Bielsko-bialska wyspa językowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje) o 18:50, 22 sty 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Bielsko-bialska wyspa językowa na mapie dialektów niemieckich z leksykonu Brockhausa (1894)

Bielsko-bialska wyspa językowa (niem. Bielitz-Bialaer Sprachinsel) – określenie niemieckiej wyspy językowej istniejącej od XIII wieku do roku 1945 na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i zachodniej Małopolski, w obrębie kilkunastu miejscowości, z których większość wchodzi dziś w granice miasta Bielska-Białej.

Historia i obszar

Obszar późniejszej wyspy językowej był zamieszkały wpierw przez Słowian (grodzisko w Starym Bielsku). Początki wyspy sięgają trzeciej tercji XIII wieku, kiedy książę cieszyńsko-oświęcimski Mieszko rozpoczął intensywną kolonizację obszaru swojego księstwa kolonistami z Frankonii i innych krajów Świętego Cesarstwa. Później nastąpiły kolejne fale osadników, np. w drugiej ćwierci XV wieku. Obszar pierwotnego zwartego osadnictwa niemieckiego określał badacz Gerhard Wurbs jako sięgający od Jasienicy (Heinzendorf), Rudzicy (Riegersdorf) i Landeka (Landeck) po Kęty (Liebenwerde), Nową Wieś (Neudorf) i Nidek (Niedeck)[1]. Z czasem jednak bardziej peryferyjnie położone miejscowości uległy asymilacji z okoliczną ludnością słowiańską. Do czasów nowoczesnych niemiecki charakter etniczny zachowało trzynaście miejscowości tworzących bielsko-bialską wyspę językową sensu stricto[2]:

Gmina Odsetek (%) niemieckojęzycznych (1880 do 1910) lub Niemców (1921)
Nazwa Region 1880[3] 1890[3] 1900[3][4] 1910[3] 1921[5] 1943
Miasto Bielsko (Bielitz) Śląsk 86.5 80.7 84.3 84.3 61.9 72
Miasto Biała (Biala) Galicja 74.5 74.9 78.2 69.4 27.5 część Bielska
Miasto Wilamowice (Wilmesau) Galicja 67.0 66.0 1.4 74
Wieś Aleksandrowice (Alexanderfeld) Śląsk 84.4 77.3 87.3 86.2 70.9 część Bielska
Wieś Bystra Śląska (Deutsch Bistrai) Śląsk 76.9 73.3 64.2 51.7 45.4 51
Wieś Hałcnów (Alzen) Galicja 74.4 77.0 66.3 74
Wieś Kamienica (Kamitz)
wraz z Olszówką Górną (Ober-Ohlisch) 		Śląsk 90.0 89.5 87.1 92.3 76.4 brak danych
Wieś Komorowice Śląskie (Batzdorf) Śląsk 54.0 47.5 49.4 75.4 15.5 56
Wieś Lipnik (Kunzendorf)
wraz z Leszczynami (Nussdorf) 		Galicja 67.7 57.0 29.9 46
Wieś Międzyrzecze Górne (Ober-Kurzwald) Śląsk 62.0 64.8 62.4 66.5 68.7 67
Wieś Mikuszowice Śląskie (Nickelsdorf)
wraz z Olszówką Dolną (Nieder-Ohlisch) 		Śląsk 85.9 79.4 83.6 82.9 73.7 brak danych
Wieś Stare Bielsko (Alt-Bielitz) Śląsk 86.2 84.7 89.4 91.9 81.3 81
Wieś Wapienica (Lobnitz) Śląsk 90.2 66.1 75.1 77.6 82.3 82

Współcześnie większość z nich – z wyjątkiem Bystrej, Międzyrzecza i Wilamowic – wchodzi w skład miasta Bielska-Białej. Trzy jego prawobrzeżne dzielnice – Komorowice Krakowskie (Mückendorf), Mikuszowice Krakowskie (Mikuschowitz) oraz Straconka (Drösseldorf) – choć pierwotnie prawdopodobnie niemieckie uległy asymilacji i nie były zaliczane do wyspy w XIX i XX wieku. W czasach austriackich oddsetek ludności niemieckojęzycznej miał w powiecie politycznym Bielsko tendencję wzrostową, np. w Jasienicy urósł z 2,6% w roku 1880 do 22,8 % w 1910.

Obszar Sprachinsel, choć stanowiący pod wieloma względami jedną całość, był przez wieki rozdzielony granicą administracyjną na rzece Białej – od 1315 roku granicą księstwa cieszyńskiego i księstwa oświęcimskiego, która później stała się granicą między ziemiami korony czeskiej i polskiej (1457–1772), a następnie w obrębie habsburskiej Austrii granicą między Śląskiem Austriackim a Galicją (1772–1918). Gorsze warunki dla zachowania języka i kultury niemieckiej po wschodniej stronie tej granicy, zwłaszcza po wprowadzeniu autonomii galicyjskiej w latach 60. XIX wieku i daleko idącej polonizacji życia publicznego w tej prowincji, spowodowały, że jedynie cztery z trzynastu wyżej wymienionych miejscowości – Biała, Lipnik, Hałcnów i Wilamowice – znajdowały się w części galicyjskiej. Sytuacja językowa w Białej była jednakże bardziej skomplikowana niż w Bielsku: około 1/3 mieszkańców stanowili świadomi Niemcy, podobną liczebnie część tworzyli świadomi Polacy, pozostali natomiast, w głównej mierze osoby polskiego pochodzenia, deklarowali się różnie z przyczyn koniunkturalnych bądź aspiracji społecznych. Podobnie wyglądała sytuacja w Lipniku. W Hałcnowie rodowici mieszkańcy byli prawie wyłącznie Niemcami. Stanowiąca około 20% mniejszość polska pojawiła się najpierw w połowie XIX wieku i pochodziła głównie z Podhala. Strach przed polonizacją galicyjskiej części wyspy prowadził do prób oderwania tego przygranicznego obszaru od Galicji i przyłączenia do Śląska. Dwukrotnie, w 1879 i 1916, wystosowano w tej sprawie oficjalne petycje[6].

Grobowiec rodzinny w Międzyrzeczu – napisy zmarłych przed 1945 po niemiecku, na dolnej płycie późniejsze polskie epitafium, przykład powojennej polonizacji pozostałej ludności niemieckiej

Po pierwszej wojnie światowej i przyłączeniu całego tego obszaru do państwa polskiego nasiliły się tendencje polonizacyjne. W dobie ukształtowanych już tożsamości narodowych i panujących po obu stronach nastrojów nacjonalistycznych napotykały one na opór zwłaszcza w mieście Bielsku, nazywanym ze względu na swoją silną niemiecką tożsamość małym Berlinem. Na przykład, polskie nazewnictwo ulic wprowadzono tam dopiero w roku 1929 po długim procesie z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych[7]. Z drugiej strony nie wszyscy mieszkańcy wyspy używający niemieckich dialektów utożsamiali się z narodowością niemiecką – brak takiej identyfikacji był szczególnie charakterystyczny dla wilamowian, akcentujących swoją odrębność i podkreślających związki z innymi germańskimi narodami – z Holendrami czy z Anglikami[8].

Kres bielsko-bialskiej wyspie językowej przyniosła II wojna światowa i jej konsekwencje – wysiedlenia ludności niemieckiej po 1945 roku. Ziomkostwa dawnych bielszczan i bialan funkcjonują współcześnie w Lippstadt, Brunszwiku, Hanowerze, Oldenburgu oraz Donauwörth[9]. Ich miejsce zajęli przybysze z innych regionów Polski, w pierwszym rzędzie z pobliskich wiejskich terenów Śląska i Małopolski, oraz po części również przesiedleńcy z Kresów Wschodnich. Niemniej część osób niemieckiego pochodzenia pozostała nad Białą, asymilując się z miejscowymi oraz nowo przybyłymi Polakami. Przesiedlenia w najmniejszym stopniu dotknęły Wilamowice i mowa wilamowska (zobacz poniżej) zachowała się reliktowo do czasów współczesnych.

Charakterystyka językowa

Ogólnie

W ogólnych niemieckich opracowaniach dialektologicznych wyróżnia się Bielitzer Mundart – gwarę bielską – zaliczaną do niemieckiego dialektu śląskiego. Pierwszy szerszy opis tej gwary sporządził bialski lekarz Jacob Bukowski, który w 1860 roku wydał zbiór Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala wraz ze słowniczkiem i krótkim opisem gramatycznym. Bukowski, bazując na odmianie z Białej, zwrócił uwagę na następujące cechy[10]:

  • przekształcenie się przyrostka –en tworzącego zazwyczaj w standardowym języku niemieckim formę bezokolicznika w -a, np. kajfa (kaufen, pol. kupować)
  • zdrobnienia rzeczowników tworzone za pomocą przyrostka –la, a nie standardowego –lein lub –chen, np. Mäusla (Mäuschen, pol. myszka)
  • wydłużenie dyftongów ei i ai wymawianych jako aih i oih
  • pojawianie się form aa lub oo tam, gdzie w standardowym języku niemieckim występuje dyftong au, np. bloo (blau, pol. niebieski), Baam (Baum, pol. drzewo)
  • zastąpienie dyftongu eu przez ee, np. freen (freuen, pol. cieszyć)

Odmiana czasowników sein (być), haben (mieć) i werden (stawać się) po bielsko-bialsku wg Bukowskiego[11]:

Wiersz Der Liega-Jirg (Jurek-kłamczuch) w zapisie fonetycznym zastosowanym przez Friedricha Bocka
sen hon wada/warda sen hon wada/warda
1. ech bein ho war/wad/ward 1. wir/wer sen hon wada/warda/wan
2. du/de best host werst/west 2. ihr/er set hot wad't/ward't
3. har/a, seh/sei, es/eis ei hot wet/werd 3. sei/se sen hon wan/warda/waba

Kontakty z językiem polskim wiązały się z obecnością w niemieckich gwarach śląsko-małopolskiego pogranicza polskich zapożyczeń. Słowniczek Bukowskiego wymienia m.in. pailza (paluszek), verzamekajn (zamknąć, zablokować) i zofa-gratsch (krok w tył, por. cofać się)[12].

Friedrich Bock, autor Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart z 1916 roku, zwracał uwagę na przykładzie słów die Augen (oczy) i der Baum (drzewo) na znaczne różnice między odmianami używanymi w poszczególnych miejscowościach. W Międzyrzeczu, Starym Bielsku i Kamienicy wyrazy te brzmiały die Auga i der Baum, podczas gdy w Olszówce, Lipniku oraz samym Bielsku i Białej die Aaga i der Baam[13].

Na obszarze samego dwumiasta Bock wyróżnił dwa rodzaje dialektu – „całkowity” (voll) oraz „połowiczny” (halb). Pierwszy określany był jako pauerisch („chłopski”), był zbliżony do mowy okolicznych wsi i w czasach Bocka już zanikał, będąc typowym dla najniższych warstw ludności, np. opierających się industrializacji tkaczy prowadzących nadal małe przydomowe zakłady. Dialekt „połowiczny” stanowił pomost między pauerisch a literacką niemczyzną. Przykłady różnic, które Bock wymienia to wymowa głoski b między samogłoskami jako w w dialekcie całkowitym (liczebnik sieben [siedem] to seiwa w pauerisch i siebm w gwarze miejskiej), sposób tworzenia zdrobnień (z końcówką -a w odmianie „całkowitej”, a poprzez przyrostki -le, -el oraz -erle w „połowicznej”) oraz różne brzmienie przeczenia nein [nie] (näh w wersji miejskiej oraz naj w „chłopskiej”)[13].

Wraz ze wzrostem poziomu alfabetyzacji ludności, która w 1910 roku wyniosła 95,8% w powiecie bielskim i 86,7% w bialskim[14], upowszechnieniem szkolnictwa i prasy, tradycyjne gwary zaczęły stopniowo tracić na znaczeniu na rzecz literackiego języka niemieckiego Hochdeutsch. W publikacjach naukowych i wspomnieniowych wyróżnia się Stare Bielsko jako miejscowość, która najdłużej zachowywała na dużą skalę gwarę w swej pierwotnej postaci[15][16].

Język hałcnowski i wilamowski

 Osobne artykuły: Etnolekt hałcnowski i Etnolekt wilamowski.
Napis Witamy w Wilamowicach po wilamowsku na tablicy wjazdowej do miasteczka

Na osobne wyróżnienie zasługują gwary Hałcnowa i Wilamowic, które doczekały się wykształcenia swoich mikrojęzyków literackich.

Wilamowski (wymysiöeryś) jest najlepiej poznanym i udokumentowanym oraz najbogatszym literacko etnolektem z obszaru bielsko-bialskiej wyspy językowej. Podczas gdy jedni badacze traktują go jako typową gwarę śląskoniemiecką[17][18], inni podkreślają, że wykazuje on wpływy również dolnoniemieckie, fryzyjskie, niderlandzkie, a nawet angielskie, wzbogacone zapożyczeniami i kalkami polskimi[19][20]. Sami wilamowianie w dużej mierze nie identyfikowali się z narodowością niemiecką i pielęgnowali przekonanie o pochodzeniu swoich przodków z Flandrii lub Fryzji[21]. Dzięki temu uniknęli przymusowych wysiedleń, jednakże powojenny ostracyzm wobec ich germańskiego języka, a w latach 1945–1956 wręcz administracyjny zakaz jego używania, doprowadziły do zaniku jego znajomości wśród kolejnych pokoleń[22].

Współcześnie mowę wilamowską zna około 70 starszych osób, funkcjonuje ona też jako regionalna ciekawostka i element lokalnej tożsamości. Próby jej zachowania, a nawet odrodzenia, podejmowane są m.in. przez Tymoteusza Króla[23][24].

Po wilamowsku pisali m.in. Florian Biesik (1849–1926), autor poematu Of jer wełt (Na tamtym świecie) i twórca wilamowskiego alfabetu, oraz Józef Gara (1929–2013).

Przykładowy tekst w języku wilamowskim wraz z tłumaczeniem na standardowy niemiecki i polski[25]:

A Moł trug a Kłop a łang Styck Hołz duch a Goss ana ruf indanzig: „Hyjtuch! hyjtuch ana gat Obacht, do der ny kriegt mytum boła!” Ołły giengjan ausum Wag — ok aner wułłda ny gychochja ana błê styjn ana ging ny wêter. Hot am au zyryssa s Kłâd ufum. Dar nohm grychta dan Kłopa ana a łetta y dy Polizyj, dossa sułła eispjera fyjr dos.

Einmal trug ein Bauer ein langes Stück Holz durch eine Gosse und rief in den Zug: „Hütet euch! Hütet euch und gebt Obacht, dass niemand mit dem Balken kriege!” Alle gingen aus dem Weg – aber einer wollte nicht gehorchen, blieb stehen und ging nicht weiter. Es zerriss das Kleid auf ihm. Dieser nahm sofort den Bauer und leitete ihn in die Polizei, dass sie ihn dafür einsperen sollen.

Jednego razu chłop niósł długi kawał drzewa rynsztokiem i wołał cały czas: „Strzeżcie się! Strzeżcie się i uważajcie, żeby nikt nie dostał belką!” Wszyscy schodzili z drogi – ale jeden nie chciał posłuchać, stał i się nie ruszał. Potargało mu ubranie na nim. Ten wziął natychmiast chłopa i zaprowadził go na policję, żeby go za to zamknęli.

Hałcnowski (altsnerisch, ajlznerisch) był blisko spokrewniony z wilamowskim, wykazywał jednak mniej cech nie-niemieckich, a sami hałcnowianie w odróżnieniu od mieszkańców Wilamowic charakteryzowali się w XIX i XX wieku z reguły silną niemiecką tożsamością narodową[6]. Twórcą literackiego mikrojęzyka hałcnowskiego był Karl Olma (1914–2001).

W sierpniu 2013 roku na terenie Bielska-Białej mieszkało jeszcze osiem osób znających hałcnowski, najstarsza z nich miała około 90 lat, najmłodsza 75[26]. Rzekomą praojczyzną niemieckich mieszkańców dawnej wsi jest dolnofrankońskie miasto Alzenau, którego nazwa brzmi podobnie do Alzen, niemieckiej nazwy Hałcnowa (gwarowo Alza). Legenda ta została spopularyzowana w poezji Karla Olmy[27]:

De jeschta Ajlzner

Vu Alzenaa em Fränkischa met Bow an Kejnd, met Fad an Rejnd, de Schles ganz düöchj wie Schnepf an Schtüöchj sän se gezünj, bi se verlüönj em Bajgsgehelz ne wäjt vu Beltz de Wanderlost...

Die ersten Alzner

Von Alzenau im Fränkischen mit Weib und Kind, mit Pferd und Rind, Schlesien ganz durch wie Schnepfe und Storch sind sie gezogen, bis sie verloren im Berggehölz nicht weit von Bielitz die Wanderlust...

Pierwsi hałcnowianie

Z Alzenau we Frankonii z niewiastą i dzieckiem, z koniem i bydlęciem, przez cały Śląsk jak słonka i bocian się przemieszczali, aż stracili w górskim lesie niedaleko od Bielska ochotę do wędrówki...

W 1958 roku miasto Alzenau objęło patronat nad hałcnowianami, którzy po wojnie zostali zmuszeni do opuszczenia swoich rodzinnych stron. W dokumencie potwierdzającym nadanie patronatu napisano, że dzięki temu wydarzeniu „powstał idealny pomost między ich małą ojczyzną, a ojczyzną ich praprzodków”[28].

Przykładowe hałcnowskie zdania w zapisie autorstwa Marka Dolatowskiego[29]:

hałcnowski niemiecki polski
Ech von ü Bülts-Biala. Ich wohne in Bielitz-Biala. Mieszkam w Bielsku-Białej.
'S ret scho nimant altsnerisch. Es redet niemand mehr alznerisch. Nikt już nie mówi po hałcnowsku.
Mei bohf hot näunundzibtsik iühr. Meine Frau ist neunundsiebzig Jahre alt. Moja żona ma siedemdziesiąt dziewięć lat.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Gerhard Wurbs: Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien: 1981, seria: Eckartschriften (79). (niem.).
  2. ↑ Dane statystyczne również za: Gerhard Wurbs: Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien: 1981, seria: Eckartschriften (79). (niem.).
  3. ↑ a b c d Kazimierz Piątkowski: Stosunki narodowościowe w Księstwie Cieszyńskiem. Cieszyn: Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego, 1918, s. 74.
  4. ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien. Wien: 1907.
  5. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Tom XII. Województwo krakowskie. Śląsk Cieszyński. Warszawa: 1925. (pol.).
  6. ↑ a b Grzegorz Wnętrzak: Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897-1920. Toruń: adam marszałek, 2014, s. 241–255. ISBN 978-83-7780-882-5. (pol.).
  7. ↑ Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (redakcja). Wyd. drugie. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2011. ISBN 978-83-60136-26-3. (pol.).
  8. ↑ Zbigniew Libera, Czesław Robotycki: Wilamowice i okolice w ludowej wyobraźni. W: Antoni Barciak (red.): Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura, oraz społeczeństwo miasta i gminy. Wilamowice: Urząd Miasta i Gminy Wilamowice, 2011, s. 371–400. ISBN 83-915888-0-7. (pol.).
  9. ↑ Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V: Zweiggrupen. [dostęp 2016-08-14]. (niem.).
  10. ↑ Jacob Bukowski: Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Ludwig Zamarski, 1860, s. 167. (niem.).
  11. ↑ Jacob Bukowski: Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Ludwig Zamarski, 1860, s. 168. (niem.).
  12. ↑ Jacob Bukowski: Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Ludwig Zamarski, 1860, s. 169–188. (niem.).
  13. ↑ a b Friedrich Bock: Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart. Hannover: Siebert (reprint), 1916 (reprint 1982). (niem.).
  14. ↑ Szkoły ludowe i analfabetyzm. W: Eugeniusz Romer, Ignacy Weinfeld: Rocznik Polski. Tablice statystyczne. Kraków: Gebethner i spółka, 1917, s. 30. (pol.).
  15. ↑ Erwin Hanslik pisze o Starym Bielsku w 1908 roku tak: „Tu jeszcze żywy jest stary, średnioniemiecki dialekt, którym niegdyś mówiono w całej wyspie językowej.” (za Erwin Hanslik: Über die Entstehung und Entwicklung von Bielitz-Biala. – Die Kulturformen der Bielitz-Bialaer deutschen Sprachinsel, 1908, przedruk 1938 (niem.))
  16. ↑ Anna Herok wspomina lata 30. i 40. XX wieku w ten sposób: „Z Rynku pamiętam też starobielszczan, ubranych w swoje specyficzne stroje, ze stożkowatymi, wysokimi czapkami, posługujących się gwarą, zniekształconym językiem niemieckim” (za Jerzy Polak: Bielsko-Biała w zwierciadle czasu. Wspomnienia mieszkańców z lat 1900-1945. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego, 2012, s. 120. (pol.).)
  17. ↑ Herman Mojmir: Wörterbuch der deutschen Mundart von Wilamowice. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1930–1936. (niem.).
  18. ↑ Carlo Ritchie: Some Considerations on the Origins of Wymysorys. Sydney: University of Sydney, 2012. (ang.).
  19. ↑ Józef Latosiński: Monografia Miasteczka Wilamowic. Na podstawie źródeł autentycznych. Kraków: 1909, s. 267–270. (pol.).
  20. ↑ Hugo Ryckeboer. Die «Flamen» von Wilamowice. Versuch zur Deutung einer bäuerlichen Überlieferung. „Slavica Gandensia”. 11, s. 19–34, 1984. (niem.). 
  21. ↑ Zbigniew Libera, Czesław Robotycki: Wilamowice i okolice w ludowej wyobraźni. W: Antoni Barciak (red.): Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura, oraz społeczeństwo miasta i gminy. Wilamowice: Urząd Miasta i Gminy Wilamowice, 2011, s. 371–400. ISBN 83-915888-0-7. (pol.).
  22. ↑ Andrzej Żak: Wpływ języka polskiego na zagrożony wymarciem wilamowski etnolekt wymysiöeryś. [dostęp 2016-08-14]. (pol.).
  23. ↑ Paweł Pawlik: Wymysiöeryś. Świat już uznał, teraz czas na Polskę. Onet.pl, 2 października 2015. [dostęp 2016-08-14]. (pol.).
  24. ↑ Tymoteusz Król: How I started to revitalize my language. [w:] Revitalizing Endangered Languages [on-line]. 27 stycznia 2014. [dostęp 2016-08-14]. (pol. • ang.).
  25. ↑ Tekst na podstawie: Ludwik Młynek: Narzecze wilamowickie (Wilhelmsauer Dialekt. Dy wymmysuaschy Gmoansproch). Tarnów: J. Pisz, 1907. (pol.).
  26. ↑ Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: Hałcnowski i bielsko-bialska wyspa językowa. [w:] Dziedzictwo językowe Rzeczpospolitej [on-line]. (pol. • ang.).
  27. ↑ Karl Olma: Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Alzenau: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen, 1983, s. 4–5. (niem.).
  28. ↑ Karl Olma: Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Alzenau: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen, 1983, s. 189. (niem.).
  29. ↑ Tomasz Wicherkiewicz, Fryderyk Hanusz, Józef Jancza, Marek Dolatowski: Słowniczek polsko-hałcnowski. Dziedzictwo językowe Rzeczpospolitej, 2016. [dostęp 2016-08-14]. (pol.).

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bielsko-bialska_wyspa_językowa&oldid=52176311”