František Zach

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Franciszek Zach
František Zach
Franjo Zah
Ilustracja
František Zach w mundurze generalskim serbskiej armii, 1877
Data i miejsce urodzenia

1 maja 1807
Ołomuniec

Data i miejsce śmierci

14 stycznia 1892
Brno

Przebieg służby
Lata służby

1850–1882

Siły zbrojne

Armia Księstwa Serbii

Jednostki

Armia Ibaru

Stanowiska

dowódca Armii Ibaru

Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Orła Białego (Serbia) Order Krzyża Takowy (Serbia) Order Krzyża Takowy II klasy (Serbia) Cesarski i Królewski Order Świętego Stanisława I klasy (Imperium Rosyjskie) Komandor z Gwiazdą Orderu Franciszka Józefa (Austro-Węgry) Oficer Orderu Korony Włoch Order Korony Żelaznej I klasy (Austro-Węgry) Order Świętej Anny I klasy (Imperium Rosyjskie) Komandor Orderu Zbawiciela (Grecja) Oficer Orderu Gwiazdy Rumunii za „Męstwo Wojskowe”
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

František Zach (serb.-chorw. Фрања Зах / Franjo Zah, ur. 1 maja 1807 w Ołomuńcu[1], zm. 14 stycznia 1892 w Brnie[2]) – czeski działacz panslawistyczny, powstaniec listopadowy, współpracownik i poseł księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, generał i pierwszy szef sztabu niepodległej Serbii.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

František Alexander Zach urodził się 1 maja 1807 w Ołomuńcu na habsburskich Morawach, jednak dzieciństwo spędził w Brnie, gdzie jego ojciec był właścicielem zajazdu U černého orla[3]. W 1824 ukończył niemieckie gimnazjum w Starym Brnie, a następnie w 1828 wydział prawa na Uniwersytecie Wiedeńskim[3], po czym pracował w magistratach Brna a potem Znojma na Morawach[4][3].

Najpierw pragnął wziąć udział w powstaniu greckim, od czego odwiódł go ojciec[5][3]. W 1831 przekradł się przez granicę Kongresówki, aby walczyć po polskiej stronie w powstaniu listopadowym[4][6]. W 1832 wyjechał do Francji, gdzie podjął studia wojskowe na Akademii Wojskowej w Fontainebleau, gdzie pracował także jako bibliotekarz[6][4]. W 1836 roku powrócił do Wiednia, gdzie próbował prowadzić działalność w kręgach słowiańskich. W trakcie pobytu w rodzinnym Brnie wspomagał polskich emigrantów polistopadowych udających się przez Morawy na zachód Europy[7]. W październiku 1840 wskutek nacisków policyjnych wyjechał znowu do Francji po drodze odwiedzając w Brukseli Joachima Lelewela[8].

Jeszcze w Paryżu poznał księcia Adama Czartoryskiego, stając się jednym z jego współpracowników[5]. W listopadzie 1842[9] wyjechał poprzez Istambuł jako poseł Czartoryskiego[10] do Belgradu, wówczas stolicy zależnego od Osmanów Księstwa Serbii[5][6]. W czasie pobytu w Istambule zetknął się z Matiją Banem, przyszłym twórcą określenia Jugosławianin, na którego wywarł znaczny wpływ[11].

W Belgradzie stał się częścią elity księstwa zaprzyjaźniając się z ówczesnym ministrem spraw wewnętrznych a późniejszym premierem, Iliją Garašaninem[5].

Rozwijając memorandum Czartoryskiego Conseils sur la conduite a suivre par la Serbie miał wpływ na kształt opracowanego przez Garašanina tajnego dokumentu Načertanije (serb.-chorw. начертаније — szkic)[10][5], który podporządkowywał strategię polityki serbskiej celowi zjednoczenia Słowian południowych[12] traktując Księstwo Serbii jako jugosłowiański Piemont[10][9]. Napisany w 1844 plan Zacha sugerował powstrzymanie się przed pochopnym dążeniem do niepodległości małego księstwa, aby nie doprowadzić do przedwczesnego rozpadu Imperium Osmańskiego, co strategicznie wzmocniłoby jedynie Austrię i Rosję[5]. Postulował ostrożne umacnianie księstwa i wpływów słowiańskich w osłabionym imperium, wyczekując sprzyjającego momentu do zjednoczenia wokół Serbii wszystkich Słowian południowych — od Słoweńców aż po Bułgarów[9]. Choć strategię Načertanije Garašanin oparł na przedstawionym mu planie Zacha[5][9], odrzucił m.in.: wizję jugosłowiańską na rzecz czysto serbskiej, co manifestowało się choćby w przemilczeniu odrębności chorwackiej[13], zastąpił on także rezerwę w stosunku do Rosji strategicznym z nią partnerstwem[14]. Paradoksalnie strategia bazująca na istnieniu słabej Turcji była od 1829 roku – za sprawą Karla Nesselrode, ministra spraw zagranicznych cara Mikołaj I – założeniem polityki rosyjskiej[15].

Przygotowując ostateczną wersję swego planu Zach w styczniu 1844 kontynuował zawiązane już wcześniej kontakty z chorwackimi działaczami ruchu iliryjskiego, Ljudevitem Gajem i jego wysłannikiem Stjepanem Carem, który odwiedzał go w Belgradzie[13]. Iliryści szans na zjednoczenie Słowian południowych doszukiwali się wówczas w ramach monarchii habsburskiej[12].

W 1848 Zach uczestniczył w praskim Kongresie Słowiańskim jako wiceprezydent delegacji południowo-słowiańskiej[5] i członek delegacji czesko-słowackiej, gdzie był jednym z najaktywniejszych uczestników[4], redagując razem z Františkiem Palackým jedyny dokument zjazdu: Manifest do narodów Europy[16]. Po przerwaniu kongresu przez powstanie praskie wyjechał do Brna. Z Moraw razem z Bedřichem Bloudekiem 16 września poprowadził kilkusetosobowy oddział ochotników na zachodnią Słowację, doprowadzając do krótkotrwałego powstania przeciw Węgrom. Był członkiem przewodzącej powstaniu Słowackiej Rady Narodowej. Nie mógł pogodzić się z polskim wsparciem dla Węgrów, co wyraził w liście do Czartoryskiego[8]. Skutkiem tego było zerwanie z polskim ruchem[6].

Wobec niezgody cesarskiego ministra spraw wewnętrznych, Aleksandra von Bacha na pobyt „byłego emigranta i rewolucjonisty” w cesarstwie wyjechał w październiku 1849 do Serbii[16]. W Belgradzie na prośbę Garašanina założył szkołę artylerii, stając się jej dowódcą i nauczycielem[4][6]. Prowadził ją z przerwami w latach 1850–1859, 1860–1865 i 1868–1874[5]. Szkoła po uzyskaniu niepodległości przez księstwo w 1878 przekształciła się w belgradzką Akademię Wojskową. W 1853 w Kragujevacu założył serbską zbrojownię, której kontynuacją jest dzisiejsza firma zbrojeniowa Zastava.

Etnograficzna mapa doliny Morawy, podpisana przez Hahna i Zacha

W 1861 razem z austriackim dyplomatą Johann Georg von Hahnem opracowywał etnograficzne mapy ziem położonych nad Południową Morawą[17]. Był członkiem serbskiej, królewskiej Akademii Nauk.

Po detronizacji przez Skupštinę (serbski parlament) Aleksandra Karadziordziewicia w 1858 został wojskowym doradcą i zaufanym nowego księcia Serbii, Michała Obrenowicia, który powierzał mu delikatne misje, m.in. w 1868 Zach przywiózł do Aten i podpisał ratyfikację grecko-serbskiego paktu antytureckiego, pierwszego układu nowych państw bałkańskich[18][5]. Uczestniczył w tym czasie w projektowaniu kolei serbskich[5].

W 1874 roku został adiutantem następcy zamordowanego Michała, księcia Milana. W 1876 został mianowany pierwszym serbskim szefem sztabu. Przygotował mobilizację i koncentrację armii serbskich do wojny z Turcją. W czasie wojny objął w Čačaku dowództwo Dywizji Zachodnio-Morawskiej, tzw. Armii Ibaru walczącej z wojskami Mehmeta Ali Paszy pod Kalipoljem, Kladnicą i Javorem. Na skutek zranienia przez konia utracił zdolność dowodzenia i został odesłany na leczenie do Belgradu. Ostatecznie stracił zranioną nogę w wyniku amputacji. Krytykował poczynania i dowodzenie swego następcy rosyjskiego generała Michaiła Czernajewa[5], który pozwolił Turkom wkroczyć na terytorium księstwa i zagrozić samej stolicy[5].

W latach 1874-75 podróżował po Europie przyjmowany z honorami w różnych krajach. Mimo niepełnosprawności pozostał częściowo w służbie doradzając w czasie kolejnej wojny z Turcją w latach 1877–1878.

Przeszedł na emeryturę w 1882[5]. Wrócił do Czech i ostatecznie w 1889[16] osiadł na Vinohradach[6]. Zmarł bezpotomnie w wieku 84 lat, w Brnie w 1892. Na życzenie cesarza Franciszka Józefa został pochowany z honorami wojskowymi dwa dni później[16].

Pozostawił dzienniki z lat 1848–1875 oraz kilkaset listów[8]. Przyjaźnił się z Františkiem Riegrem[6]. Korespondował poza ks. Czartoryskim z rozlicznymi działaczami polskimi, m.in.: Adamem Mickiewiczem[19], Joachimem Lelewelem[20], i Michałem Czajkowskim[8][21].

Jego hobby była uprawa kwiatów, których pierwsze wiosenne okazy darował serbskiej księżniczce oraz zbieranie minerałów, które łączyło się z zainteresowaniem górnictwem rud[16].

Stopnie wojskowe[edytuj | edytuj kod]

  • 1850 — kapitan artylerii
  • 1857 — major
  • 1862 — podpułkownik
  • 1870 — pułkownik
  • 1875 — generał

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Jego imię noszą ulice w Brnie[22], Pradze[23], Kutnej Horze[24] i Belgradzie[25]. W rodzinnym Ołomuńcu znajduje się poświęcone mu muzeum. Kraj południowomorawski Republiki Czeskiej od 2007 roku przyznaje nagrodę im. Františka Zacha[26][16].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Digital Archives of the Regional Archives in Opava. [dostęp 2020-12-31]. (cz.).
  2. ↑ Actapublica - Register - Moravský zemský archiv Brno [online] [dostęp 2020-12-31] (cz.).
  3. ↑ a b c d Žáček 1977 ↓, s. 13–17.
  4. ↑ a b c d e Vilém Gabler, František Zach, „Světozor” (7), 23 sierpnia 1867, s. 62 [dostęp 2020-12-31] (cz.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Charles Jelavich, Review: František A. Zach. by Václav Žáček, „Slavic Review”, 38 (2), Cambridge University Press, 1979, s. 333-334, JSTOR: 2497126.
  6. ↑ a b c d e f g M. Navrátil: Almanach československých právníků. Praha: 1930, s. 508. [dostęp 2021-08-06]. (cz.).
  7. ↑ Žáček 1977 ↓, s. 20.
  8. ↑ a b c d Ivan Dorovský, František Zach a slovanský romantismus jeho doby, 2007.
  9. ↑ a b c d Ilija Garašanin: The Draft. W: Balázs Trencsényi, Michal Kopček: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770–1945) Volume II: National Romanticism — the Formation of National Movements. Budapest: Central European University Press, 2007. ISBN 978-9-63732-660-8. [dostęp 2020-12-31].
  10. ↑ a b c Manetovic 2006 ↓, s. 160.
  11. ↑ Ivo Banac. The Confessional "Rule" and the Dubrovnik Exception: The Origins of the "Serb-Catholic" Circle in Nineteenth-Century Dalmatia. „Slavic Review”. 42 (3), s. 448–474, 1983. JSTOR: 2496046. 
  12. ↑ a b Tim Judah, The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia, wyd. 2nd, New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2000, ISBN 978-0-300-08507-5 [dostęp 2020-12-31].
  13. ↑ a b Roudometof 2001 ↓, s. 117.
  14. ↑ Manetovic 2006 ↓, s. 161–162.
  15. ↑ Orlando Figes, Wojna Krymska 1853-1856. Ostatnia Krucjata, Oświęcim: Napoleon V, 2018, s. 57, ISBN 978-83-7889-823-8.
  16. ↑ a b c d e f Fl, Menš: František Alexandr Zach - Profil osobnosti. Encyklopedie dějin města Brna. [dostęp 2021-10-28]. (cz.).
  17. ↑ №20. The Ethnological Map by von Hahn and Zach (1861) [online] [dostęp 2020-12-31].
  18. ↑ Vaso Vojvodić, U duhu Garašaninovih ideja: Srbija i neoslobođeno Srpstvo : 1868-1876, Prosveta, 1994, s. 334 [dostęp 2020-12-31].
  19. ↑ Žáček 1977 ↓, s. 34–37.
  20. ↑ Žáček 1977 ↓, s. 293.
  21. ↑ Žáček 1977 ↓, s. 297–299.
  22. ↑ Brno, Zachova w OpenStreetMap
  23. ↑ Praga, Zachova w OpenStreetMap
  24. ↑ Kutná Hora, Zachova w OpenStreetMap
  25. ↑ Београд, Генерала Заха w OpenStreetMap
  26. ↑ Laureátkou Ceny Františka Zacha se stala Judita Štouračová [online] [dostęp 2020-12-31] (cz.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=František_Zach&oldid=73601757”