Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy

Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy

Budynek Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy, gdzie mieści się Bibliotheca Bernardina
Państwo	Polska
Miejscowość	Bydgoszcz
Adres	Długa 39
Data założenia	1488
Wielkość zbiorów	1382 wol.
Położenie na mapie Bydgoszczy Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy
Położenie na mapie Polski Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy
53°07′15,625″N 18°00′01,058″E
Strona internetowa

Pomieszczenie, w którym zgromadzona jest Bibliotheca Bernardina

Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy – zbiór księgozbiorów zebranych w okresie staropolskim w Bydgoszczy przez zakon bernardynów.

Biblioteka bernardynów jest największym księgozbiorem w Bydgoszczy przedrozbiorowej i jako jedyna zachowała się w części do czasów dzisiejszych. Wskutek wojen, grabieży, pożarów nie przetrwały w Bydgoszczy pozostałe biblioteki zakonne (karmelitów, klarysek, jezuitów), prywatne, czy też kościelne.

Historia

Początki biblioteki bernardynów w Bydgoszczy sięgają 1488 roku. Założono ją wkrótce po erygowaniu w 1480 roku z fundacji biskupa kujawskiego Zbigniewa Oleśnickiego konwentu Braci Mniejszych św. Franciszka Obserwantów zwanych Bernardynami. W 1545 podczas pożaru kościoła i klasztoru biblioteka szczęśliwie ocalała. W 1591 gwardian bernardynów bydgoskich Wojciech Język z Sambora rozbudował klasztor i wzniósł nowe murowane pomieszczenie dla biblioteki. Do końca XVI wieku zgromadzono co najmniej 400 tomów. Książki otrzymywali do użytku poszczególni zakonnicy, najczęściej kaznodzieje.

Księgozbiór bernardynów bydgoskich posiadał dzieła zgrupowane w kilku działach:

• dział teologiczny, w którym znalazły się dzieła autorów katolickich oraz przedstawicieli reformacji i kontrreformacji,
• dział filozoficzny, w którym znajdują się dzieła autorów starożytnych, scholastyków, filozofów okresu Odrodzenia (Jan ze Stobnicy, Michał Wrocławczyk)
• dział historyczny, w którym dominują dzieła klasyków rzymskich.

Oprócz tego w bibliotece znajdowały się książki reprezentujące takie dyscypliny naukowe jak prawo, geografia, matematyka, astronomia, górnictwo i hutnictwo, nauki medyczne. Największą wartość zabytkową i artystyczną posiadają inkunabuły, które ozdobione są kolorowymi inicjałami wykonanymi przez miejscowego bernardyna brata Aleksego, skryptora słynącego ze zdobienia antyfonarzy.

Większość ksiąg pochodziła z zakupu oraz ofiar i darowizn zakonników, którzy przywozili je z wojaży zagranicznych (Dionizy Szyjka, Jan z Kościana, Melchior Dębiński, Wawrzyniec ze Słupcy i inni). Darowizny przekazywali też księża diecezjalni, szlachta i mieszczanie. W 1574 stałą sumę z dochodów tartaku na Okolu (100 florenów) przekazał na utrzymanie biblioteki starosta bydgoski Jan Kościelecki. Szczególne dary otrzymała biblioteka bernardynów w 1631, kiedy umierający kapelan kościoła i szpitala św. Krzyża Jan Synodoniusz z Pakości, podarował bernardynom spory księgozbiór, a zmarły syn fundatora klasztoru Klarysek Andrzeja Rozdrażewskiego pozostawił m.in. bibliotekę prawniczą złożoną z inkunabułów weneckich i francuskich. Inni znani z nazwiska fundatorzy to m.in.: starosta kcyński Piotr Czarnkowski (1620), solecki starosta niegrodowy Antoni Grasiński, burmistrz Bydgoszczy Wojciech Łochowski, czy mieszczka Elżbieta Szychowa.

Biblioteka wraz z istniejącym skryptorium oraz Bernardyńskim Studium Filozoficznym stworzyły warunki dla rozwoju środowiska o szerszych ambicjach intelektualnych. Jednym z profesorów studium był Bartłomiej z Bydgoszczy – bernardyn, który w miejscowym klasztorze prowadził owocne prace naukowe. Środowisko klasztorne było żywym ośrodkiem dziejopisarskim. Powstawały tutaj celowo zbierane zbiory wiadomości historycznych dotyczących zakonu, klasztoru oraz miasta Bydgoszczy. Z kilku napisanych kronik, opublikowana jest jedna z nich, której spisywanie rozpoczął z początkiem XVII w. Jan z Kościana.

Biblioteka szczęśliwie przetrwała burzliwe czasy: potopu szwedzkiego (1656-1660) i wojny północnej (1700-1721). W 1810 znajdowało się w bibliotece 2400, a w 1817 roku – 1989 tomów. Po kasacie klasztoru Bernardynów przez władze pruskie w 1829 biblioteka została umieszczona w domku loretańskim, a po jego wyburzeniu w 1838 – w schowku za ołtarzem kościoła pobernardyńskiego. Następnie przekazana parafii farnej przetrwała w zapomnieniu do 1907. Zbiory biblioteki zostały częściowo rozproszone. 21 niezidentyfikowanych pozycji zabrało Gimnazjum Królewskie w Bydgoszczy, a część inkunabułów przekazano do Biblioteki Seminarium Duchownego w Poznaniu.

Zbiorem zainteresowano się po opublikowaniu przez ks. Kamila Kantaka "Kroniki Bernardynów Bydgoskich". W 1907 na prośbę dyrektora Biblioteki Miejskiej dr. Georga Minde-Poueta proboszcz fary oddał zbiory w depozyt Bibliotece, gdzie je zinwentaryzowano. Na krótko przed odejściem Niemców w 1920 roku, władze kościelne w obawie przez wywózką zbiorów, odebrały je i umieściły w kościele św. Trójcy. Ostatecznie zbiory znalazły poczesne miejsce i zostały odpowiednio wyeksponowane w polskiej Bibliotece Miejskiej. W 1936 roku Bibliotekę wyeksponowano w stylizowanym pomieszczeniu urządzonym staraniem ówczesnego dyrektora Biblioteki Miejskiej dr. Witolda Bełzy i ofiarności społeczeństwa miasta. Podczas II wojny światowej część zbiorów została zniszczona i wywieziona przez Niemców.

XXI wiek

W Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bydgoszczy zdeponowanych jest 1557 dzieł w 1382 woluminach zebranych przez bernardynów. Cały zachowany zbiór stanowią dzieła XV–XVIII-wieczne. Podział zbiorów pod względem chronologicznym wygląda następująco:

• 98 dzieł powstałych w XV wieku,
• 758 dzieł z XVI wieku,
• 583 dzieła z XVII wieku,
• 118 dzieł z XVIII wieku.

Zachowało się 25 wydań Biblii (w tym dziewięć XV-wiecznych), księgi liturgiczne, zbiory kazań i żywotów świętych, kilka wydań Złotej Legendy – najpoczytniejszej książki średniowiecza, dzieła reformacyjne Marcina Lutra i Filipa Melanchtona i kontrreformacyjne Walentego Wróbla, Stanisława Hozjusza i Stanisława Sokołowskiego, dzieła filozoficzne Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu, Lombarda, Dunsa Szkota, Diogenesa Laertiosa, Boethiusa, kodeksy prawa cywilnego i kanonicznego, fizyka Arystotelesa i św. Alberta Wielkiego, historia Józefa Flawiusza, mowy Izokratesa, podręczniki sztuki wymowy, dzieła medyczne m.in. Kanon medycyny Ibn Sina oraz podręcznik anatomii z 1501 roku, literatura piękna (Owidiusz, Seneka, Wergiliusz, Terencjusz). Zgromadzone dzieła pochodzą z drukarń polskich i zachodnioeuropejskich, m.in. oficyn Krzysztofa Plantina z Antwerpii, czy też Aldusa Manitiusa w Wenecji.

Okresem największego rozkwitu biblioteki był XVI wiek, kiedy pierwsze pokolenia bernardynów polskich prezentowały najwyższy poziom umysłowy. Wiek XVII przyniósł wiele druków przekazywanych w darowiznach, ale dobór tytułów jest już mniej ciekawy.

W zbiorze znajduje się 98 inkunabułów (dzieł wydanych do 1500 roku). Są wśród nich pozycje szczególnie cenne i unikatowe nawet w skali światowej jak np.:

• Homiliae św. Jana Chryzostoma z 1466,
• Reguła dla wszystkich zakonników Savonaroli wydana we Florencji w 1489,
• Zwierciadło filozofii z 1513 (drukarnia Floriana Unglera w Krakowie),
• Fizyka Arystotelesa z 1519 (drukarnia Jana Hallera w Krakowie).

Zwiedzanie

Biblioteka Bernardynów od 1936 roku umieszczona jest w specjalnym pomieszczeniu w budynku Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy i należy do Działu Zbiorów Specjalnych WiMBP. Pomieszczenia stylizowane są na średniowieczną czytelnię klasztorną. Zwiedzanie odbywa się w zorganizowanych grupach po wcześniejszym umówieniu, a regularnie m.in. podczas Nocy Muzeów.

Bibliotheca Bernardina

Ekspozycja zbiorów

Jeden z inkunabułów

Dzieło Heinricha Kramera z 1502

Dzieło Stanisława Hozjusza z 1560

Biblia z 1719 roku

Zobacz też

• Kościół pobernardyński Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju w Bydgoszczy
• Historia Bydgoszczy

Bibliografia

• Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991
• Guldon Zenon, Kabaciński Ryszard: Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy XVI–XVIII w., Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1975
• Kantak Kamil. Z przeszłości bernardynów bydgoskich. In. Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1933 z.2
• Malewski Zygmunt. Bibliotheca Bernardina. [w:] Przegląd Bydgoski Rocznik 4 R.1936 z.3-4
• Mincer Franciszek. Biblioteka bernardynów bydgoskich i jej ofiarodawcy [w:] Kronika Bydgoska XI (1989). Bydgoszcz 1991
• Iłowski Henryk. Geniusz loci bernardynów bydgoskich [w:] Kalendarz Bydgoski 2001