Balkan (kolej wąskotorowa)
| kolej wąskotorowa | |
 „Balkan Ekspress” wzdłuż obecnej ul. Szopienickiej w 1937 roku | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Lokalizacja | |
| Liczba linii |
1 |
| Lata funkcjonowania |
ok. 1916–1977 |
| Dzienna liczba pasażerów |
ok. 6 tys. |
| Infrastruktura | |
 Przebieg trasy kolejki Balkan pod koniec jej funkcjonowania na tle współczesnej sieci kolejowej Katowic | |
| Długość sieci |
3,98 km |
| Rozstaw szyn |
785 mm |
| Napięcie zasilania |
600 V |
| Liczba przystanków |
6 |
Balkan – potoczna nazwa pociągów osobowych kursujących prawdopodobnie od 1916 roku do 31 grudnia 1977 roku na rozległej, prywatnej sieci kolei wąskotorowej o rozstawie 785 mm zarządzanej przez koncern Georg von Giesches Erben i mającej w Szopienicach bezpośrednie połączenie z siecią Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. Linia, po której kursowały pociągi ciągnęła się wzdłuż obecnej ulicy Szopienickiej przez obecny obszar trzech dzielnic Katowic: Szopienic-Burowca, Janowa-Nikiszowca i Giszowca. Do 1935 roku na linii kursowały lokomotywy parowe zastąpione przez elektryczne, po czym od 1975 do końca kursowania pociągów obsługiwały je lokomotywy spalinowe, ciągnące wagony przystosowane do przewozów osób (towosy).
Historia[edytuj | edytuj kod]
Powstanie i funkcjonowanie do 1945 roku[edytuj | edytuj kod]
Początki powstania Balkanu wiążą się z planami koncernu Georg von Giesches Erben połączenia siecią kolei wąskotorowych hut i szybów kopalnianych, które były zlokalizowane z Dąbrówce Małej, Giszowcu, Janowie, Roździeniu i Szopienicach. Fragment powstałej sieci został później wykorzystany do przewozu ludności[1]. Jedną z pierwszych linii wąskotorowych sieci spółki Georg von Giesches Erben było otwarte w 1855 roku połączenie pomiędzy hutą „Wilhelmina” w Szopienicach a kopalnią „Morgenroth” [2], która znajdowała się w Janowie, przy obecnej ulicy Szopienickiej[3] (w 1883 roku połączona wraz z innymi zakładami w skonsolidowaną kopalnię Giesche[4]) o rozstawie torów 785 mm. Na tej linii jako siły pociągowej używano początkowo koni. W tym samym roku do Szopienic doprowadzono połączenie Górnośląskiej Kolei Wąskotorowej[2].
Od 25 maja 1909 roku[1] spółka spadkobierców Gieschego uzyskała od Ministerstwa Robót Publicznych[5] licencję na przewozy osobowe pomiędzy hutą cynku „Wilhelmina” w Szopienicach a szybem „Carmer” kopalni „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”). Linią tą wożono zarówno towary, jak również górników i urzędników koncernu[6]. W dniu 6 stycznia 1914 roku Dyrekcja Okręgowa Kolei wydała spółce Georg von Giesches Erben zezwolenie na uruchomienie ruchu osobowego pomiędzy Giszowcem a szybem Carmer[7]. W latach 1910–1919 pruska państwowa kolej zatwierdziła dla tej sieci specjalne przepisy i instrukcje eksploatacyjne, zatwierdzone ponownie w 1929 roku przez polską Dyrekcję Okręgową Kolei w Katowicach, wydane wówczas w formie dwujęzycznej – polskiej i niemieckiej[8]. Pierwszy pociąg osobowy uruchomiono prawdopodobnie w 1916 roku[5].
W 1920 roku uruchamiano 28 par połączeń w dni robocze i 19 w pozostałe dni[9]. Łącznie połączenie pasażerskie liczyło 3,98 km[1], a czas przejazdu w jedną stronę wynosił średnio 18 minut. Linia łączyła wówczas Giszowiec z Wilhelminą przez szyby kopalni „Giesche”: „Carmer” („Pułaski”), „Nickisch” („Poniatowski”), „Richthofen” („Wilson I”) i „Albert” („Wojciech”)[10][11]. Początkowo spółka Georg von Giesches Erben miała licencję na przewóz pracowników i urzędników kopalni, a od 1923 roku również rodzin górników, ale nieoficjalnie z Balkanu korzystali wówczas wszyscy chętni[12]. Średnia łączna frekwencja wynosiła 8,0–8,5 tys. osób dziennie[10], a przejazd pociągiem był bezpłatny[13]. Prędkość przejazdu składu składającego się z lokomotywy parowej i 4-osiowych wagonów nie przekraczała wówczas 15 km/h[9].
W Giszowcu końcowy przystanek Balkanu mieścił się przy obecnym skrzyżowaniu ulicy Szopienickiej i Mysłowickiej, lecz tory kolei wąskotorowej sięgały dalej – do kotłowni przy obecnej ulicy Gościnnej. W 1921 roku powstała odnoga biegnąca wzdłuż ulicy Mysłowickiej i przez osiedle Neubau, a stamtąd jedna odnoga do cegielni powstałej w 1919 roku i szybu „Wschodniego”, a druga do kopalnianego taboru konnego również z 1919 roku w rejonie obecnego osiedla Adama[14]. W 1943 roku z Balkanu dziennie korzystało 8 tys. pasażerów[15].
Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]
Po II wojnie światowej lokomotywy ciągnęły przeważnie dwa lub trzy wagony[16]. W latach 50. XX wieku kursowały 23 pary pociągów dziennie, a średnia frekwencja na tej linii wynosiła średnio 6 tys. osób dziennie[9]. W latach 60. XX wieku władze kopalni „Wieczorek” podjęły pierwsze próby likwidacji Balkanu, argumentując tym, że wagony są już wyeksploatowane, a jednocześnie funkcjonowała już komunikacja autobusowa, więc nie opłacało się kupować nowych wagonów. Plany te oprotestowali górnicy i ostatecznie doprowadzono jedynie do likwidacji sieci trakcyjnej, przez co zaczęły kursować na linii lokomotywy spalinowe[17].
Pod koniec lat 60. XX wieku pociągi Balkanu przedłużono w kierunku północno-zachodnim, do stacji zdawczo-odbiorczej I (Katowice Szopienice) przez Bagno. Łącznie długość połączenia pasażerskiego wynosiła wówczas 6,859 km[18], lecz wkrótce rezygnowano z tego przedłużenia i pociągi kończyły bieg na przystanku Szyb Wojciech[12]. Od 1975 roku połączenia obsługiwały lokomotywy spalinowe, ciągnące pięć wagonów 4-osiowych[9]. Ostatni kurs kolei nastąpił 31 grudnia 1977 roku[19] na trasie Giszowiec – Szyb Wojciech[9]. Funkcję Balkanu przejęły autobusy zakładowe i miejskiego transportu zbiorowego[12].
W latach 80. XX wieku część torów była eksploatowana jako wewnątrzzakładowa kolej kopalni „Wieczorek” do transportu materiałów m.in. pomiędzy szybami. Jeszcze w 1982 roku władze miasta Katowice dążyły do reaktywacji zlikwidowanej kolejki, lecz kopalnia „Wieczorek” przystąpiła do rozbiórki trasy pomiędzy szybem „Pułaski” a Giszowcem[20]. Linia od szybu „Pułaski” przez Giszowiec do szybu „Wschodniego” ostatecznie została zlikwidowana około 1984 roku[21]. W 2001 roku dwa odrestaurowane wagony na pamiątkę po Balkanie zostały ustawione na dawnym torowisku przy ulicy Szopienickiej obok szybu „Pułaski” kopalni „Wieczorek”[20].
Kolejkę nazwano potocznie Balkan, Balkan Ekspress lub Bałkanką, prawdopodobnie nawiązując do nazwy uruchomionego w 1916 roku pociągu ekspresowego Balkanzug na trasie Berlin − Konstantynopol[12]. Balkan stanowił również motyw przewodni dla malarza–prymitywisty zrzeszonego w Grupie Janowskiej – Ewalda Gawlika[22].
Tabor[edytuj | edytuj kod]
Pociągi Balkanu składały się początkowo z parowozów, w tym z maszyn produkcji Borsiga[23]. W skład obsługi pociągu wchodzili początkowo: kierownik pociągu, konduktorzy, maszynista i palacz[1]. W 1935 roku[15] parowozy zostały zastąpione przez lokomotywy elektryczne. Linia została wówczas zelektryfikowana pod napięciem 600V, a pociągi były prowadzone lokomotywami elektrycznymi marki Siemens[9]. Od 1975 roku połączenia obsługiwały lokomotywy spalinowe, ciągnące pięć wagonów 4-osiowych[9]. Kursowały wówczas lokomotywy spalinowe WLs150 lub WLs180[12]. Masa próżnego pociągu wynosiła 22,5 ton, zaś procent ciężaru hamującego dla linii wynosił wówczas 16%[18].
Do przewozów wykorzystywano wagony towarowe przystosowane do przewozów osób (tzw. towosy), z których korzystano do końca funkcjonowania pociągów osobowych. W jednym składzie lokomotywy ciągnęły maksymalnie dwanaście wagonów[1]. Każdy z wagonów wyposażony był w hamulec ręczny. Ławki w wagonach znajdowały się przy ścianach, dlatego też podróżowano przeważnie na stojąco. Latem nie zamykano drzwi wagonów, tylko przypinano łańcuch[12].
Posterunki ruchu (1975 rok)[edytuj | edytuj kod]
| Nazwa | Rodzaj | Km osi | Współczesna lokalizacja | Infrastruktura |
|---|---|---|---|---|
| Szyb Wojciech | przystanek osobowy | 0,000 | Szopienice-Burowiec
rejon ul. Lwowskiej |
jeden peron krawędziowy o długości 30 m i wysokości 10 m po południowej stronie |
| Ligoń (odst) | posterunek odstępowy | 0,753 | ||
| Szyb Ligoń | przystanek osobowy | 0,890 | Janów-Nikiszowiec | dwa jednokrawędziowe perony o długości 100 m |
| Szyb Poniatowski | przystanek osobowy | 1,500 | Janów-Nikiszowiec
ul. Szopienicka |
dwa jednokrawędziowe perony o długości 55 i 70 m |
| Brama Zachodnia (odst) | posterunek odstępowy | 1,175 | ||
| Pułaski (odst) | posterunek odstępowy | 1,898 | ||
| Szyb Pułaski | przystanek osobowy | 1,960 | Janów-Nikiszowiec
ul. Szopienicka |
dwa jednokrawędziowe perony o długości 65 i 75 m |
| Osiedle Wysockiego | przystanek osobowy | 2,660 | Janów-Nikiszowiec
ul. Szopienicka |
jeden peron jednokrawędziowy o długości 40 m po zachodniej stronie |
| Giszowiec (odst) | posterunek odstępowy | 3,835 | ||
| Giszowiec | przystanek osobowy | 3,980 | Giszowiec
ul. Szopienicka / Mysłowicka[12] |
jeden peron jednokrawędziowy o długości 80 m po południowej stronie |
| [16][18] | [18] | [16][18] | [16][24] | [18] |
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e Tofilska 2007 ↓, s. 12.
- ↑ a b Soida 1995 ↓, s. 104.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 82-83.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 82.
- ↑ a b Tofilska 2016 ↓, s. 48.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 204.
- ↑ Szejnert 2007 ↓, s. 499.
- ↑ Soida 1995 ↓, s. 105.
- ↑ a b c d e f g Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 205.
- ↑ a b Szejnert 2007 ↓, s. 97.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 196.
- ↑ a b c d e f g Dylus 2019 ↓, s. 11.
- ↑ Szejnert 2007 ↓, s. 96.
- ↑ Tofilska 2016 ↓, s. 50.
- ↑ a b Tofilska 2016 ↓, s. 49.
- ↑ a b c d Jabłoński 2013 ↓, s. 9.
- ↑ Tofilska 2007 ↓, s. 102.
- ↑ a b c d e f Soida 1995 ↓, s. 110.
- ↑ Szejnert 2007 ↓, s. 362.
- ↑ a b Tofilska 2007 ↓, s. 103.
- ↑ Soida 1995 ↓, s. 111.
- ↑ Szejnert 2007 ↓, s. 363.
- ↑ Grzywocz ↓.
- ↑ OpenStreetMap: Mapa Podstawowa. www.openstreetmap.org. [dostęp 2020-11-19]. (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Daniela Dylus, Balkan. 785 mm tęsknoty, „Miesięcznik Roździeński”, 6, Polska Press Sp. z o.o., Oddział Poligrafia, Drukarnia w Sosnowcu, 2019, s. 10-11, ISSN 2544-9915 (pol.).
- Adam Frużyński, Grzegorz Grzegorek, Piotr Rygus, Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, s. 99, ISBN 978-83-63780-23-4 (pol.).
- Paweł Grzywocz, Kolej wąskotorowa Balkan [online], www.giszowiec.info [dostęp 2020-11-19] (pol.).
- Leszek Jabłoński (red.), Na trasie Balkan Ekspresu. Giszowiec, Nikiszowiec, Szopienice. Przewodnik po dzielnicach Katowic, Katowice: Urząd Miasta Katowice. Warsztaty Szkolne Zespołu Szkół Poligraficzno-Mechanicznych, 2013, ISBN 978-83-907011-6-5 (pol.).
- Krzysztof Soida, Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku, t. I. Dzieje kolei wąskotorowych. Część 1, Katowice: Śląsk Sp. z o.o., 1995, ISBN 83-85831-82-7 (pol.).
- Małgorzata Szejnert, Czarny ogród, wyd. pierwsze, Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2007, ISBN 978-83-240-0896-4.
- Joanna Tofilska, Katowice Nikiszowiec: miejsce, ludzie, historia, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2007, ISBN 978-83-87727-68-0.
- Joanna Tofilska, Giszowiec. Monografia historyczna, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2016, ISBN 978-83-64356-19-3.