Przejdź do zawartości

Język dolnoniemiecki

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Plattdüütsch, Nedderdüütsch
Obszar

Niemcy, Holandia i inne

Liczba mówiących

ok. 5 milionów

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Niemcy (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn, Nadrenia Północna-Westfalia) i w Holandii.
Ethnologue 7 wypierany
Kody języka
ISO 639-1
ISO 639-2 nds
ISO 639-3 nds
IETF nds
Glottolog lowg1239
Ethnologue nds
WALS lge
SIL SXN
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku dolnoniemieckim
Słownik języka dolnoniemieckiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Zasięg dialektów języka dolnoniemieckiego, w tym także na terenie Holandii. Dialekty dolnosaksońskie: 1.=szlezwicki, 2.=holsztyński, 3.=północnodolnosaksoński, 4.=wschodniofryzyjski, 5.=dolnosaksońskie dialekty w Holandii, 6.=westfalski, 7.=ostfalski; dialekty wschodniodolnoniemieckie: 8.=meklemburski, 9.=północnomarchijski, 10.=południowomarchijski

Język dolnoniemiecki, dialekty dolnoniemieckie, język dolnosaksoński lub dolnosaski (w języku dolnoniemieckim Nedderdüütsch lub Plattdüütsch, w języku niemieckim Niederdeutsch lub Plattdeutsch) – język germański blisko spokrewniony z językami niderlandzkim, afrykanerskim i niemieckim, często uznawany również za dialekt tego ostatniego. Wywodzi się z języka starosaksońskiego za pośrednictwem średnio-dolno-niemieckiego. Oznaczany jest kodem ISO 639-2 nds. W szerszym znaczeniu może obejmować także inne dialekty czy języki niezaliczane do wysokoniemieckich.

Językiem dolnoniemieckim posługują się mieszkańcy Niemiec północnych (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn) i Holandii.

Nazwa i klasyfikacja

[edytuj | edytuj kod]

Mimo fundamentalnych odrębności od standardowej niemiecczyzny, od czasów powstania niemieckiej dialektologii, język dolnoniemiecki traktowany bywa jako grupa dialektów w ramach jednego wspólnego języka niemieckiego, który obecnie w dobie ratyfikacji Europejskiej karty języków regionalnych i mniejszościowych utożsamiany jest raczej z językiem wysokoniemieckim. Łączenie obu tych języków w jedną całość ma częściej wymiar polityczny i kulturowy niż językoznawczy.

Język dolnoniemiecki często bywa nazywany językiem dolnosaksońskim, tak jak jego zachodnie dialekty (pars pro toto). Jest to spowodowane tym, że wschodnie dialekty dolnoniemieckie i tak wywodzą się z dolnosaksońskich. Język dolnosaksoński w wyniku ekspansji drastycznie zwiększył swój obszar najpierw do całych północnych Niemiec, a później także i północnej Polski. To wszystko spowodowało wymarcie najpierw dialektów połabskich, a potem wszystkich słowiańskich gwar pomorskich (z wyjątkiem kaszubszczyzny i gwary słowińskiej) oraz języka pruskiego. W ten sposób powstały dialekty: meklembursko-przedniopomorski, północnomarchijski i dolnopruski[1].

Nazwę język dolnosaksoński preferują językoznawcy holenderscy, często włączający ten język (a przynajmniej jego holenderską część) do języka niderlandzkiego. Wynika to z faktu, że przez sąsiedztwo z językiem Holandii język dolnoniemiecki używany w tym kraju nabrał wiele cech typowych dla języków dolnofrankońskich. Może to również wynikać z chęci podkreślenia odrębności od języka niemieckiego i pokazania, iż język dolnoniemiecki jest bliższy dialektom dolnofrankońskim niż wysokoniemieckim. W Holandii unika się również stosowania umlautów, a cała ortografia dolnoniemiecka oparta na ortografii języka niemieckiego została zastąpiona ortografią języka niderlandzkiego.

W szerszym znaczeniu do dolnoniemieckiego mogą być zaliczone dialekty dolnofrankońskie[2][3], a nawet języki anglo-fryzyjskie, co znaczy, że wszystkie dialekty zachodniogermańskie dzieli się na dolnoniemieckie i wysokoniemieckie[4]. Często jednak przeciwstawia się dolnofrankoński dolnoniemieckiemu utożsamionemu z szeroko rozumianym dolnosaksońskim. Większość językoznawców nie zalicza jednak np. języka angielskiego do dolnoniemieckich.

Ethnologue wyróżnia podgrupę dolnosaksońsko-dolnofrankońską i nie wspomina o dolnoniemieckim[5].

Kontrowersyjny niemiecki językoznawca Theo Vennemann przedstawił teorię, według której wysokoniemiecka przesuwka spółgłoskowa miała miejsce już w I wieku p.n.e.[6], i na tej podstawie dzieli wszystkie języki germańskie na dolnogermańskie i wysokogermańskie. Jednak niewielu językoznawców podziela ten pogląd.

Podział i wariantywność

[edytuj | edytuj kod]

Rozpada się na dwie zasadnicze odmiany:

Dialektami zachodnimi posługuje się ludność północno-zachodnich Niemiec oraz Holandii. W Niemczech północno-wschodnich używa się dialektów wschodniodolnoniemieckich. Do dialektów tych zalicza się przede wszystkim tzw. gwary pomorskie języka dolnoniemieckiego (Pommersch), którymi obecnie posługuje się ludność Meklemburgii – Pomorza Przedniego. Dialekty dolnofrankońskie, spokrewnione z dolnosaksońskimi, stanowią obecnie język niderlandzki.

Dialekty

[edytuj | edytuj kod]

Historia i status

[edytuj | edytuj kod]
Zasięg dialektów dolnoniemieckich wg opracowania Sprach-Atlas von Nord- und Mitteldeutschland Georga Wenkera z 1881.

W średniowieczu odmiana języka dolnoniemieckiego z miasta Lubeka służyła jako lingua franca Hanzy i zyskała duże znaczenie w rejonie Morza Bałtyckiego i Norwegii. W miastach hanzeatyckich dolnoniemiecki był także językiem, w którym zapisywano dokumenty dyplomatyczne i sądowe.

Większa część zapożyczeń „niemieckich” w kaszubszczyźnie, w języku estońskim i w językach skandynawskich faktycznie nie pochodziła z języka niemieckiego, ale z języka dolnoniemieckiego. Mennonici, którzy teraz mieszkają w wielu częściach świata, mówią dialektem dolnoniemieckim (Plautdietsch), który był używany w Polsce wokół ujścia Wisły[potrzebny przypis].

Język dolnoniemiecki był używany również na części obszarów, które w 1945 roku przypadły Polsce.

W niektórych regionach Ameryki Północnej (Meksyk) i Południowej (południowa Brazylia) potomkowie emigrantów z północnych Niemiec mówią jeszcze po dolnoniemiecku.

Dolnoniemiecki zachował się jako język potoczny północnych Niemiec, jednak jego istnienie jest zagrożone. Od 1994 roku dolnoniemiecki jest chroniony przez Unię Europejską. W niektórych landach istnieje nawet ustawodawstwo chroniące dolnoniemiecki przed dyskryminacją, np. w Szlezwiku-Holsztynie urzędnicy są zobowiązani, aby na pisma petentów w języku dolnoniemieckim odpowiadać również po dolnoniemiecku.

Dużą trudnością w utrzymaniu języka dolnoniemieckiego przy życiu jest zasadniczo brak standardu pisanego. I choć podejmowano i podejmuje się próby utworzenia reprezentatywnego języka literackiego, wsparcie tego projektu cieszy się małym zainteresowaniem, także środowisk akademickich. Dodatkowo wydaje się, iż wariant używany w Holandii kodyfikowany jest niezależnie od części niemieckiej. Odzwierciedleniem tego jest chociażby istnienie dwóch odrębnych edycji językowych Wikipedii – dolnosaskiej holenderskiej (w języku dolnosaksońskim używanym w Holandii Nedersaksisch {Nederlaands Leegsaksisch}) i dolnoniemieckiej niemieckiej (w języku dolnoniemieckim Plattdüütsch), a każda z nich posiłkuje się inną ortografią. Z drugiej strony to właśnie Internet jest obecnie szansą na rozwój piśmiennictwa dolnoniemieckiego. W sieci pojawiają się kursy do nauki dolnoniemieckiego wspomagane nagraniami.

Swoistym standardem literackim jest Plautdietsch, odmiana dialektu dolnopruskiego o silnych wpływach języków obcych. Przetłumaczono na niego Biblię. Nie jest to jednak odmiana reprezentatywna dla całego języka dolnoniemieckiego, jego użytkownicy są rozsiani po całym świecie, składnia została wyraźnie uproszczona, a słownictwo obce zastąpiło nawet określenia używane w podstawowej komunikacji.

Język dolnoniemiecki a (wysoko)niemiecki

[edytuj | edytuj kod]

Język dolnoniemiecki różni się od (wysoko)niemieckiego między innymi tym, że nie zaszedł w nim proces zwany drugą przesuwką spółgłoskową. Łączy go to z innymi zachodniogermańskimi (niderlandzki, fryzyjski i angielski), a także z językami skandynawskimi (duński, szwedzki, norweski, islandzki, farerski). Granicę zasięgu tej przemiany, oddzielającą dolnoniemiecki od wysokoniemieckiego, stanowi linia benracka.

Również słownictwo i gramatyka odróżnia dolnoniemiecki od niemieckiego, np. w dolnoniemieckim istnieją tylko trzy przypadki (Nominativ, Genetiv, Objektiv).

Typowy dla dolnoniemieckiego jest także brak przedrostka ge- w tworzeniu Partizipu. Na przykład:

Dolnoniemiecki Niderlandzki Niemiecki Polski
Ik kööp. Ik koop. Ich kaufe Kupuję.
Ik hebb köfft. Ik heb gekocht. Ich habe gekauft. Kupiłem/am.
He löppt. Hij loopt. Er läuft. On biegnie.
He is lopen. Hij is gelopen Er ist gelaufen. Biegł.
Sett di nich
op den ansträkenen Stohl!
Zet je niet op
de geschilderde stoel!
Setze dich nicht
auf den angestrichenen Stuhl!
Nie siadaj na
pomalowanym krześle!

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Johann Winkler, „Nederduitsch en friesch dialecticon”, http://www.dbnl.org/tekst/wink007alge01_01/.
  2. Word „flag” in different languages: Language by group. [dostęp 2014-02-23].
  3. Charlotte Gooskens, Sebastian Kürschner, Renée van Bezooijen: Intelligibility of High and Low German to speakers of Dutch. [dostęp 2014-02-23].
  4. Carl Waldman, Catherine Mason: Encyclopedia of European Peoples. s. 887. [dostęp 2014-02-23].
  5. Germanic. Ethnologue. [dostęp 2013-02-23].
  6. Vennemann, Theo (1994): „Dating the division between High and Low Germanic. A summary of arguments”. In: Mørck, E./Swan, T./Jansen, O.J. (eds.): Language change and language structure. Older Germanic languages in a comparative perspective. Berlin/New York: 271–303.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]