykliwy, napastliwy, nie umie czekać na swoją kolej)
• trudności z uwewnętrznieniem swoich zachowań i wypowiedzi (nazywają głośno, to co robią, co dezorganizuje prace na lekcji)
• brak kontroli emocji, motywacji i stanu pobudzenia (co utrudnia funkcjonowanie w grupie, a czasem wręcz uniemożliwia realizację celów)

U dorosłych

Kryteria z Utah dla ADHD u dorosłych Szablon:Brak strony

• Historia ADHD w dzieciństwie, z występowaniem zarówno deficytu uwagi, jak i nadpobudliwości motorycznej, wraz z co najmniej jednym z następujących objawów: nieprawidłowe zachowanie w szkole, impulsywność, emocjonalna nadpobudliwość i wybuchy gniewu.
• Utrzymujące się w wieku dorosłym problemy z uwagą i nadpobudliwością ruchową łącznie z dwoma z następujących pięciu objawów: chwiejność emocjonalna, wybuchowy temperament, niska odporność na stres, brak zorganizowania i impulsywność.

ADHD u osób dorosłych

Objawy ADHD słabną z upływem czasu. Mimo to według badaczy od 30 do 50% dzieci ze zdiagnozowanym ADHD ma co najmniej niektóre jego symptomy (lub też wszystkie) także w życiu dorosłym . Osoby pełnoletnie z ADHD bez odpowiedniego leczenia zazwyczaj prowadzą chaotyczny tryb życia, łatwo uzależniają się od środków farmakologicznych i alkoholu. Często współwystępują także takie zaburzenia, jak depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, uzależnienia, bądź niezdolność do nauki. Z ADHD można wyrosnąć, jednak z jego powikłań nie – dlatego ważne jest jak najwcześniejsze podjęcie stosownego leczenia by nie dopuścić do ich rozwoju Szablon:Brak strony.

Cechy dorosłego człowieka z ADHD mogą objawiać się w następujących zachowaniach:

• Częste przerywanie wypowiedzi innych,
• Niedostatecznie rozwinięta pamięć robocza (krótkotrwała),
• Niecierpliwość,
• Gwałtownie zmiany emocjonalne,
• Zapominanie ustalonych terminów,
• Intensywne, lecz często nietrwałe relacje z innymi

U Dorosłych z ADHD występują tzw. zaburzenia uwagi – jest to trudność skoncentrowania się na konkretnym zadaniu. Dotyczy zarówno skierowania uwagi, jak i jego utrzymania (np. rozpoczęcia słuchania i kontynuowania tej czynności).

Brak dostatecznie wykształconej uwagi powoduje skupienie się na przypadkowym bodźcu (najwyraźniejszym, najbliższym lub nowym). Dorosły nie jest się w stanie skoncentrować na jednym źródle bodźców, przeskakując na bezproduktywne czynności. Jednakże potrafi się odnaleźć w sytuacjach nowych i trudnych, pod warunkiem, że nie wymaga się od nich długich i monotonnych zadań.

Mogą objawiać się przez:

• Słabo wykształconą zdolność do samoobserwacji, tworzenia celu i planu życiowego,
• Problemy ze współpracą, chęć robienia wszystkiego po swojemu,
• Niedostrzeganie szczegółów, częste przeoczenia,
• Trudność z dłuższą koncentracją uwagi,
• Niedoprowadzanie do końca rozpoczętych zadań,
• Okresowo występująca depresja,
• Problemy z organizacją pracy,
• Niechęć do zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego,
• Rozpraszanie się pod wpływem otaczających bodźców,
• Brak przewidywania konsekwencji swoich czynów,
• Częste zapominanie lub gubienie przedmiotów,
• Lekceważenie własnego bezpieczeństwa,
• Potrzeba podniesienia poziomu adrenaliny
• Częste poczucie odrzucenia,
• Krótką pamięć,
• Silną impulsywność (często mylona z agresją, spowodowania jest głównie nadmiarem energii)

Nadruchliwość – czyli nadmierna, niczym nieuzasadniona ruchliwość. (Przeważnie u młodzieży i dorosłych można ją zaobserwować tylko w szybkich ruchach stóp lub palców.) Zazwyczaj przekształcają się one w brak aktywności, prowadzący do wewnętrznego poczucia niepokoju i nerwowości.

Działanie diagnostyczne i terapeutyczne

Ocena profilu psychoedukacyjnego

W skład oceny profilu psychoedukacyjnego wchodzą:

• test na inteligencję
• test ciągłego wykonywania CPT (ang. Continuous Performance Task)
• ocena osiągnięć dziecka w zakresie pięciu podstawowych umiejętności: czytania, literowania, liczenia, pisania i mówienia
• testy inteligencji przeprowadza się z dwóch powodów:
  • aby ocenić ogólne możliwości dziecka oraz zorientować się, czy istnieje znacząca różnica między możliwym a aktualnym poziomem osiągnięć w zakresie podstawowych umiejętności
  • dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maja charakterystyczną dużą rozpiętość w wynikach IQ
• stwierdzenie pewnego stopnia niedojrzałości ośrodkowego układu nerwowego dziecka, np. poprzez korowe potencjały wywołane (EEG), co pozwala na dokładne stwierdzenie zaburzeń koncentracji uwagi u dzieci, a nawet na ich sklasyfikowanie.

Dzięki wszechstronnemu badaniu dziecka, w skład którego wchodzi badanie lekarskie, badanie psychopedagogiczne, badania neurofizjologiczne, ocena mowy oraz terapia zajęciowa, tylko u nielicznych dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi diagnoza nie ujawnia problemu.

Zdecydowana większość będzie sklasyfikowana jako pacjenci z łagodną, średnią lub ciężką postacią zaburzeń koncentracji uwagi. Badania wykażą też, czy nadpobudliwość jest częścią obrazu klinicznego choroby, czy nie. W ten sposób zdiagnozowane dziecko, można poddać właściwej terapii.

Sposoby działania

1. Diagnoza: często towarzyszy jej ulga, sama w sobie daje efekt terapeutyczny.
2. Edukacja: pogłębianie wiedzy nt. zaburzenia przez pacjenta.
3. Strukturalizacja: wprowadzenie działań mających na celu zwiększenie organizacji życia – dyscypliny (segregowanie danych, codzienne planowanie)
4. Coaching lub Terapia behawioralna: celem jest modyfikacja zachowania poprzez wygaszanie złych nawyków, a wzmacnianie dobrych (nauka zasad i konsekwencji). Terapia behawioralna jako jedyna daje skutki długoterminowe.

Oraz u dzieci także:

1. Nauczanie wyrównawcze: dodatkowe zajęcia, podczas których, dziecko nabywa pewnych nawyków pomocnych w uczestniczeniu w zajęciach. Ważne jest przy tym zaangażowanie rodziców.
2. Terapia mowy i języka: u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą częściej występować zaburzenia mowy (takie jak jąkanie, problemy z artykulacją), dlatego w takich przypadkach niezbędna jest pomoc logopedy.
3. Terapia zajęciowa: nacisk głównie na prawidłowy rozwój motoryczny dziecka.
4. Kontrola dietetyczna: istnieje przypuszczenie, że takie produkty jak: kakao, środki konserwujące, barwniki, salicylany i cukier mogą dodatkowo wzmagać aktywność dziecka – jednak brak na ten temat dokładnych badań naukowych.

W roku 2007 na Uniwersytecie w Southampton (UK) przeprowadzono badania, które potwierdziły zdecydowany związek pomiędzy spożywaniem barwników w kombinacji z konserwantem benzoesanem sodu, z napadami histerii, obniżeniem koncentracji, nadpobudliwością oraz reakcjami alergicznymi. Szkodliwe barwniki, czyli tak zwana szóstka z Southampton: tartrazyna (E102), czerwień koszenilowa (E124), żółcień pomarańczowa (E110), azorubina (E122), żółcień chinolinowa (E104), czerwień Allura (E129). Badanie zostało opublikowane w czasopiśmie Lancet 6 września 2007 roku. Po zapoznaniu się z wynikami badań brytyjska Foods Standards Agency (FSA) zdecydowała się wydać zalecenia dotyczące wycofania produktów zawierających te barwniki. Wprowadzono zmiany w jadłospisach szkolnych stołówek. Sieci supermarketów Sainsbury oraz Marks and Spencer zdecydowały się wycofać takie produkty ze swoich półek. Jednocześnie FSA nie wprowadziła zakazu sprzedaży takich produktów decyzję pozostawiając rodzicom. Sprawę przekazano do organów UE. W czerwcu 2010 Parlament Europejski, pod naciskiem producentów żywności, odrzucił umieszczanie ostrzeżeń na opakowaniach.

Leczenie farmakologiczne

Celem stosowania leków w terapii ADHD jest zmniejszenie lub zlikwidowanie niekorzystnych objawów bez wywoływania skutków ubocznych. Zdaniem badaczy leki są najskuteczniejszą formą leczenia ADHD. U około 85% dorosłych leki przynoszą poprawę Szablon:Brak strony. Dwie kategorie stosowanych leków to stymulanty i niestymulanty. Znane leki łagodzą jedynie objawy ADHD, np. poprzez zwiększanie ilości noradrenaliny lub dopaminy – substancji, których poziom w mózgu chorego jest obniżony.

Stymulanty

Istnieją dwa główne rodzaje stymulantów. Występują w wersjach o niezmodyfikowanym i spowolnionym uwalnianiu.

• metylofenidat – występuje m.in. pod nazwami handlowymi Concerta (metylofenidat o spowolnionym uwalnianiu dostępny w Polsce), Medikinet (dostępny w Polsce), Ritalin (popularny w USA, w Polsce dostępny jedynie drogą importu docelowego).
• pochodne amfetaminy – znane pod nazwami handlowymi Dexederine, Adderall (również dostępne jedynie poprzez import docelowy leków).

Popularny w Polsce preparat Concerta jest od 2009 roku na liście leków refundowanych jako jedyny z preparatów przeznaczonych do leczenia ADHD. Refundacji nie podlegają jednak osoby, które przekroczyły 18 rok życia ponieważ lek ten, podobnie jak inne stymulanty jest zarejestrowany w Polsce jedynie dla dzieci i młodzieży (6–18 lat).

Niestymulanty

Leki niestymulujące, to:

• Amantadyna pierwotnie opracowany jako lek przeciwwirusowy, okazał się być pomocny przy ADHD,
• Bupropion (nazwa handlowa Wellbutrin, przeznaczony do leczenia depresji) – nie jest oficjalnie zalecany, ale z wielu badań wynika, że jest skuteczny,
• Strattera – jedyny lek oficjalnie zatwierdzony do leczenia ADHD u osób dorosłych przez FDA.
• Piracetam według badań również może okazać się pomocny.

Leczenie niefarmakologiczne

W ostatnich latach popularność zyskuje terapia EEG-Biofeedback zwana też Neurofeedback – NF. Na jej zastosowanie na poziomie Level 2 wskazuje między innymi Amerykańskie Towarzystwo Pediatrii: SUPPLEMENT ARTICLE: Appendix S2: Evidence-Based Child and Adolescent Psychosocial Interventions, Pediatrics, 2010;125;S128.

Istnieją również prace, które wskazują na równoważne efekty terapii farmakologicznych i EEG Biofeedback, np. Duric NS, Assmus J, Gundersen D, Elgen IB., Neurofeedback for the treatment of children and adolescents with ADHD: a randomized and controlled clinical trial using parental reports., BMC Psychiatry. 2012 Aug 10;12:107.czy też starsza praca Fuchs, T., Birbaumer, N., Lutzenberger, W., Gruzelier, J. H., & Kaiser, J. (2003). Neurofeedback treatment for attention-deficit/hyperactivity disorder in children: a comparison with methylphenidate. Applied psychophysiology and biofeedback, 28(1), 1-12.

Ogólne zasady dotyczące postępowania wychowawczego

1. Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy (niecierpliwość).
2. Konsekwentne przyzwyczajanie dziecka do kończenia każdego rozpoczętego zadania.
3. Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach:
   • zakres określonych obowiązków musi być dostosowany do możliwości i ograniczeń dziecka
   • trzeba zaoszczędzić wystąpienia dodatkowych niepotrzebnych bodźców
   • nie dać się zdominować dziecku
   • należy przygotować dziecko do przezwyciężania trudności (a nie chronić przed nimi)
   • po wystąpieniu konfliktu – należy go przedyskutować z dzieckiem w atmosferze spokoju i rzeczowości, po uspokojeniu dziecka
   • należy unikać agresji słownej i fizycznej, która bardzo mocno pobudza dodatkowo dziecko (może doprowadzić do objawów nerwicowych takich jak: lęki, moczenie nocne, natręctwa, czy też reakcje obronne: arogancka postawa, agresja, kłamstwa, a nawet doprowadzić do niewłaściwego rozwoju osobowości);
4. Pomoc w nauce
   • czytanie – ze względu na małą zdolność koncentracji, opowiadania powinny być ciekawe
   • czytanki powinny być opowiedziane przez dziecko (w celu skontrolowania zapamiętanego tekstu)
   • odrabianie lekcji powinno się odbywać o regularnych porach (w domu powinien wtedy panować względny spokój)
   • dziecko powinno wykonywać prace zręcznościowe (uczą cierpliwości, a także skrupulatności)
   • zasada trzech R: rutyna, regularność, repetycja.

Nauka powinna odbywać się pod kontrolą rodziców.

Polecana literatura

• AdamA. Bilikiewicz AdamA. i inni, Psychiatria, AdamA. Bilikiewicz (red.), T. 2: Psychiatria kliniczna, Wrocław: Urban & Partner, ISBN 978-83-87944-72-8, PB 2003/21548 .{{Cytuj}} Nieznane pola: "rok".
• Irena Namysłowska: Psychiatria dzieci i młodzieży. Wyd. 1. Warszawa: PZWL, 2007. ISBN 978-83-200-3554-4.brak strony w książce
• Janusz Krzyżowski: Leksykon Psychiatrii i Nauk Pokrewnych. Warszawa: Medyk, 2010. ISBN 978-83-89745-68-2.brak strony w książce
• Iwona Górka: Mały nieszczęśliwy człowiek z ADHD, 2005, ISBN 83-923080-0-X.
• Tomasz Hanć: Dzieciństwo i dorastanie z ADHD. Rozwój dzieci nadpobudliwych psychoruchowo: zagrożenia i możliwości wsparcia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, ISBN 978-83-7587-151-7.
• Piotr Pawlak: Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, wyd. III, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, ISBN 978-83-7308-689-0.
• Gordon Serfontein: Twoje nadpobudliwe dziecko, The hidden handicap, 1999, ISBN 83-7469-109-3.
• Renata Wiącek: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć, wyd. IV, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, ISBN 978-83-7587-196-8.
• Tomasz Wolańczyk, Artur Kołakowski, Magdalena Skotnicka: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, 1999, ISBN 83-87991-07-4.

Źródła

Bibliografia

• L. EugeneL.E. Arnold L. EugeneL.E. i inni, Effect of Treatment Modality on Long-Term Outcomes in Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Systematic Review, „PLoS ONE”, 2 (10), 2015, DOI: 10.1371/journal.pone.0116407, ISSN 1932-6203, PMID: 25714373, PMCID: PMC4340791 [dostęp 2015-08-13] .url
• LionelL. Bailly LionelL., Stimulant medication for the treatment of attention-deficit hyperactivity disorder: evidence-b(i)ased practice?, „The Psychiatrist”, 29 (8), The Royal College of Psychiatrists, 2005, s. 284–287, DOI: 10.1192/pb.29.8.284, ISSN 1758-3209 [dostęp 2015-08-12]  (ang.).
• SáraS. Bálint SáraS. i inni, Neuropszichológiai károsodásokat felnőtt figyelemhiányos hiperaktivitás zavar(ADHD): A szakirodalmi áttekintés (Neuropsychological impairments in adult attention deficit hyperactivity disorder: a literature review), „Psychiatria Hungarica: A Magyar Pszichiátriai Társaság Tudományos Folyóirata”, 5 (23), 2008, s. 324–335, ISSN 0237-7896, PMID: 19129549 [dostęp 2015-08-12]  (węg. • ang.).url
• Ann C.A.C. Childress Ann C.A.C., Sally A.S.A. Berry Sally A.S.A., Pharmacotherapy of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder in Adolescents, „Drugs”, 3 (72), 2012, DOI: 10.2165/11599580-000000000-00000, ISSN 0012-6667 [dostęp 2015-08-13]  (ang.).
• Caroline S.C.S. Clauss-Ehlers Caroline S.C.S., Encyclopedia of Cross-Cultural School Psychology, Springer Science & Business Media, 2010, ISBN 978-0-387-71798-2  (ang.).
• Donald J.D.J. Cohen Donald J.D.J., DanteD. Cicchetti DanteD. (red.), Developmental Psychopathology, Developmental Neuroscience, Wiley, 3 lutego 2006, ISBN 978-0-471-23737-2 [dostęp 2015-08-13]  (ang.).
• PhilipP. Cowen PhilipP., PaulP. Harrison PaulP., TomT. Burns TomT., Shorter Oxford Textbook of Psychiatry, wyd. 7, Oxford: Oxford University Press, 9 sierpnia 2012, ISBN 978-0-19-960561-3 [dostęp 2015-08-13]  (ang.).
• V.V. Emond V.V., C.C. Joyal C.C., H.H. Poissant H.H., Neuroanatomie structurelle et fonctionnelle du trouble déficitaire d’attention avec ou sans hyperactivité (TDAH), „L'Encéphale”, 35 (2), 2009, s. 107–114, DOI: 10.1016/j.encep.2008.01.005 [dostęp 2015-08-13] .
• AdeleA. Diamond AdeleA., Executive Functions, „Annual review of psychology”, 64, 2013, s. 135–168, DOI: 10.1146/annurev-psych-113011-143750, ISSN 0066-4308, PMID: 23020641, PMCID: PMC4084861 [dostęp 2015-08-13] .url
• Mina K.M.K. Dulcan Mina K.M.K., MaryBethM. Lake MaryBethM., Concise Guide to Child and Adolescent Psychiatry, Washington, D.C.: American Psychiatric Publishing, 1 czerwca 2011, ISBN 978-1-58562-416-4  (ang.).
• Stephen V.S.V. Faraone Stephen V.S.V., 25: Epidemiology of attention deficit hyperactivity disorder, [w:] MingM. Tsuang, MauricioM. Tohen, Peter B.P.B. Jones (red.), Textbook of psychiatric epidemiology, wyd. 3, Chichester, West Sussex: John Wiley & Sons, 2011, ISBN 978-0-470-97740-8 .
• Julie P.J.P. Gentile Julie P.J.P., RafayR. Atiq RafayR., Paulette M.P.M. Gillig Paulette M.P.M., Adult ADHD, „Psychiatry (Edgmont)”, 8 (3), 2006, s. 25-30, ISSN 1550-5952, PMID: 20963192, PMCID: PMC2957278 [dostęp 2015-08-13] .url
• YlvaY. Ginsberg YlvaY. i inni, Underdiagnosis of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Adult Patients: A Review of the Literature, „The Primary Care Companion for CNS Disorders”, 3 (16), 2014, DOI: 10.4088/PCC.13r01600, ISSN 2155-7772, PMID: 25317367, PMCID: PMC4195639 [dostęp 2015-08-12], Cytat: Reports indicate that ADHD affects 2.5%–5% of adults in the general population,^5–8 compared with 5%–7% of children.^9,10 … However, fewer than 20% of adults with ADHD are currently diagnosed and/or treated by psychiatrists.^7,15,16 .url
• Edward M.E.M. Hallowell Edward M.E.M., John J.J.J. Ratey John J.J.J., W świecie ADHD: nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, IzabelaI. Sowa (tłum.), Media Rodzina, 2004, ISBN 978-83-7278-111-6 .
• Edward M.E.M. Hallowell Edward M.E.M., John J.J.J. Ratey John J.J.J., Jak żyć z ADHD: nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi w świetle najnowszych badań, KrzysztofK. Puławski (tłum.), Poznań: Harbor Point Media Rodzina, 2007, ISBN 978-83-7278-237-3 .
• Yu-ShuY.S. Huang Yu-ShuY.S., Ming-HorngM.H. Tsai Ming-HorngM.H., Long-term outcomes with medications for attention-deficit hyperactivity disorder: current status of knowledge, „CNS drugs”, 25 (7), 2011, s. 539–554, DOI: 10.2165/11589380-000000000-00000, ISSN 1172-7047, PMID: 21699268 [dostęp 2015-08-13] .url
• Sandra JJS.J. Kooij Sandra JJS.J. i inni, European consensus statement on diagnosis and treatment of adult ADHD: The European Network Adult ADHD, „BMC Psychiatry”, 10, 2010, s. 67, DOI: 10.1186/1471-244X-10-67, ISSN 1471-244X, PMID: 20815868, PMCID: PMC2942810 [dostęp 2015-08-12] .url
• ArturA. Kołakowski ArturA. i inni, ADHD - zespół nadpobudliwości psychoruchowej: przewodnik dla rodziców i wychowawców, Psychologia dla Praktyków, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007, ISBN 978-83-7489-050-2 .
• Klaus W.K.W. Lange Klaus W.K.W. i inni, The history of attention deficit hyperactivity disorder, „Attention Deficit and Hyperactivity Disorders”, 2 (4), 2010, s. 241–255, DOI: 10.1007/s12402-010-0045-8, ISSN 1866-6116, PMID: 21258430, PMCID: PMC3000907 [dostęp 2015-08-13] .url
• RickR. Mayes RickR., CatherineC. Bagwell CatherineC., JenniferJ. Erkulwater JenniferJ., ADHD and the rise in stimulant use among children, „Harvard Review of Psychiatry”, 3 (16), 2008, s. 151–166, DOI: 10.1080/10673220802167782, ISSN 1465-7309, PMID: 18569037 [dostęp 2015-08-13] .url
• EricE. Nestler EricE., StevenS. Hyman StevenS., RobertR. Malenka RobertR., Molecular Neuropharmacology: A Foundation for Clinical Neuroscience, Second Edition, wyd. 2, McGraw Hill professional, New York: McGraw-Hill Medical, 27 października 2008, ISBN 978-0-07-148127-4, OCLC 273018757  (ang.).
• Vincent N.V.N. Parrillo Vincent N.V.N. (red.), Encyclopedia of Social Problems, Tom 1, SAGE Publications, 22 maja 2008, ISBN 978-1-4129-4165-5 [dostęp 2015-08-13]  (ang.).
• JackJ. Parker JackJ. i inni, The long-term outcomes of interventions for the management of attention-deficit hyperactivity disorder in children and adolescents: a systematic review of randomized controlled trials, „Psychology Research and Behavior Management”, 6, 2013, s. 87-99, DOI: 10.2147/PRBM.S49114, ISSN 1179-1578, PMID: 24082796, PMCID: PMC3785407 [dostęp 2015-08-13] .url
• Aurelio Prifitera; Donald H. Saklofske; Lawrence G. Weiss: WISC-4 Clinical Use and Interpretation. Academic Press, 2005. ISBN 978-0-12-564931-5. (ang.).
• AlisonA. Schonwald AlisonA., ErinE. Lechner ErinE., Attention deficit/hyperactivity disorder: complexities and controversies, „Current Opinion in Pediatrics”, 2 (18), 2006, s. 189–195, DOI: 10.1097/01.mop.0000193302.70882.70, ISSN 1040-8703, PMID: 16601502 [dostęp 2015-08-13] .url
• Larry B.L.B. Silver Larry B.L.B., Attention-deficit/hyperactivity Disorder: A Clinical Guide to Diagnosis and Treatment for Health and Mental Health Professionals, American Psychiatric Publishers, 2004, ISBN 978-1-58562-131-6 [dostęp 2015-08-13]  (ang.).
• Moira G. Sim; Gary Hulse; Eric Khong. When the child with ADHD grows up. „Australian Family Physician”, 2004-08. ISSN 0300-8495. PMID: 15373378. {{Cytuj pismo}} Nieznane pola: "s".
• Ilina Singh. Beyond polemics: science and ethics of ADHD. „Nature Reviews Neuroscience”, s. 957–964, 2008-12. DOI: 10.1038/nrn2514. ISSN 1471-003X. (ang.). 
• ArianeA. Sroubek ArianeA., MaryM. Kelly MaryM., LiL. Xiaobo LiL., Inattentiveness in attention-deficit/hyperactivity disorder, „Neuroscience Bulletin”, 29 (1), 2013, s. 103–110, DOI: 10.1007/s12264-012-1295-6, ISSN 1673-7067, PMID: 23299717, PMCID: PMC4440572 [dostęp 2015-08-13]  (ang.).
• TheoT. Vos TheoT. i inni, Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013, „The Lancet”, London: Elsevier, 2015, DOI: 10.1016/S0140-6736(15)60692-4, ISSN 1474-547X, PMID: 26063472 [dostęp 2015-08-13] [zarchiwizowane z adresu]  (ang.).
• S.S. Walitza S.S., R.R. Drechsler R.R., J.J. Ball J.J., Das Schulkind mit ADHS, „Therapeutische Umschau”, 69 (8), 2012, s. 467–473, DOI: 10.1024/0040-5930/a000316, ISSN 0040-5930 [dostęp 2015-08-13] [zarchiwizowane z adresu] .
• MargaretM. Weiss MargaretM., AnnickA. Vincent AnnickA., UmeshU. Jain UmeshU. (red.), Canadian ADHD Practice Guidelines (CAP-Guidelines), wyd. 3, Canadian Attention Deficit Hyperactivity Disorder Resource Alliance (CADDRA), maj 2013, ISBN 978-0-9738168-2-2 .
• Erik G.E.G. Willcutt Erik G.E.G., The Prevalence of DSM-IV Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Meta-Analytic Review, „Neurotherapeutics”, 9 (3), 2012, s. 490–499, DOI: 10.1007/s13311-012-0135-8, ISSN 1933-7213, PMID: 22976615, PMCID: PMC3441936 [dostęp 2015-08-13] .url
• Alan J.A.J. Zametkin Alan J.A.J. i inni, Cerebral glucose metabolism in adults with hyperactivity of childhood onset, „The New England Journal of Medicine”, 323 (20), 1990, s. 1361–1366, DOI: 10.1056/NEJM199011153232001, ISSN 0028-4793, PMID: 2233902 [dostęp 2015-08-12] .
• N.N.N.N. Zavadenko N.N.N.N., N.Û.N.Û. Suvorinova N.Û.N.Û., Терапевтическое действие разных доз ноотропила при синдроме дефицита внимания с гиперактивностью у детей, „Журнал неврологии и психиатрии имени С. С. Корсакова [Žurnal nevrologii i psihiatrii imeni S. S. Korsakova]”, 3 (104), tytuł angielski: Therapeutic efficacy of nootropil different doses in attention deficit hyperactivity disorder, Moskva: Ministerstvo Zdravookhraneniia i Meditsinskoĭ Promyshlennosti Rossiĭskoĭ Federatsii, Vserossiĭskoe Obshchestvo Nevrologov, Vserossiĭskoe Obshchestvo Psikhiatrov, 2004, s. 32–37, ISSN 1997-7298, PMID: 15071842 [zarchiwizowane z adresu]  (ros. • ang.).
• Division of Human Development, National Center on Birth Defects and Developmental Disabilities, Centers for Disease Control and Prevention (autor instytucjonalny), Attention-Deficit / Hyperactivity Disorder (ADHD): Symptoms and Diagnosis, www.cdc.gov, 26 czerwca 2015 [dostęp 2015-08-13] .
• Division of Human Development, National Center on Birth Defects and Developmental Disabilities, Centers for Disease Control and Prevention (autor instytucjonalny), Attention-Deficit / Hyperactivity Disorder (ADHD): Recommendations from the American Academy of Pediatrics (AAP), www.cdc.gov, 18 marca 2015 [dostęp 2015-08-13] .
• National Collaborating Centre for Mental Health (autor instytucjonalny), Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Diagnosis and Management of ADHD in Children, Young People and Adults, Tom 72 z Clinical guideline, London: British Psychological Society, 2009, ISBN 978-1-85433-471-8 .
• Polska Agencja Prasowa (autor instytucjonalny), Lek na ADHD u dzieci będzie refundowany, [w:] Wirtualna Polska: Wiadomości [online], wiadomosci.wp.pl, 2 marca 2009 [dostęp 2015-08-13] .
• Polskie Towarzystwo ADHD (autor instytucjonalny), Farmakoterapia, [w:] Oficjalna strona PT ADHD [online], ptadhd.pl, 2004 [dostęp 2015-08-13] .
• Rozdział V, [w:] WHO (autor instytucjonalny), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10: opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, StanisławS. Pużyński, JacekJ. Wciórka, CelinaC. Brykczyńska (tłum.), wyd. 2 uzup., [ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: clinical description and diagnostic guidelines], Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2000, ISBN 978-83-85688-25-9 .

Linki zewnętrzne

• Jak rozpoznać ADHD u dziecka
• Polskie Towarzystwo ADHD

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.