Centrum (Szczecin)
jednostka pomocnicza Szczecina | |
Pazim, Pałac Ziemstwa Pomorskiego, Urząd Marszałkowski, Deptak Bogusława, plac Grunwaldzki | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miasto | |
Dzielnica | |
Data założenia |
1990 |
W granicach Szczecina |
1735 |
Powierzchnia |
1,03[1] km² |
Populacja (2024) • liczba ludności |
|
• gęstość |
14 238[1] os./km² |
Strefa numeracyjna |
91 |
Tablice rejestracyjne |
ZS |
Plan Centrum | |
Położenie na mapie Szczecina | |
53°25′51,24″N 14°32′59,28″E/53,430900 14,549800 | |
Strona internetowa |
Centrum – osiedle administracyjne Szczecina, będące jednostką pomocniczą miasta. Według danych z 2024 r. na osiedlu na pobyt stały zameldowanych było 14 665 osób, będąc wówczas najludniejszym osiedlem szczecińskiego Śródmieścia[2].
Od 1735 r. do końca XIX wieku tereny współczesnego osiedla Centrum zajmowane były przez fort Wilhelma[3]. Po jego likwidacji w 1873 rozpoczął się okres budowy nowego centrum miasta, obejmujący wytyczanie placów gwiaździstych i promieniście rozchodzących się ulic oraz wznoszenie kamienic i reprezentacyjnych budynków użyteczności publicznej. Bombardowania alianckie w czasie II wojny światowej przyniosły zniszczenia głównie we wschodniej części osiedla, którą w czasach PRL odbudowano w zmienionej postaci, wznosząc punktowce i bloki mieszkalne.
Centrum łączy funkcje mieszkalne, handlowo-usługowe i administracyjne. Swoją siedzibę mają tu m.in.: Urząd Marszałkowski, Wojewódzki Sąd Administracyjny, Izba Administracji Skarbowej czy PZU.
Główne szlaki komunikacyjne Centrum to ulica Piłsudskiego (DW115), aleja Wyzwolenia, aleja Jana Pawła II i aleja Wojska Polskiego. Ważnym węzłem komunikacyjnym jest plac Rodła, na którym znajdują się przystanki tramwajowe i autobusowe linii miejskich i podmiejskich.
W latach 1955–1976 Centrum było częścią osiedla Śródmieście w dzielnicy o tej samej nazwie[4][5]. Obecne osiedle Centrum ustanowiono w ramach reformy administracyjnej w 1990[6].
Geografia
[edytuj | edytuj kod]Położenie
[edytuj | edytuj kod]Centrum jest jednym z 10 osiedli szczecińskiej dzielnicy Śródmieście i stanowi jednostkę pomocniczą gminy. Powierzchnia osiedla wynosi 1,03 km², co stanowi 0,34% powierzchni całego miasta. Centrum od północy graniczy ze Śródmieściem-Północą, od wschodu ze Starym Miastem, od południa z Nowym Miastem, zaś od południowego zachodu ze Śródmieściem-Zachodem.
Granica osiedla przebiega następująco[7]:
- Od północy – od styku z granicami Turzynu, Śródmieścia-Zachodu i Śródmieścia-Północy między północną częścią jezdni placu Szarych Szeregów a willami przy al. Wojska Polskiego nr 64 i 65; wzdłuż zewnętrznej krawędzi chodnika zachodniej jezdni ulicy Wielkopolskiej; po przekątnej parkingu na przedłużeniu ulicy Wielkopolskiej; równoleżnikowo od chodnika zachodniej jezdni alei Wyzwolenia do lewej części muru osłaniającego wejście do dawnego przejścia podziemnego; w linii prostej od wspomnianego muru do lewego toru tramwajowego alei Wyzwolenia; dalej wzdłuż chodnika po północnej stronie ulicy Malczewskiego do styku z granicami Śródmieścia-Północy, Drzetowa-Grabowa i Starego Miasta.
- Od wschodu – od styku z granicami Śródmieścia-Północy, Drzetowa-Grabowa i Starego Miasta; wzdłuż chodnika zachodniej jezdni ulicy Jana Matejki; linią łamaną północno-zachodnią stroną skrzyżowania Roosevelta/Mazowiecka; wzdłuż chodnika zachodniej jezdni placu Hołdu Pruskiego; prostopadle do jezdni placu Żołnierza Polskiego do granicy między kamienicami nr 4 i 5; wzdłuż zabudowy południowej pierzei placu Żołnierza Polskiego do skrzyżowania z aleją Niepodległości; wzdłuż wschodniej pierzei alei Niepodległości do styku z granicami Starego Miasta i Nowego Miasta.
- Od południa – od styku z granicami Starego Miasta i Nowego Miasta do środka obrysu narożnika biurowca Brama Portowa II; wzdłuż wspomnianego biurowca i kamienicy plac Brama Portowa 4; od narożnika kamienicy plac Brama Portowa 4 w linii prostej do południowo-wschodniego narożnika budynku Medicusa; wzdłuż południowej elewacji Medicusa i kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa do narożnika kamienicy przy alei Wojska Polskiego 1; od narożnika kamienicy przy alei Wojska Polskiego 1 wzdłuż wschodniej pierzei alei do lewej ściany szczytowej kamienicy nr 11; w przybliżeniu prostopadle do alei do narożnika kamienicy nr 10; wzdłuż zachodniej pierzei alei (przecinając w linii prostej plac Zgody) do prawej ściany szczytowej kamienicy nr 50; prostopadle do ulicy Jagiellońskiej do narożnika kamienicy nr 52 i dalej wzdłuż zachodniej pierzei alei; następnie linią łamaną prostopadle do torów tramwajowych na placu Szarych Szeregów do styku z granicami Turzynu, Śródmieścia-Zachodu i Śródmieścia-Północy.
Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego obszar Centrum położony jest w mezoregionie Wzniesienia Szczecińskie (313.26)[8], stanowiącym część makroregionu Pobrzeże Szczecińskie. Samo zaś Pobrzeże Szczecińskie jest fragmentem podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckiego[9].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Próby likwidacji umocnień fortecznych
[edytuj | edytuj kod]Współczesne osiedle Centrum obejmuje obszar dawnego fortu Wilhelma. W latach 50. XIX w. miasto rozpoczęło starania o likwidację fortów Wilhelma i Leopolda, stanowiących barierę dla rozwoju przestrzennego, a w konsekwencji też społeczno-gospodarczego Szczecina. W październiku 1857 r. na obradach specjalnej komisji ds. wykupu terenów fortecznych doszło do sporu między władzami miejskimi a prowincjonalnymi. Miasto zakładało budowę na terenach pofortecznych dzielnic handlowo-portowych, podczas gdy prowincja opowiadała się za przekształceniem tych terenów na cele mieszkaniowe. Stanowisko prowincji wspierał pruski architekt Edward Knoblauch, który sporządził plan zakładający przesunięcie umocnień fortecznych na północ w celu umożliwienia wytyczenia nowych ulic i przedłużenia tych już istniejących. W 1862 r. rząd pruski nie wyraził zgody na likwidację szczecińskiej twierdzy. Dwa lata później nadburmistrz Szczecina Senfft von Pilsach przesłał do rządu pruskiego list, w którym podkreślił, że utrzymanie w Szczecinie umocnień fortecznych uniemożliwia rozwój miasta. W dążeniu do uchwalenia przez rząd pruski ustawy o twierdzy szczecińskiej wsparcia von Pilsachowi udzielił premier Otto von Bismarck[10].
Rozwój urbanistyczny w XIX i XX wieku
[edytuj | edytuj kod]W latach 1864–1874 zespół w składzie James Hobrecht – urbanista, Konrad Krühl – radca budowlany i Hermann Haken – nadburmistrz, opracował plan zabudowy terenów zajmowanych przez fort Wilhelma[11]. Zaprojektowano układ wielobocznych placów z promieniście rozchodzącymi się ulicami. Główne ciągi komunikacyjne miały otrzymać ogródki przed budynkami. Dopuszczono wznoszenie budynków maksymalnie 4-piętrowych (8,80 m). W międzyczasie w 1873 rząd pruski ostatecznie przystąpił do likwidacji fortów Leopolda i Wilhelma[10]. Rozpoczęło się wznoszenie pierwszych kamienic; np. w 1877 powstała kamienica Hermanna Schulza[12]. W 1882 dokonano zmian w planie: zmieniono kształt Kaiser-Wilhelm-Platz[a] z kwadratowego na okrągły, zaprojektowano okrągły Friedrich-Karl-Platz[b] między Kaiser-Wilhelm-Platz i Arndt-Platz[c] oraz kwadratowy Augustaplatz[d] między Kaiser-Wilhelm-Platz i Königsplatz[e][13]. Zrezygnowano z wytyczenia wielokątnego Ludwigplatz, który miał się znajdować na przecięciu Kaiser-Wilhelm-Straße[f] i Deutsche Straße[g]. W latach 80. XIX wieku powstały kamienice w kwartale König-Albert-Straße[h] – Friedrich-Karl-Straße[i] – Deutsche Straße, północno-wschodniej części Kronprinzenstraße[j] i zachodniej Augustastraße[k][14]. Prace budowlane zintensyfikowano w latach 90. XIX wieku. Zabudowano m.in. kwartały przy Paradeplatz, Falkenwalderstraße[l], Barnimstraße[m], Friedrich-Karl-Straße, König-Albert-Straße. Narożne budynki akcentowano hełmami i szczytami[15]. Przed 1911 zakończono zabudowę kwartałów sąsiadujących z Kaiser-Wilhelm-Platz[16].
II wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze zniszczenia obszaru dzisiejszego Centrum w czasie II wojny światowej nastąpiły w nalocie alianckim w nocy z 20 na 21 kwietnia 1943. Uszkodzono Schiller-Realgymnasium, Katholische Johanniskirche, kamienicę z restauracją Kaiserhallen przy Kaiser-Wilhelm-Platz, Finanzamt Stettin Nord, część kamienic przy Falkenwalderstraße i kamienicę Deutsche Straße 20[17]. Kolejne zniszczenia przyniósł nalot w nocy z 5 na 6 stycznia 1944. Uszkodzono zabudowę Kaiser-Wilhelm-Straße. W kolejnym nalocie w nocy z 16 na 17 sierpnia 1944 w gruzach legła zabudowa kwartałów położonych między Politzerstraße a Grabowerstraße[n] oraz zabudowa Augustaplatz. Kilkanaście dni później, w nocy z 29 na 30 sierpnia, na miasto spadły bomby benzolowe, pojemniki z płynem zapalającym i bomby niszczące. Wywołały one burze ogniowe, które dokonały dalszego spustoszenia. Wskutek tych dwóch bombardowań kwartały kamienic we wschodniej części osiedla obróciły się w perzynę (ocalały pojedyncze obiekty, jak np. kamienica nr 34 przy Birkenallee[o])[18]. U schyłku wojny, między lutym a marcem 1945, artyleria radziecka ostrzelała jeszcze Paradeplatz[19].
Lata 50. XX wieku
[edytuj | edytuj kod]Wskutek niemal całkowitego zniszczenia Starego Miasta, funkcje handlowo-usługowe przejęły tereny dzisiejszego osiedla Centrum[20]. Kaiser-Wilhelm-Straße (przemianowana na aleję Jedności Narodowej) była jedną z pierwszych ulic zasiedlonych przez ludność polską przybywającą do miasta[21] i jedną z pierwszych ulic, które otrzymały nazwę w języku polskim[22]. Uchwałą nr 670 Prezydium Rządu z dnia 7 października 1954 utworzono osiedle Śródmieście w dzielnicy o tej samej nazwie[4].
W latach 1952–1954 zespół architektów w składzie: Henryk Nardy, Witold Adamczyk i Emanuel Maciejewski stworzył projekt Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Przy alei Jedności Narodowej i placu Lotników, na parcelach oczyszczonych z gruzów, stanęły pięciokondygnacyjne, socrealistyczne bloki ze spadzistymi dachami[23][24]. Prace budowlane zakończyły się w 1958[24]. Były to pierwsze budynki mieszkalne zbudowane w mieście po zakończeniu II wojny światowej[25].
Pierwszy projekt „nowego centrum”
[edytuj | edytuj kod]W latach 50. XX wieku powstały pierwsze koncepcje odbudowy okolic dzisiejszej alei Wyzwolenia. Planowano wytyczenie placu Centralnego i otoczenie go reprezentacyjnymi budynkami użyteczności publicznej: filharmonią, teatrem miejskim, wojewódzkim domem kultury oraz hotelem, kinem i domem towarowym. Pod koniec dekady plan gruntownie zmieniono, ograniczając się do wybudowania hali widowiskowo-sportowej[26]. Ostatecznie i ten projekt nie doczekał się realizacji.
Lata 1960–1989
[edytuj | edytuj kod]Inwestycje w mieszkalnictwo i usługi
[edytuj | edytuj kod]Lata 60. XX wieku to czas odbudowy obszarów Centrum zrównanych z ziemią w nalotach alianckich. W 1960 r. narożnik alei Wyzwolenia i placu Żołnierza Polskiego wypełniono kilkukondygnacyjnym narożnym blokiem znanym ze sklepu Cepelia, projektu H. Nardego[27]. W 1962 narożnik ulicy Jagiellońskiej i alei Wojska Polskiego zabudowano blokiem według projektu J. Karwowskiego[27]. Rok później wzniesiono budynki mieszkalno-usługowe przy al. Wyzwolenia 37–47 i 25–35 wg projektu H. Nardego. W kolejnych latach zaczęto odchodzić od zabudowy nawiązującej wysokością i skalą do zachowanych kwartałów kamienic. Pierwsze powojenne punktowce – jeden na narożniku ulicy Rayskiego z ulicą Śląską, drugi na narożniku ulicy Rayskiego i ulicy Piłsudskiego – zwrócone fasadami frontowymi ku placowi Grunwaldzkiemu, zbudowano w latach 1963–1965[27][28]. Ośmiopiętrowe bloki wyraźnie dominują nad przedwojenną, niższą zabudową okolicy. Projekt bloków wykonał szczeciński architekt Tadeusz Ostrowski[27]. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku u wylotu alei Jedności Narodowej do placu Żołnierza Polskiego powstały kolejne punktowce, tym razem według projektu Aliny Bursze, Teodora Bursze, Stanisława Płoskiego i Romana Szymborskiego[29]. W 1963 r. ogłoszono konkurs na zagospodarowanie parcel przy alei Wojska Polskiego powstałych po usunięciu gruzów zniszczonych kamienic[30]. Konkurs rozstrzygnięto na korzyść szczecińskich architektów Wacława Furmańczyka i Witolda Jarzynki, którzy zaprojektowali 10-piętrowe bloki mieszkalne[31]. W latach 1967–1972 przy placu Rodła powstał galeriowiec Mozaika projektu R. Fydy-Karwowskiej, a w 1971 r. przy ullicy Wielkopolskiej wzniesiono punktowiec projektu T. Ostrowskiego[27]. Powstawała także zabudowa o charakterze typowo usługowym, jak pawilon Cezasu (1967–1969, proj. M. Rąbek[32]), kombinat Kaskada (1962[33]) czy Hotel Neptun (1972–1984[34]). Planowano wyburzenie zachowanych kwartałów kamienic i zastąpienie ich współczesnymi budynkami[35]. Plan ostatecznie porzucono. Kamienice remontowano niekiedy bez odtwarzania detali zniszczonych w bombardowaniach lub powojennych pożarach: przykładami są kamienice Wilhelma Zimmermanna i Augusta Mintza[36][37].
Uchwałą nr 211 Rady Ministrów z dnia 14 października 1976 zlikwidowano podział administracyjny Szczecina na dzielnice i osiedla, skutkiem czego przestało istnieć osiedle Śródmieście[5].
Inwestycje komunikacyjne
[edytuj | edytuj kod]Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku przebudowano układ komunikacyjny we wschodniej części osiedla. Zlikwidowano przedwojenny zadrzewiony trójkątny plac u zbiegu ulic Piłsudskiego, Roosevelta i Jaromira. Ulicę Piłsudskiego przebito od ulicy Roosevelta do ulicy Matejki, zmodyfikowano przebieg północnej części ulicy Roosevelta i połączono ją z ulicą Jaromira, tworząc aleję Wyzwolenia. Na skrzyżowaniu alei Wyzwolenia i ulicy Piłsudskiego wytyczono plac Rodła. Aleję Wyzwolenia na odcinku od placu Żołnierza Polskiego do placu Rodła rozbudowano o jezdnię wschodnią, wykorzystując w tym celu rezerwę terenową pozostawioną przed powojennymi blokami[38].
Drugi projekt „nowego centrum”
[edytuj | edytuj kod]W latach 70. XX wieku powrócono do kwestii zabudowy wolnych parceli po wschodniej stronie ulicy Roosevelta. Andrzej Skopiński i W. Jarzynka zaprojektowali na tym obszarze nowe centrum Szczecina, które miało się składać z dwóch 30- i 38-piętrowych, połączonych ze sobą wieżowców hotelowych przy placu Rodła, budynek handlowo-usługowy przypominający poustawiane jedna na drugiej szuflady wraz z podziemnym dwupoziomowym parkingiem. Za „szufladkowcem” miały stanąć trzy 20-piętrowe, jednakowe wieżowce, w których siedzibę miała mieć m.in. dyrekcja Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego. Te plany także pozostały jedynie na papierze[26].
Po roku 1989
[edytuj | edytuj kod]Nowe inwestycje budowlane
[edytuj | edytuj kod]Po transformacji systemowej w Polsce przywrócono zlikwidowany w 1976 r. podział administracyjny miasta na dzielnice i osiedla i powołano osiedle Centrum[6]. Rozpoczął się proces zagospodarowywania pustych dotąd parcel w Centrum. 12 grudnia 1990 r. przy pl. Rodła wmurowano kamień węgielny pod budowę wieżowca Pazim, zaprojektowanego przez Miroslava Genga i Ivo Majorunca[39]. Był to pierwszy budynek powstały na niezagospodarowanym od czasów powojennych terenie przy alei Wyzwolenia. Wieżowiec oddano do użytku w listopadzie 1992 r.[40] W jego sąsiedztwie, przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Matejki, wzniesiono biurowiec Pomeranus dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych[39]. W latach 2007–2010 przy ul. Piłsudskiego 27 wybudowano nową kamienicę; był to pierwszy budynek na terenie Centrum powstały w nurcie postmodernistycznej retrowersji[41]. Od kwietnia 2022 na terenie osiedla Centrum przy ul. Piłsudskiego 40, w zmodernizowanym budynku dawnej przychodni lekarskiej i liceum, mieści się Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego[42].
Rewitalizacja zabudowy kamienicznej
[edytuj | edytuj kod]W 1992 r. miejski Zespół Koordynacji ds. Renowacji stworzył Strategię Renowacji Śródmieścia Szczecina, którą Rada Miasta przegłosowała w 1993 r.[43] Wybrano dwojaki sposób finansowania pilotażowej inwestycji: odnowieniem kwartału nr 27 (osiedle Turzyn) miało zająć się miasto, a modernizację pięciu kwartałów w Centrum zamierzano zrealizować w ramach spółki z prywatnym inwestorem. W 1993 r. Szczecińskie Centrum Renowacyjne (SCR) podpisało umowę z norweską firmą URGN, lecz w 1998 r. została ona rozwiązana wobec braku zrealizowania planu rewitalizacji. W następstwie zawarto umowę z firmą American Retail System[43].
W styczniu 2002 rozpoczęło renowację komunalnych kamienic w kwartale nr 22 ograniczonym ulicami Bogusława, Wojska Polskiego i Jagiellońską. Zakres remontu objął m.in. wyburzenie oficyn, modernizację dachu, wnętrza i fasad, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, a prace zakończono w 2008 r.[44][45]. Jako następny, od 2010 r. modernizację miał przechodzić kwartał nr 21 ograniczony ulicami Jagiellońską, Bogusława X, Bałuki i Śląską, a zakończenie prac planowane było na 2015 rok[46]. Szybko jednak przerwano prowadzone prace i w 2012 r. cztery kamienice sprzedano prywatnemu inwestorowi ze Szwecji[47]. W lipcu 2013 SCR zlikwidowano, a jego majątek przejęło TBS Prawobrzeże[48]. W 2020 r. TBS sprzedał kolejne kamienice wymagające remontu i jednocześnie zapowiedział chęć zbycia udziałów w pozostałych[46].
Modernizacja ulic
[edytuj | edytuj kod]W latach 1998–2000 odcinek ulicy Bogusława zamknięto dla ruchu pieszego i przebudowano na strefę pieszą, zwaną potocznie Deptakiem Bogusława[49]. W kolejnych latach planowano przekształcenie w strefę pieszą ulic Rayskiego, Monte Cassino i Jagiellońskiej, a centrum powstałego w ten sposób „deptaku gwiaździstego” stać się miał plac Zamenhofa[50]. Projektu nie zrealizowano, poprzestając na przebudowie tylko jednej ulicy.
Lata 10. i 20. XXI wieku przyniosły modernizację ulic na terenie Centrum połączoną z wprowadzeniem większej ilości zieleni, małej architektury, stylowej nawierzchni i oświetlenia oraz uspokojeniem ruchu. W 2015 r. w ramach miejskiego programu „Zielone Przedogródki Szczecina” odtworzono historyczny wygląd klombów przed kamienicami przy alei Jana Pawła II[51][52]. W 2017 r. wyremontowano ulicę Jagiellońską na odcinku od alei Wojska Polskiego do placu Zamenhofa włącznie[53]. Na początku 2020 r. odbył się przetarg na remont alei Jana Pawła II od placu Grunwaldzkiego do ulicy Felczaka[54][55]. Prace zakończyły się 1 kwietnia 2022 r.[56][57] Pod koniec 2020 r. ogłoszono przetarg na przebudowę alei Wojska Polskiego od placu Zwycięstwa do placu Szarych Szeregów[58]. W ramach inwestycji m.in. wprowadzono strefę tempo 30, posadzono platany i krzewy ozdobne, wymieniono nawierzchnie chodników i jezdni oraz wyeksponowano historyczny fragment torowiska tramwajowego[59][60].
Architektura i urbanistyka
[edytuj | edytuj kod]Architektura
[edytuj | edytuj kod]Przed II wojną światową obszar obecnego osiedla zabudowany był niemal w całości kamienicami w stylu eklektycznym lub secesyjnym. Wskutek bombardowań alianckich zniszczeniu uległa większość kamienic na zachód od ulicy Śląskiej (między Wielkopolską a pl. Grunwaldzkim) i od alei Jana Pawła II (między pl. Grunwaldzkim a pl. Żołnierza Polskiego)[18]. Po wojnie wypalone ruiny w tej części osiedla rozebrano, pozostawiając nieliczne lepiej zachowane budynki. W latach 50. XX w. zbudowano trzy bloki mieszkalne w stylu realizmu socjalistycznego (Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa)[61], a od początku lat 60. XX w. stawiano już budynki wyłącznie w stylu modernistycznym[28][29][31]. Część wschodnia osiedla poniosła mniejsze straty. Zachowała się tu większość kamienic, w tym wiele z oryginalnym wystrojem elewacji i dachu. Na uwagę zasługują m.in. dwie kamienice w stylu neogotyckim przy ul. Wielkopolskiej 15 i 16, secesyjna kamienica przy ul. Wojciecha 1 czy eklektyczna kamienica Mintza. Natomiast wolne parcele w latach 60. XX wieku zabudowano wielokondygnacyjnymi blokami w stylu modernizmu. Od lat 90. XX wieku na wolnych działkach na obszarze całego osiedla powstają budynki mieszkalne w stylu postmodernizmu, mniej lub bardziej nawiązujące do zachowanej zabudowy kamienicznej[41].
-
Przykład nieistniejącej zabudowy wschodniej części osiedla
-
Eklektyczne kamienice z końca XIX w. przy ul. Jagiellońskiej
-
Neogotyckie kamienice przy ul. Mazurskiej
-
Socrealistyczna zabudowa ul. Mazurskiej
-
Modernistyczna zabudowa wokół ul. Rayskiego
-
Postmodernistyczny blok przy ul. Podhalańskiej
Urbanistyka
[edytuj | edytuj kod]Układ urbanistyczny na terenie dzisiejszego osiedla Centrum cechuje się placami gwiaździstymi i promieniście rozchodzącymi się od nich ulicami. Na osi ulicy Piłsudskiego leżą trzy takie place: Grunwaldzki, Odrodzenia i Szarych Szeregów. Na osi alei Wojska Polskiego zlokalizowany jest plac Zgody. Na osi alei Jana Pawła II (oprócz placu Grunwaldzkiego) leży kwadratowy plac Lotników. Dodatkowo między placem Grunwaldzkim a placem Zgody znajduje się półkoliste skrzyżowanie z promieniście wybiegającymi ulicami, które po II wojnie światowej nazwano placem Ludwika Zamenhofa.
W 1978 we wschodniej części dzisiejszego osiedla dokonano zmian w układzie urbanistycznym. Zlikwidowano kilka ulic, których zabudowa uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie bombardowań alianckich[62]. W tym samym czasie poszerzono i zmieniono przebieg alei Wyzwolenia oraz wytyczono plac Rodła[38].
Zabytki i obiekty historyczne
[edytuj | edytuj kod]Na obszarze Centrum znajdują się następujące obiekty wpisane do rejestru zabytków[63]:
- Pałac Ziemstwa Pomorskiego wzniesiony w latach 1890–1892,
- Gmach Dyrekcji Poczty przy al. Niepodległości z 1905,
- Kamienica przy ul. św. Wojciecha 1 wzniesiona w latach 1902–1903,
- Kamienica przy al. Jana Pawła II 11,
- Budynek przy al. Jana Pawła II 37–37a,
- Kamienica przy ul. Piłsudskiego 7 z 1894,
- Kamienica przy ul. Śląskiej 38 z 1892,
- Kamienica przy ul. Malczewskiego 34,
- Kamienica przy ul. Bałuki 12,
- Kamienica przy ul. Bałuki 24,
- Kamienica Augusta Mintza z 1898 r. (al. Jana Pawła II 42),
- Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa wzniesiony w latach 1913–1919 (pl. Zwycięstwa 3),
- Bazylika św. Jana Chrzciciela z 1890 r. (ul. Bogurodzicy 3a),
- Pomnik Bartolomeo Colleoniego (plac Lotników).
Pomniki i tablice pamiątkowe
[edytuj | edytuj kod]Istniejące pomniki i tablice pamiątkowe[64]:
- Tablica pamiątkowa poświęcona Czesławowi Piskorskiemu (ul. Mazurska 21),
- Tablica pamiątkowa poświęcona Henrykowi Ostachiewiczowi (al. Jana Pawła II 41),
- Tablica pamiątkowa poświęcona Romanowi Łyczywkowi (ul. Rayskiego 23),
- Tablica pamiątkowa poświęcona Domowi Polskiemu (ul. Małopolska 3b),
- Rzeźba Labirynt (w stanie ruiny; plac Zwycięstwa),
- Ławeczka Jana Czekanowskiego (plac Władysława Andersa),
- Pomnik Rodła (plac Rodła),
- Kompozycja Skrzydła (plac Grunwaldzki),
- Kompozycja Ptaki (plac Grunwaldzki),
- Kompozycja Muszla (al. Jana Pawła II),
- Kompozycja Para (al. Jana Pawła II),
- Kompozycja Stare i Nowe (al. Jana Pawła II),
- Kompozycja Wiosna (al. Jana Pawła II),
- Kompozycja (plac Lotników),
- Ptaki (plac Lotników),
- Ptak (plac Lotników).
Nieistniejące:
- Pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej (al. Jana Pawła II)
- Pomnik Wilhelma I (pl. Żołnierza Polskiego).
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Okres/
l. osób |
przedprodukcyjny (0–19 lat) |
produkcyjny (20–60 lat) |
poprodukcyjny (pow. 60 lat) |
Razem |
---|---|---|---|---|
Ogółem | 2126 | 7512 | 5027 | 14 665 |
kobiety | 1006 | 3795 | 3079 | 7880 |
mężczyźni | 1120 | 3717 | 1948 | 6785 |
W latach 2010–2015 osiedle Centrum było najszybciej wyludniającym się osiedlem Szczecina – ludność zmniejszyła się w tym czasie o 11,32%. Centrum dotknięte było wysokim udziałem osób długotrwale bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym: 3,28%. Bezrobotni z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym stanowili 34,25% ogólnej liczby bezrobotnych. Liczba popełnionych przestępstw w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosiła 43,80, czyniąc Centrum jednym z bardziej niebezpiecznych osiedli[65].
Centrum w 2024 roku liczyło 14 665 osób, co stanowiło wówczas 4,2% ludności miasta. Było wówczas najludniejszym osiedlem w dzielnicy Śródmieście. Gęstość zaludnienia osiedla w tym czasie wynosiła 14 238 osób/km² i była wyższa od średniej dla całego miasta wynoszącej wówczas 1174 osób/km². W tym czasie dominowały grupy osób w wieku 20–60 lat, zaś najmniej było w grupie poniżej 19 roku życia[2].
Źródło: Portal systemu informacji przestrzennej miasta Szczecin[1]
Środowisko
[edytuj | edytuj kod]W 2016 r. stężenie benzopirenu w atmosferze Centrum było jednym z większych w Szczecinie i zawierało się w przedziale 2,1-4,0 ng/m³. Stężenie pyłu PM2,5 zawierało się w przedziale od 17,5 do ponad 20,5 μg/m³ i także było jednym z większych w mieście. Poziom hałasu na osiedlu kształtował się na poziomie od 60 do ponad 75 dB, co czyniło osiedle jednym z najbardziej narażonych na hałas w mieście[66].
Oświata
[edytuj | edytuj kod]Według stanu z 2023 roku, na terenie osiedla Centrum działają następujące placówki oświatowo-wychowawcze[2]:
- Przedszkola i żłobki:
- Żłobek nr 6 „Muchomorek” (ul. Mazowiecka 11-12)
- Żłobek nr 7 „Jarzębinka” (ul. Podhalańska 1-3)
- Przedszkole Publiczne Nr 41 (ul. Podhalańska 5/6)
- Niepubliczne Przedszkole „Jutrzenka” (ul. Mazowiecka 2).
- Zespoły szkół:
- Szkoła Podstawowa nr 54 im. Janusza Korczaka (ul. Rayskiego 9)
- Centrum Mistrzostwa Sportowego (ul. Mazurska 40)
- Sportowa Szkoła Podstawowa
- Liceum Ogólnokształcące Mistrzostwa Sportowego.
- Szkoły średnie:
- Technikum Informatyczne SCI (ul. Mazowiecka 13).
W latach 1879–1881 przy Schillerstraße 6 wzniesiony został gmach dla Städtische Realschule (potem Schiller-Realgymnasium). Wskutek bombardowań Szczecina budynek został dwukrotnie uszkodzony: po raz pierwszy w nocy 20/21 kwietnia 1943, a po raz drugi w nocy z 16/17 sierpnia 1944[67] i z powodu znacznych zniszczeń nie został odbudowany. W latach 1905–1906 przy Friedrich-Karl-Straße[i] 42 wzniesiono budynek dla Dr. Gesenius Höhere Töchterschule. Około 20 lat później został on jednak rozebrany, a na jego miejscu w latach 1927–1928 postawiono modernistyczny gmach nr 40-42, w której siedzibę znalazła szkoła Gesenius-Wegener-Oberlyzeum (powstała w 1915 z połączenia Dr. Gesenius Höhere Töchterschule z Dr. Wegener-Lyzeum). Po zniszczeniach wojennych zmieniono przeznaczenie budynku umieszczając w nim przychodnię lekarską, a od stycznia 2022 jest on siedzibą Urzędu Marszałkowskiego[68]. Na tyłach Gesenius-Wegener-Oberlyzeum przy Schillerstraße 14-15 mieścił się trójskrzydłowy gmach szkoły podstawowej dla dziewcząt i chłopców Carl-Loewe-Schule[69][70]. Został on zniszczony w nalocie bombowym w sierpniu 1944 i nie został odbudowany[69].
Bezpieczeństwo publiczne i socjalne
[edytuj | edytuj kod]Północna część Centrum leży w zasięgu komisariatu Policji Szczecin-Niebuszewo, a południowa w zasięgu komisariatu Szczecin Śródmieście. Granica między komisariatami przebiega ulicą Jagiellońską. Osiedle w całości leży w zakresie Oddziału Śródmieście Straży Miejskiej w Szczecinie. Centrum leży w zasięgu rejonu Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej nr 1 Państwowej Straży Pożarnej[2].
Przy ul. Świętego Wojciecha 7 działa SPSZOZ „Zdroje”[71].
Kultura
[edytuj | edytuj kod]Na terenie osiedla centrum funkcjonują dwie filie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Szczecinie: nr 20 (ul. Śląska 21) i nr 28 (pl. Lotników 7). Oprócz tego Centrum jest siedzibą Teatru Otwartego, Teatru Małego, Muzeum Szczęścia, licznych galerii sztuki i dwóch klubów szachowych[2][72][73][74]. W Centrum Handlowo-Rozrywkowym Galaxy od 2004 działa Multikino z 486 miejscami siedzącymi[75].
Religia
[edytuj | edytuj kod]Teren osiedla podzielony jest między cztery parafie kościoła rzymskokatolickiego: św. Jana Chrzciciela, Najświętszego Serca Pana Jezusa, św. Dominika i Świętej Rodziny[2].
Najstarszym kościołem w Centrum jest kościół św. Jana Chrzciciela przy dzisiejszej ul. Bogurodzicy. 30 września 1890 dokonano jego konsekracji[76]. Do 1931 (kiedy poświęcono nieistniejący dziś kościół Chrystusa Króla na Łasztowni) kościół ten był jedynym kościołem rzymskokatolickim w Szczecinie. Wśród parafian byli także Polacy; co czwartą niedzielę odbywały się tu nabożeństwa w języku polskim. Od 1954 był to kościół parafii św. Jakuba Apostoła, a od 5 marca 1974 jest to kościół parafii św. Jana Chrzciciela[76].
Budowę ewangelickiego kościoła garnizonowego (dziś Najświętszego Serca Pana Jezusa) zakończono w 1919. Do 1945 pełnił funkcję ewangelickiego kościoła garnizonowego. Zaraz po wojnie był pierwszą czynną świątynią w Szczecinie. Pierwotnie kościół należał do parafii św. Jana Chrzciciela. 5 marca 1974 nastąpiło wydzielenie z niej istniejącej do dziś parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa[77].
Przed II wojną światową przy dzisiejszej ul. Podhalańskiej znajdowała się kaplica metodystów[78].
Przy ul. Bogusława 3 od 1995 działa najstarsza w Szczecinie świątynia buddyjska Sanboin[79].
Sport i rekreacja
[edytuj | edytuj kod]Funkcje sportowo-rekreacyjne Centrum zapewniają: plac generała Władysława Andersa (place zabaw, ścieżki spacerowe, siłownia zewnętrzna), boiska Szkoły Podstawowej nr 54 i Centrum Mistrzostwa Sportowego oraz place zabaw za budynkami przy ul. Rayskiego 2-4, 40-42 i Kujawskiej 7[7]. Przed II wojną światową istniała niewielka hala sportowa przy ul. Podhalańskiej[80].
Administracja i samorząd
[edytuj | edytuj kod]- Rada Osiedla Centrum (al. Papieża Jana Pawła II 42)[81]
- Izba Administracji Skarbowej (ul. Roosevelta 1, 2)[82]
- Powszechny Zakład Ubezpieczeń (ul. Matejki 34)
- Sąd Rejonowy Szczecin-Prawobrzeże i Zachód (pl. Żołnierza Polskiego 16)[83]
- Urząd pocztowy nr 1 (al. Niepodległości 41)
- Urząd pocztowy nr 34 (al. Wojska Polskiego 35)
Samorząd mieszkańców
[edytuj | edytuj kod]Rada Osiedla Centrum liczy 15 członków[84]. W wyborach do rad osiedla 20 maja 2007 roku udział wzięło 301 głosujących, co stanowiło frekwencję na poziomie 1,61%[85]. W wyborach do rady osiedla 13 kwietnia 2003 udział wzięło 332 głosujących, co stanowiło frekwencję 1,59%[86]. Samorząd osiedla Centrum został ustanowiony w 1990[87].
Transport
[edytuj | edytuj kod]Pierwszą linią publicznego transportu zbiorowego wiodącą przez tereny dzisiejszego Centrum była linia omnibusu konnego od Bramy Królewskiej do Cmentarza Niemierzyńskiego, uruchomiona w 1876 r.[88].
23 sierpnia 1879 r. uroczyście otwarto pierwszą linię tramwaju konnego w Szczecinie, która wiodła od zajezdni przy ul. Piotra Skargi przez centralny odcinek alei Wojska Polskiego do browaru Elysium przy ul. Stanisława Staszica. W 1897 r. linia została zelektryfikowana[89].
W II połowie lat 40. XX wieku, już po przejęciu miasta przez administrację polską, zbudowano prowizoryczną linię kolei polowej w celu wywozu gruzu ze zrujnowanego śródmieścia Szczecina. Stacja początkowa znajdowała się na terenie dzisiejszego Centrum, na ówczesnym placu Józefa Stalina (dziś plac Odrodzenia)[90].
W 1972 r. przebudowano torowisko tramwajowe na ulicy Buczka. Zlikwidowano tory biegnące jezdnią północną i ułożono nowe na miejscu promenady między jezdnią północną a południową[91].
1 grudnia 1973 r. decyzją prezydenta Jana Stopyry ograniczono transport tramwajowy w Centrum poprzez likwidację torowisk na alei Wojska Polskiego, ulicy Obrońców Stalingradu, ulicy Jacka Malczewskiego i części ulicy Franklina Delano Roosevelta. Jednocześnie oddano do użytku torowisko na nowym odcinku ulicy Mariana Buczka między placem Rodła a ulicą Jana Matejki[89].
Od 26 czerwca do 31 sierpnia 1992 r. MZK Szczecin i przedsiębiorstwo Kapri wykonały modernizację torowisk tramwajowych na całej długości alei Mariana Buczka[91].
15 stycznia 2020 przystąpiono do modernizacji infrastruktury tramwajowej na placu Szarych Szeregów[92]. Wymieniono tory tramwajowe na ulicy Piłsudskiego od wspomnianego placu do placu Odrodzenia[93]. 24 lipca 2021 rozpoczął się remont torowiska na odcinku ulicy Piłsudskiego od ulicy Matejki do ulicy Mazurskiej[94]. W następnym roku ukończono modernizację i 27 czerwca 2022 przywrócono ruch tramwajowy[95].
Wykaz ulic i placów
[edytuj | edytuj kod]Istniejące ulice i place
[edytuj | edytuj kod]Wykaz istniejących ulic i placów położonych na obszarze szczecińskiego osiedla Centrum. Nazwy niemieckie zaczerpnięto z planu miasta Szczecina z 1937 r.[96]
Nazwa | Dawne nazwy |
---|---|
Edmunda Bałuki | Bismarckstraße |
Ledóchowskiego[97] | |
Obrońców Stalingradu | |
Bogurodzicy | Greifenstraße |
Borysza | Giesebrechtstraße |
Radomira | |
pl. Grunwaldzki | Westend Kirchplatz |
Kaiser-Wilhelm-Platz | |
Jagiellońska | Turnerstraße |
Kaszubska | Elisabethstraße |
Kujawska | Kantstraße |
Jacka Malczewskiego | Birkenallee |
Małopolska | Augustastraße |
Mazowiecka | Schillerstraße |
Mazurska | Preußische Straße |
Monte Cassino[98] | Arndtstraße |
Armii Czerwonej | |
pl. Odrodzenia | Friedrich-Karl-Platz |
al. Papieża Jana Pawła II | Kaiser-Wilhelm-Straße |
al. Jedności Narodowej | |
Marszałka Józefa Piłsudskiego | Friedrich-Karl-Straße |
al. Pomorska[97] | |
ul. Mariana Buczka[99] | |
Podhalańska | Fichtestraße |
Generała Ludomiła Rayskiego | Kronprinzenstraße |
Polonii Zagranicznej[100] | |
Generała Karola Świerczewskiego[101] | |
Franklina Delano Roosevelta | Pölitzer Straße |
pl. Szarych Szeregów[102] | Arndtplatz |
pl. Józefa Stalina[103] | |
pl. Sprzymierzonych[97] | |
pl. Konstantego Rokossowskiego[104] | |
pl. Włodzimierza Lenina[105] | |
pl. Sprzymierzonych[106] | |
Śląska | König-Albert-Straße |
Świętego Wojciecha | Karkutschstraße |
Wielkopolska | Deutsche Straße |
Stanisława Więckowskiego | Alte Falkenwalder Straße |
ks. Ignacego Skorupki[97] | |
pl. Ludwika Zamenhofa | – |
al. Wojska Polskiego | Falkenwalder Straße |
pl. Żołnierza Polskiego | pl. Teatralny |
Königsplatz |
Nieistniejące ulice i place
[edytuj | edytuj kod]Nieistniejące obecnie ulice położone były we wschodniej części współczesnego osiedla, w okolicach dzisiejszego centrum handlowego „Galaxy” oraz wieżowca Pazim.
- ul. Cysterska (Loewestraße)
- ul. Dobrosławy (Bugenhagenstraße)
- ul. Leszka Białego (Giesebrechtstraße)
- ul. Borysza (Prutzstraße; dziś nazwę ul. Borysza nosi fragment dawnej Giesebrechtstraße)
Ludzie związani z Centrum
[edytuj | edytuj kod]- Czesław Piskorski – pionier polskiego krajoznawstwa i turystyki na Pomorzu Zachodnim; w latach 1945–1987 mieszkał w kamienicy przy ulicy Mazurskiej 21[107].
- Emil Stoewer – pionier motoryzacji, współzarządzający szczecińskiej fabryki Stoewer-Werke AG; w latach 1907–1917 mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 32[108].
- Erwin Ackerknecht – historyk literatury, profesor filozofii, pisarz, bibliotekarz, nauczyciel; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 37[109][110][111].
- Heliodor Sztark – inżynier budownictwa, dyplomata, urzędnik konsularny, wykładowca akademicki, meloman; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 29[108]. Sprawował funkcję konsula w konsulacie przy Piłsudskiego 9.
- Helena Majdaniec – wokalistka bigbitowa; w latach 1947–2002 mieszkała z przerwami w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Wielkopolskiej 29[108].
- Henryk Osten-Ostachiewicz – artysta malarz, współzałożyciel szczecińskiego oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 41[112].
- Kurt Tucholsky – dziennikarz i pisarz; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Rayskiego 29[108].
- Stanisława Angel-Engelówna – aktorka; w latach 50. XX wieku mieszkała w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 43[108].
- Wilhelm Meyer-Schwartau – architekt, miejski radca budowlany Szczecina; w latach 1891–1935 mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Wojska Polskiego 63[108].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]Centrum współcześnie
[edytuj | edytuj kod]Centrum dawniej
[edytuj | edytuj kod]-
Plac Grunwaldzki, lata 30. XX w.
-
Plac Żołnierza Polskiego i ulica Edmunda Bałuki
-
Pomnik cesarza Wilhelma na dzisiejszym pl. Żołnierza Polskiego (1903)
-
Brama Portowa, koniec XIX w.
-
Aleja Niepodległości (1910)
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W latach 1864–1877 Westend Kirchplatz, a od 1945 r. plac Grunwaldzki.
- ↑ W latach 1945–1956: plac Józefa Stalina, a od 1956 r. plac Odrodzenia.
- ↑ 1945-1950: plac Sprzymierzonych, 1950-1956: plac Konstantego Rokossowskiego, 1956-1991: plac Włodzimierza Lenina, 1991-2009: plac Sprzymierzonych, 2009-dziś: plac Szarych Szeregów.
- ↑ Od 1945 r.: plac Lotników.
- ↑ W latach 1945–1950 plac Teatralny, od 1950 r. plac Żołnierza Polskiego.
- ↑ 1945-2007: aleja Jedności Narodowej, 2007-dziś: aleja Papieża Jana Pawła II.
- ↑ Od 1945 r.: ulica Wielkopolska.
- ↑ Od 1945 r.: ulica Śląska.
- ↑ a b 1945–1947: aleja Pomorska, 1947–1991: ulica Mariana Buczka, 1991: ulica Marszałka Józefa Piłsudskiego.
- ↑ 1945–1947: ulica Polonii Zagranicznej, 1947–1992: ulica Karola Świerczewskiego.
- ↑ Od 1945 r.: ulica Małopolska.
- ↑ Od 1945 r.: aleja Wojska Polskiego.
- ↑ Od 1945 r.: aleja Piastów.
- ↑ Od 1945 r.: ulica Jana Matejki.
- ↑ Od 1945 r.: ulica Jacka Malczewskiego.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Osiedla – liczba mieszkańców – 2018. Portal Systemu Informacji Przestrzennej Miasta Szczecin. [dostęp 2019-04-29].
- ↑ a b c d e f Portal Systemu Informacji Przestrzennej Miasta Szczecin [online], geoportal.szczecin.eu [dostęp 2023-08-06] (pol.).
- ↑ Izabel Kozłowska , Szczecińskie fortyfikacje nowożytne : rola fortyfikacji nowożytnych w kształtowaniu układu przestrzennego miasta Szczecina oraz wpływ analizy historycznej na współczesne działania projektowe i zakres ochrony konserwatorskiej, Szczecin: Politechnika Gdańska, s. 47 (pol.).
- ↑ a b Uchwała nr 670 Prezydium Rządu z dnia 7 października 1954 r. w sprawie podziału na dzielnice miasta Szczecina (M.P. z 1954 r. nr 111, poz. 1551).
- ↑ a b Uchwała nr 211 Rady Ministrów z dnia 14 października 1976 r. w sprawie utraty mocy obowiązującej niektórych aktów prawnych ogłoszonych w Monitorze Polskim (M.P. z 1976 r. nr 40, poz. 179).
- ↑ a b Uchwała Nr VIII/53/90 Rady Miejskiej w Szczecinie z dnia 28 listopada 1990 r. w sprawie utworzenia w mieście Szczecinie dzielnic i osiedli (Załącznik nr 1).
- ↑ a b Relacja: Centrum (2195106) [online], OpenStreetMap [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Paulina Romanowicz , ukształtowanie fizycznogeograficzne terenu Stołczyna [online], Szczecin Stołczyn, 10 grudnia 2017 [dostęp 2023-08-19] (pol.).
- ↑ Państwowy Instytut Geologiczny; Państwowy Instytut Badawczy, Mapy geologiczne PIG-PIB. Regiony fizycznogeograficzne Polski [online], geologia.pgi.gov.pl [dostęp 2024-09-20] (pol.).
- ↑ a b Włodzimierz Stępiński , Dyskusja nad zniesieniem twierdzy szczecińskiej, [w:] Bogdan Wachowiak (red.), Dzieje Szczecina, Szczecin: 13 Muz, 1994, s. 62–70 (pol.).
- ↑ Magdalena Rzeszotarska-Pałka. Szczecińskie przedogródki z przełomu XIX i XX wieku. „Architektura. Czasopismo Techniczne”. 19, 109, 6A, s. 127–133, 2012.
- ↑ 1877 – Encyklopedia Pomorza Zachodniego - pomeranica.pl [online], pomeranica.pl [dostęp 2024-08-17] .
- ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1880 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05] .
- ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1886 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05] .
- ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1894 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05] (pol.).
- ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1911 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05] (pol.).
- ↑ Nalot na Szczecin, 20/21 kwietnia 1943 r. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-06] (pol.).
- ↑ a b 20. urodziny Pazimu. Jak powstał? Co tam było wcześniej? [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl, 9 listopada 2012 [dostęp 2023-08-10] (pol.).
- ↑ Jak zniszczono Szczecin. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-06] (pol.).
- ↑ Tom I: Uwarunkowania, [w:] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Szczecin - Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Szczecin [pdf], bip.um.szczecin.pl [dostęp 2023-08-25] (pol.).
- ↑ Paweł Bartnik , Jan Macholak , Kronika Szczecina 1945-2005. Z biegiem lat, z biegiem dni, Szczecin: Wydawnictwo „Dokument” Oficyna Archiwum Państwowego w Szczecinie, 2005, s. 14 (pol.).
- ↑ Beata Afeltowicz , Piotr Zaremba jako „onomasta”, „przestrzeń i forma”, 22 (3), 2014, s. 134, ISSN 1895-3247 (pol.).
- ↑ Bogdana Kozińska , Papieża Jana Pawła II, aleja, [w:] Tadeusz Białecki (red.), Encyklopedia Szczecina., Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 708–709, ISBN 83-7241-089-5, OCLC 248692694 [dostęp 2021-09-21] (pol.).
- ↑ a b Maria Łopuch. Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa w Szczecinie. „Przegląd Zachodniopomorski. Rozprawy i Studia”. 1, 2011.
- ↑ Dzieje Szczecina 1945-1990. Szczecin: Wydawnictwo 13 Muz, 1998. ISBN 83-908898-0-3.
- ↑ a b Dana, luksusy wśród ruin i nowa arteria. Spacer aleją Wyzwolenia [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl, 25 grudnia 2015 [dostęp 2023-08-10] (pol.).
- ↑ a b c d e Wojciech Bal. Architektura modernistyczna Szczecina lat 60. i 70. w idei i realizacji. „Wiadomości Konserwatorskie”. 47, 2017.
- ↑ a b J. Ławrynowicz, O. Różycki, C. Piskorski: Plac Grunwaldzki. stmkm.szczecin.pl. [dostęp 2018-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
- ↑ a b Marcin Gigiel , To miało być szczecińskie „city”. Jest architektoniczny chaos. Co się wkrótce zmieni? [online], wszczecinie.pl [dostęp 2020-12-28] (pol.).
- ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Plac Zgody. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2021-05-24] (pol.).
- ↑ a b Marcin Szneider , Plac Zgody w Szczecinie: konkurs z 1964 r. [online], 13 września 2020 [dostęp 2021-05-24] (pol.).
- ↑ In memoriam – Pamięci Architektów Polskich – Marian Rąbek [online], archimemory.pl [dostęp 2020-11-12] .
- ↑ Tadeusz Białecki , Andrzej Bojanowski , Zakład Historii Pomorza Zachodniego (Uniwersytet Szczeciński) (red.), Encyklopedia Szczecina. T. 1: A-O, Szczecin: US. IH.ZHPZ, 1999, ISBN 978-83-87341-45-9 [dostęp 2023-08-06] .
- ↑ Był kiedyś „Neptun” [online], 24kurier.pl [dostęp 2023-08-06] (pol.).
- ↑ 2.1.4 Sfera przestrzenno-funkcjonalna, [w:] Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Szczecin na lata 2017-2023, s. 76-77 (pol.).
- ↑ Plac Odrodzenia na pocztówce wysłanej w 1971 r. [online], fotopolska.eu [dostęp 2021-10-03] .
- ↑ Kamienica nr 7. Oszpecona elewacja od strony placu Odrodzenia. [online], fotopolska.eu [dostęp 2021-10-03] .
- ↑ a b Jak aleja Wyzwolenia stała się szeroką arterią « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-10] (pol.).
- ↑ a b Andrzej Kraśnicki jr., 20. urodziny Pazimu. Jak powstał? Co tam było wcześniej? [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl, 9 listopada 2012 [dostęp 2023-08-10] (pol.).
- ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Budowa Pazimu, a obok słynny salon gier. Miejskie (r)ewolucje: Szczecin 1989-2019 na Waszych zdjęciach [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-08-10] .
- ↑ a b Kamienica mieszczańska, al. J. Piłsudskiego 27, [w:] Tadeusz Białecki (red.), Encyklopedia Szczecina, Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 390, ISBN 83-7241-089-5, OCLC 248692694 [dostęp 2021-09-21] (pol.).
- ↑ Nowa siedziba urzędu marszałkowskiego w Szczecinie oficjalnie otwarta. Ogród na dachu, wodospad w atrium [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-09-07] .
- ↑ a b Izabela Kozłowska , Agnieszka Rek-Lipczyńska , Modele rewitalizacji XIX-wiecznych obszarów miejskich na przykładzie Szczecina, „Przestrzeń - Urbanistyka - Architektura”, 1, Szczecin: ZUT, 2017, s. 115-128, DOI: 10.4467/00000000PUA.17.007.7125 (pol.).
- ↑ Piotr Szyliński , Tak wyglądała ul. Bogusława. Tu był Duet, Paryż i Alicja z Krainy Czarów. Miejskie (r)ewolucje na deptaku [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-08-14] .
- ↑ Kinga Konieczny , Rusza renowacja kamienic w centrum Szczecina [online], szczecin.wyborcza.pl, 23 stycznia 2002 [dostęp 2024-08-14] .
- ↑ a b To miała być „Starówka Jagiellonów”. Minęło ponad 10 lat, a część kamienic wciąż straszy - Szczecin [online], wszczecinie.pl [dostęp 2024-08-14] (pol.).
- ↑ Jolanta Kowalewska , Kamienice ze śródmiejskiego kwartału na sprzedaż. Gminna spółka nie daje rady z remontowaniem [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-08-14] .
- ↑ SCR zlikwidowane - tak zdecydowali radni Szczecina po burzliwej dyskusji [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-08-14] .
- ↑ Jeden z najstarszych szczecińskich zegarów ma ponad 300 lat. „To obiekty tajemnicze, większość z nich skrywa swoją historię” - Szczecin [online], wszczecinie.pl [dostęp 2024-08-14] (pol.).
- ↑ Deptak Rayskiego? « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2024-08-14] (pol.).
- ↑ Wypięknieje jedna z głównych ulic Szczecina [online], wszczecinie.pl [dostęp 2021-09-22] (pol.).
- ↑ Aleja Jana Pawła II ma nowe przedogródki [online], Wiadomości Szczecin, 24 października 2016 [dostęp 2021-09-22] (pol.).
- ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Wyremontowana Jagiellońska. Dobra robota czy trzeba poprawiać? Teraz się okaże [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-09-08] (pol.).
- ↑ Szczecin: Postępuje przebudowa al. Jana Pawła II [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2021-09-23] (pol.).
- ↑ Remont alei Jana Pawła II w Szczecinie. Na jakim etapie są prace? [online], infoludek [dostęp 2021-09-23] (pol.).
- ↑ Szczecin otwiera aleję Jana Pawła II [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-05-22] (pol.).
- ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Al. Papieża Jana Pawła II w końcu otwarta dla ruchu. Na pieszym szlaku jest jednak poważna niedogodność [online], Gazeta Wyborcza Szczecin, 1 kwietnia 2022 [dostęp 2022-05-22] (pol.).
- ↑ Marcin Gigiel , O tym, kto przebuduje al. Wojska Polskiego dowiemy się później, niż zapowiadano [online], wszczecinie.pl [dostęp 2021-05-24] (pol.).
- ↑ Przystanek pamiątka po tramwajach na al. Wojska Polskiego. Fotograficzny raport z przebudowy alei [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-11-30] .
- ↑ Przebudowana aleja Wojska Polskiego w Szczecinie już otwarta dla ruchu. Obowiązuje strefa tempo 30 [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-11-30] .
- ↑ Encyklopedia Szczecina. Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 1058. ISBN 978-83-942725-0-0.
- ↑ Sz. Bursewicz , Nazwy szczecińskich ulic. 1945-2004. Cz. 2: 1957-1991, [w:] Kronika Szczecina. 2004, Szczecin 2005, s. 22–35 (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo zachodniopomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024, s. 119 [dostęp 2018-08-02] .
- ↑ Pomniki i tablice w Szczecinie :: Urząd Miasta Szczecin [online], www.um.szczecin.pl [dostęp 2023-08-21] .
- ↑ 2.2.3 Sfera społeczna, [w:] Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Szczecin na lata 2017-2023, s. 101 (pol.).
- ↑ 2.2.5 Sfera środowiskowa, [w:] Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Szczecin na lata 2017-2023 (pol.).
- ↑ Nalot na Szczecin, 20/21 kwietnia 1943 r. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2021-05-09] (pol.).
- ↑ Skonsolidowana siedziba Urzędu Marszałkowskiego – skonsolidowane korzyści dla środowiska | rpo.wzp.pl [online], rpo.wzp.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ a b Schillerschule – Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica.pl [online], pomeranica.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Szczecin – Ulica Mazowiecka – stare zdjęcia, mapa [online], fotopolska.eu [dostęp 2023-08-21] .
- ↑ Dane adresowe [online], Dane adresowe – Szpital Zdroje [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ O nas – Be Happy Museum – pierwsze Muzeum Szczęścia i Iluzji [online], behappymuseum.com [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Teatr Otwarty | e-teatr.pl [online], Teatr w Polsce – polski wortal teatralny [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Teatr Mały i restauracja Mała [online], Teatr Współczesny w Szczecinie, 23 czerwca 2023 [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Szczecin [online], multikino.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ a b ks. Roman Kostynowicz: Pomniki architektury sakralnej diecezji szczecińsko-kamieńskiej i kościoły miast biskupich w malarstwie i grafice Wiesława Śniadeckiego. Wyd. 1. Szczecin: Wydawnictwo Polskie Pismo i Książka, 1991.
- ↑ Sanktuarium Najświętszego Serca Pana Jezusa w Szczecinie [online], www.nspj.szczecin.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Fichtestraße – Methodisten-Kapelle (Immanuel-Kapelle), Fichestraße 7 – sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Marta Kaszubowska , Buddyjska strona Szczecina – Szczecin [online], wszczecinie.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ Fichtestraße – Turnhalle, Fichtestraße 3 – sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
- ↑ RADA OSIEDLA CENTRUM. Urząd Miasta Szczecin. [dostęp 2019-07-21].
- ↑ Izba Administracji Skarbowej w Szczecinie. Krajowa Administracja Skarbowa. [dostęp 2019-07-21].
- ↑ Sąd Rejonowy Szczecin – Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie. [dostęp 2019-07-21].
- ↑ Radni Osiedla | RADA OSIEDLA CENTRUM [online], centrum.osiedla.szczecin.pl [dostęp 2023-08-21] .
- ↑ Wybory Rad Osiedlowych 20 maja 2007. Urząd Miasta Szczecin. [dostęp 2010-05-07]. (pol.).
- ↑ Wybory do Rad Osiedli 13 kwietnia 2003 r. w statystyce. Urząd Miasta Szczecin. [dostęp 2010-05-07]. (pol.).
- ↑ Uchwała Nr VIII/53/90 Rady Miejskiej w Szczecinie z dnia 28 listopada 1990 r. w sprawie utworzenia w mieście Szczecinie dzielnic i osiedli (Uchwała VIII/53/90 Rady Miejskiej w Szczecinie z dnia 28 listopada 1990 r. Załącznik nr 1).
- ↑ Omnibusy konne 1861-1880, [w:] Remigiusz Grochowiak , Mirosław Janiak , Tramwaje w Szczecinie 1879-1945, wyd. 1, Poznań: Kolpress, 2019, s. 10-15, ISBN 978-83-943075-7-8 (pol.).
- ↑ a b Kajetan Szmuciński , Tramwaje w Szczecinie we 13 księgach prozą, Szczecin/Pasewalk 2017 (pol.).
- ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Ulewy odsłoniły w odległym miejscu gruz z ruin zniszczonego w czasie wojny Szczecina [ZDJĘCIA], „Gazeta Wyborcza Szczecin”, szczecin.wyborcza.pl, 28 lipca 2021 [dostęp 2024-05-13] (pol.).
- ↑ a b Eligiusz Borkowski , Remont kapitalny torów na alei Piłsudskiego, „Biuletyn Informacyjny MZK”, swiatowy.org, 12 września 1992, s. 12 [dostęp 2023-09-04] (pol.).
- ↑ Plac Szarych Szeregów. Przebudowy dzień pierwszy [online], 24kurier.pl [dostęp 2023-09-04] (pol.).
- ↑ Plac Szarych Szeregów otwarty, nowa inwestycja i nowe utrudnienia [online], Radio Szczecin, 25 lipca 2020 [dostęp 2023-09-04] (pol.).
- ↑ Zmiany w rejonie Placu Rodła [online], swiatowy.org [dostęp 2023-09-04] .
- ↑ Powrót tramwajów na Niebuszewo i plac Rodła [online], swiatowy.org [dostęp 2023-09-04] .
- ↑ Plany miast – Europa środkowa. Mapster. [dostęp 2019-08-21].
- ↑ a b c d Zmiany nazw ulic, Kurier Szczeciński nr 74 (1533) z 15 marca 1950, s. 3.
- ↑ Nazwę przyjęto na podstawie uchwały nr XIV/125/91 po dyskusji na sesji plenarnej Rady Miasta w dniu 27 maja 1991 roku.
- ↑ Nazwę zmieniono na podstawie uchwały nr XIV/125/91 po dyskusji na sesji plenarnej Rady Miasta w dniu 27 maja 1991 roku.
- ↑ Nazwa zmieniona Uchwałą Miejskiej Rady Narodowej Nr 112 z 9 grudnia 1947; por. Zmiany nazw ulic, Kurier Szczeciński nr 74 (1533) z 15 marca 1950.
- ↑ Nazwę zmieniono na podstawie uchwały Rady Miasta nr XXVIII/367/92 na posiedzeniu w dniu 27 lipca 1992 roku.
- ↑ Uchwała Rady Miasta nr 241/09 na XL zwyczajnej sesji Rady Miasta z dnia 23 października 2009 roku.
- ↑ Bursewicz Sz., Nazwy szczecińskich ulic 1945-2004. Cz.1: Do roku 1956 W: Kronika Szczecina 2003. Nr 22, s. 119–152. Szczecin 2004.
- ↑ Nazwę zmieniono na podstawie protokołu nr VI z posiedzenia plenarnego MRN w Szczecinie odbytego w dniu 31 października i 7 listopada 1956 roku.
- ↑ Nazwę zmieniono na podstawie protokołu nr XI z posiedzenia plenarnego Rady Miasta w Szczecinie odbytego w dniu 28 lutego 1991 roku.
- ↑ Nazwę przywrócono na podstawie protokołu nr XI z posiedzenia plenarnego Rady Miasta w Szczecinie odbytego w dniu 28 lutego 1991 roku.
- ↑ Pomniki i tablice w Szczecinie :: Urząd Miasta Szczecin [online], www.um.szczecin.pl [dostęp 2022-07-14] .
- ↑ a b c d e f Niezwykli szczecinianie i ich kamienice [online], www.kamieniceszczecina.pl [dostęp 2020-05-26] .
- ↑ Praca zbiorowa: Erwin Ackerknecht – bibliotekarz, humanista (1880–1960). Wybór pism. Szczecin: Monumenta Pomeranorum II, 2007, s. 7–9, 148–149. ISBN 978-83-87879-67-9.
- ↑ Edward Włodarczyk: Erwin Ackerknecht. Bibliotekarz aus Stettin. W: Szczecinianie stulecia. Wyd. Piątek trzynastego, 2000, s. 17–18, 135. ISBN 83-87735-63-9.
- ↑ Ackerknecht Erwin. W: Praca zbiorowa, red. Tadeusz Białecki: Encyklopedia Szczecina. T. 1. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii, Zakład Historii Pomorza Zachodniego, 2000, s. 21. ISBN 83-7241-089-5. (pol.).
- ↑ Odnowiona kamienica skradła serca mieszkańców. Zachwyca białą elewacją i miedzianymi wieżyczkami [foto] [online], wszczecinie.pl [dostęp 2022-07-14] (pol.).