Karl Rosenow

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Karl Wilhelm Rosenow
Data i miejsce urodzenia

17 stycznia 1873
Neustettin

Data i miejsce śmierci

21 marca 1958
Laubach

Zawód, zajęcie

Nauczyciel, krajoznawca, muzealnik

Miejsce zamieszkania

Rügenwalde

Narodowość

niemiecka

Stanowisko

Dyrektor Muzeum Regionalnego w Darłowie

Małżeństwo

Elma Emilie Elise Beilfuss (1879-1960)

Dzieci

Karl Heinz Rosenow (1920-2005)

Karl Wilhelm Rosenow (ur. 17 stycznia 1873 w Szczecinku, zm. 21 marca 1958 w Laubach[1]) – niemiecki nauczyciel i krajoznawca związany z Pomorzem Zachodnim okresu Cesarstwa Niemieckiego i Republiki Weimarskiej. Inicjator powstania, a później wieloletni dyrektor Muzeum w Darłowie.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Edukacja i kariera nauczyciela[edytuj | edytuj kod]

Urodził się w rodzinie kupieckiej, pochodzącej z Turyngii, a zamieszkującej Pomorze od czasów średniowiecza. Po śmierci ojca był wychowywany przez dziadków, mieszkających wg różnych źródeł w majątku Ciołkowo lub Louisenhof (ob. Myślęcin). W latach 1890-93 uczył się w Królewskim Ewangelickim Seminarium Nauczycielskim w Dramburg (ob. Drawsko Pomorskie), a w latach 1893-95 w Królewskim Seminarium Nauczycielskim w Bütow (Bytów). 17 maja 1895 roku uzyskał dyplom nauczycielski zdając egzamin przed Komisją Powiatową w Bytowie, który zatwierdzono 25 lipca przez Urząd Szkolny w Köslin[2][3].

Karierę nauczyciela rozpoczął w 1895 roku w szkole ludowej we wsi Pöhlen. Na przełomie 1895 i 1896 roku został przeniesiony do Rügenwalde (Darłowo), gdzie uczył geografii w szkole ludowej (Stadtschule, Volksschule). Jako nauczyciel, przywiązywał szczególną wagę do nauczania krajoznawstwa, sposobach ochrony przyrody i historii. Później był wicedyrektorem szkoły. W 1933 roku przeszedł na emeryturę[2][3][4]. Jednym z jego uczniów był późniejszy nauczyciel i malarz Richard Zenke. Mężczyzn połączyła przyjaźń trwająca do końca życia Rosenowa[5][6].

W 1897 roku założył Bibliotekę Ludową w Darłowie. Prowadził ją przez kolejne 20 lat, pozyskując dla niej ostatecznie ok. 1600 tomów[2][3].

Publikacje krajoznawcze[edytuj | edytuj kod]

W 1912 roku rada miasta Rügenwalde poprosiła go o stworzenie monografii miasta z okazji 600-lecia jego lokacji. Wydana praca pt. Rügenwalde: zur 600 jährigen Jubelseier der alten Hanfestadt am 21. Mai 1912 zainspirowała Rosenowa do kontynuowania pracy jako publicysta. Do końca lat 30. napisał łącznie ok. 20 książek i ok. 300 artykułów dot. historii Darłowa i okolic. Był związany z czasopismami Unser Pommerland, Ostpomersche Heimat, Unsere Heimat, Beilage der Zeitung für Ostpommern i Neue Hinterpommersche Zeitung (dodatek Aus der Heimat. Ernstes und heiteres aus Vergangenheit und Gegenwart). Publikował referaty dot. ważnych obiektów architektury Pomorza Zachodniego, takich jak kościoły i pałace oraz wiejskiego budownictwa tego regionu. Pisał prace z zakresu historii, etnografii, folkloru, toponomastyki, etymologii i przyrody regionu, z miastem Darłowem na czele. Opisał m.in. historię Zamku Książąt Pomorskich w Darłowie, zwierzyniec ks. Bogusława X, a także historię miasta w latach średniowiecznej epidemii czarnej śmierci i wojen napoleońskich, szkołę regionalną, dzieje tutejszego rzemiosła i straży pożarnej oraz biografie zasłużonych Darłowian żyjących w latach 1550–1850. Opisał dzieje okolicznych wsi, takich jak Borkowo, Cisowo, Domasławice, Drozdowo, Dzierżęcin, Malechowo, Porzecze, Rusko i Stary Jarosław. W ramach tych prac opisał m.in. tzw. Groby Hunów w Borkowie, dzieje klasztoru kartuzów na Świętej Górze pod Darłowem, opis zagrody chłopskiej w Korlinie z 1732 roku czy proces o czary Marii Schwarz z Malechowa. Interesował się praktykami magicznymi i folklorem mieszkańców Pomorza Zachodniego. Spisał wiele tutejszych podań, zwyczajów i wierzeń, opisał stroje ludowe ziemi sławieńskiej. Publikowane przez niego zbiory legend ilustrował zaprzyjaźniony z nim Richard Zenke. Nie pominął historii gospodarczej regionu, poświęcając wiele uwagi stanu życia chłopstwa. Rosenow podróżował także po innych regionach ówczesnych Niemczech, tj, po Meklemburgii, Brandenburgii i Prowincji Poznańskiej[2][3][7][8].

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

  • Rügenwalde: zur 600 jährigen Jubelseier der alten Hanfestadt am 21. Mai 1912, 1912
  • Marcus Terwedem : erzählung aus der Zeit des 30jährigeb Krieges, 1920
  • Podania z powiatu sławieńskiego, 1921 (Sagen des Kreises Schlawe)
  • Zanower Schwänke: ein fröhliches Buch: der deutschen Jugend gewidmet, 1924
  • Unheimliche Mächte : zur feuchten Kugel : ernstes und heiteres aus Rügenwaldermünde, 1924
  • Herzogschloss und fürstengruft: Rügenwalder bau- u. kunstdenkmäler, 1925
  • Am Vietzker See : ein Landschaftsbild aus dem Rügenwalder Amt, 1929
  • Das Stadtbild von Rügenwalde : eine Ergänzung zur Stadtgeschichte, 1930
  • Die Feldmark von Rügenwalde : eine Ergänzung zur Stadtgeschichte, 1932
  • Dörsenthin im Rügenwalder Amt: Geschichte des Dorfes und des Freischulzenhofes, 1932
  • Die Quellen der Heimatkunde für den Kreis Schlawe, 1933
  • Rützenhagen im Rügenwalder Amt: ein Beitrag zur Geschichte des deutschen Bauernstandes, 1934
  • Podania i opowieści z powiatu sławieńskiego, Tom I: z okolic Darłowa, 1937 (Sagen und Erzählungen aus dem Kreis Schlawe. Teil 1: In und um Rügenwalde)
  • Podania i opowieści z powiatu sławieńskiego, Tom II: z okolic Sławna, 1938 (Sagen und Erzählungen aus dem Kreis Schlawe. Teil 2: In und um Schlawe)
  • Geschichte des Rügenwalder Handels, 1939
  • Sianowskie krotochwile
  • Legendy i opowieści ziemi darłowskiej[7][8][9]

Dyrektor Muzeum w Darłowie[edytuj | edytuj kod]

Tworzenie Muzeum, 1917-30[edytuj | edytuj kod]

Militaria tworzące pierwszą wystawę Heimatmuseum

Przez lata prac badawczych kolekcjonował w swoim mieszkaniu zabytki lokalnej kultury, które stały się zalążkiem późniejszej kolekcji muzealnej. W 1917 roku otworzył prywatne muzeum w dwóch salach domu parafialnego parafii św. Matki Bożej Częstochowskiej przy ul. Bogusława X. W zamyśle Rosenowa muzeum od początku miało funkcjonować w Zamku Książąt Pomorskich, oddanym rok wcześniej przez władze państwowe miastu. Zamek wymagał jednak pilnego remontu, poza tym funkcjonowało w nim wówczas tymczasowe więzienie. Przez kilkanaście kolejnych lat eksponaty przechowywano w izbie szkoły podstawowej[2][4].

W 1921 roku Rosenow zaapelował do mieszkańców miasta o przekazywanie pamiątek na poczet muzeum. W ramach akcji pozyskano wiele pamiątek z czasów I wojny światowej i dawniejszych, kilka kolekcji prywatnych oraz zbiory geologiczne i motyli. Wśród pierwszych zbiorów znalazły się m.in. dwa brązowe kotły, srebrne monety, zegarek kieszonkowy w stylu empire, koronki ołtarzowe z 1686 roku, rzeźby kościelne i wyroby rzemieślnicze. Połączywszy zbiory Rosenowa i mieszkańców, 4 listopada 1923 zorganizowano pierwszą publiczną wystawę w siedzibie Stowarzyszenia Kobiet, co uznaje się za datę otwarcia Muzeum Regionalnego (Heimatmuseum) w Darłowie. Zbiory podzielono wówczas na cztery działy: archeologiczny, historyczny, geologiczny i przyrodniczy. Przy Muzeum Regionalnym założono bibliotekę, której zalążkiem było 80 tomów[4].

Powiatowe Muzeum Regionalne w Zamku Książąt Pomorskich, 1930-45[edytuj | edytuj kod]

Zamek Książąt Pomorskich w Darłowie

W 1929 roku rozpoczęto remont Zamku Książąt Pomorskich, a w kolejnym roku właścicielem obiektu został powiat sławieński. Już w 1929 roku zaczęto przenosić eksponaty z muzeum Rosenowa do Zamku. 1 lipca 1930 starostwa powiatowy sławieński Friedrich von Ziztewitz otworzył wystawę, inaugurując działalność Muzeum w nowym miejscu. Wraz z postępującym przez kolejne dwa lata remontem konsekwentnie przenoszono tu i zbiory urządzano kolejne sale wystawowe. W 1933 roku instytucja otrzymała nazwę Powiatowego Muzeum Regionalnego z siedzibą w Darłowie[2][4].

W czasie II wojny światowej, w związku z wymaganym kultem jednostki Muzeum poświęciło więcej przestrzeni eksponatom związanym z III Rzeszą Niemiecką. W styczniu 1945 roku odmówił możliwości opuszczenia miasta wraz z innymi niemieckimi uchodźcami. Karl Rosenow był dyrektorem Muzeum do zajęcia miasta przez Armię Czerwoną w dniach 5-7 marca 1945 roku. Tuż przed zajęciem miasta spakował najcenniejsze zabytki z Zamku Książęcego i kościoła Mariackiego, by ukryć je w skarbcu bankowym w Sławnie. Wśród nich było 27 srebrnych płyt XVII-wiecznego ołtarza z kościoła Mariackiego, który oprócz tego tworzyły też hebanowa rama, dwa skrzydła i figury apostołów. Większość skrzyń ze skarbami zostało zniszczonych w wyniku działań wojennych i podpalenia dokonanego przez Rosjan. Przetrwało natomiast kilka skrzyń z ośmioma srebrnymi plakietami[a]. Zbiory te, podobnie jak wszystkie skarby odnalezione przez Rosjan na Pomorzu wysłano do Zamku w Krągu, skąd później miały być wywiezione do ZSRR. W październiku 1946 roku stacjonujący tam żołnierze radzieccy wymienili ja za bimber pędzony przez Polaka nazwiskiem Nowak. Polak, w obawie przed represjami ze strony Urzędu Bezpieczeństwa, wyjechał do Tomaszowa Lubelskiego, gdzie planował zostawić plakiety jako dar wotywny w jednym z kościołów. Proboszcz powiadomił wówczas Urząd Bezpieczeństwa, przez co skarb zarekwirowano. W 1954 roku Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków przekazał je Muzeum Narodowemu w Warszawie. Te w 1967 roku oddało je w bezterminowy depozyt Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, gdzie skompletowano je z ocalałą nastawą i skrzydłami ołtarza. W 2010 roku został wystawiony na wystawie czasowej z okazji 80-lecia powstania Muzeum na Zamku Książąt Pomorskich w Darłowie, jednak do dziś pozostaje własnością Muzeum w Słupsku[2][3][4][10].

Zamek Książąt Pomorskich nie uległ zniszczeniom w czasie wojny, jednak tuż po jej zakończeniu rosyjski muzealnik wywiózł część zbiorów, a niektóre sale zamkowe przeznaczono na magazyny zboża[2][4].

Muzeum w czasach w Rosenowa[edytuj | edytuj kod]

Mumia kota znaleziona w czasie remontu zamku

Rosenow był kierownikiem muzeum i współtwórcą wystaw przez kolejne 15 lat począwszy od przeniesienia eksponatów do Zamku Książęcego. Osobiście oprowadzał zwiedzających. Zachował podział zbiorów na cztery działy z Muzeum Regionalnego i kilka okresów historycznych. Zgodnie z ówczesnym trendem, misją Powiatowego Muzeum Regionalnego było przedstawienie całokształtu historii regionu, bez wyodrębnienia specjalizacji. W tym czasie Muzeum było w posiadaniu m.in. artefaktów z epoki kamienia (narzędzia, puchar), brązu (broń, narzędzia, ozdoby, pierścienie), przedrzymskiego (zespoły grobowe, skarby ozdób) i słowiańskiego (narzędzia żelazne, łódź dłubanka, skarb srebrnych siekańców). Dużo uwagi poświęcono historii Niemiec, Darłowa i ziemi sławieńskiej. W dziale historycznym wystawiono m.in. dokumenty, skrzynie, chorągwie, wilkomie, puchary i buławy cechowe z Darłowa, narzędzia rzemieślnicze i przykłady rzemiosła artystycznego (np. szafy gdańskie z XVIII wieku, pulpit z 1734 r. z Darłowa), obrazy olejne rodzin Melbuthin z Rzyszczewa i von Denzin z Postomina z połowy XIX wieku oraz militaria począwszy od wojen napoleońskich do I wojny światowej. Dział historyczny współtworzyły zabytki sztuki sakralnej, m.in. gotycka rzeźba Ukrzyżowanie ze Sławska, rzeźby świętych z Darłowa i okolica, witraże kościoła w Krupach z 1585 roku, barokowe rzeźba Wniebowzięcia z Garbna, chrzcielnica z kościoła Najświętszej Maryi Panny w Darłowie. Osobną salę poświęcono pamiątkami kultu religijnego i magicznego, gdzie wystawiono m.in. tablicę nagrobną z 1665 r. z Cisowa, dębowe ramy nagrobne z 1784 i 1816 r., misy chrzcielne, czarodziejskie amulety i książki czarów. W ramach tego działu wystawiono przechowywane tu do dziś dwugłowe cielę ze Sławna i mumię kota, znalezioną w fundamentach zamku w czasie remontu. Swoją salę miały także eksponaty związane z tradycjami morskimi Darłowa, takie jak modele okrętów, dzwony okrętowe, rufa angielskiego statku handlowego rozbitego pod miastem w 1810 roku i obrazy marynistyczne. Od swojego przyjaciela Otto Kuske nabył 35 obrazów. Dział etnograficzny reprezentowały m.in. urządzenie izby chłopskiej i cechowej z XVIII wieku, pokój biedermeierowski, alkowa z Domasławic z 1787 roku, drewniane drzwi z Darłowa z XVII wieku, piec z XVIII wieku, skrzynie posażne od XVII wieku, ławy, kołyski, stoły (XVII-XVIII w.), stroje ludowe codzienne i odświętne (w tym suknie i dodatki ślubne) oraz inne zabytki sztuki ludowej i kultury mieszczańskiej do XIX wieku włącznie. Dział przyrodniczy obejmował m.in. 150 wypchanych ptaków, 3000 motyli, 1000 chrząszczy, 1000 mszaków i ponad 200 skamielin z ziemi sławieńskiej. Współpracownikami Rosenowa byli Karl Marquardt, Diether von Kleist i nauczyciel Kohlhoff[2][4][11].

Uhonorowanie[edytuj | edytuj kod]

Za swoją działalność publicystyczną i muzealną, 17 stycznia 1933 roku rada miejska Rügenwalde nadała mu tytuł Kreisheimatpfleger (opiekun kultury lokalnej). W styczniu 1943 roku został członkiem Akademii Krajoznawczej przy Uniwersytecie im. Ernsta Moritza Arndta w Greifswaldzie. Był członkiem Instytutu Badań Historycznych i Krajoznawczych w Szczecinie[2][3].

Po wojnie[edytuj | edytuj kod]

Armia radziecka, zająwszy miasta, dokonała aresztowań ludności niemieckiej. Od 28 marca do 18 czerwca 1945 roku Rosenow był internowany w obozach przejściowych w Sulechówku i Sulechowie. Został zwolniony staraniem tymczasowego burmistrza Darłowa Gustava Leopolda. Po powrocie do miasta, Rosenow przygotował szkołę miejską do rozpoczęcia nowego roku szkolnego. Jego praca polegała m.in. na przeniesieniu i uporządkowaniu szkolnych mebli, wyniesionych wcześniej na dziedziniec. Wówczas nie wiedział jeszcze, że szkoła będzie otwarta dla dzieci polskich, nie niemieckich[3].

Po wojnie Rosenow, na prośbę pierwszego polskiego burmistrza Darłowa Stanisława Dulewicza, z pomocą swojej rodziny i bliskiego współpracownika, woźnego Adolfa Moczalla z żoną, zabezpieczyli, uporządkowali i zinwentaryzowali zbiory Muzeum, które przetrwały wojnę, a także przygotowali nową ekspozycję, otwartą 1 lipca 1945 roku. We wrześniu nowym dyrektorem Muzeum została Amelia Łączyńska, która wraz z córką Jadwigą przeprowadziła repolonizację zbiorów. W tych warunkach Rosenow starał się zachować możliwie najwięcej z dawnego niemieckiego charakteru ekspozycji. Przez kolejne dwa lata wspierał nowe kierownictwo. Przekazał także na jego rzecz swoją prywatną bibliotekę. W 1946 r. Tarnowski przekazał większość jego księgozbioru Ministerstwu Oświaty[2][3][4].

19 lutego 1946 Karl Rosenow wraz z małżonkami Moczallów zostali aresztowani przez Urząd Bezpieczeństwa na okres sześciu tygodni. Pretekstem do aresztowania były informacje, jakie zawarł w swoich międzywojennych publikacjach. W publikacji pt. Legendy ziemi sławieńskiej z 1921 r. i przewodniku po Muzeum w Darłowie z 1933 r. opisał istniejące pod Zamkiem lochy wraz z rzekomym przejściem podziemnym, które miało istnieć w czasach Eryka Pomorskiego. Aresztowanie było sprowokowane przez polaka nazwiskiem Piotrowski, który chciał przywłaszczyć sobie bogatą kolekcję znaczków pocztowych Rosenowa, a nie osiągnął tego wcześniejszą próbą szantażu. W więzieniu Rosenow został poddany torturom, takim jak bicie i poniżanie. W tym czasie komuniści przeszukali i okradli jego mieszkanie[3][4].

Po wyjściu z więzienia powrócił do pracy przy inwentaryzacji zasobów muzeum. Jego pensja była na tyle niska, że musiał wyprzedać resztę zgromadzonego przez siebie majątku, włącznie z obrączkami ślubnymi swoją i żony. W tym czasie, 24 maja[b] 1946 roku dyrektorem został Aleksander Tarnowski. Rosenow i Tarnowski nie darzyli się sympatią. Niemiec miał za złe Polakowi jego socjalistyczne poglądy i nazywał go ofiarą rosyjskich barbarzyńców. Z kolei nowy dyrektor opisał Rosenowa jako niemieckiego nacjonalistę. Mimo to Panowie przez kilka miesięcy ze sobą współpracowali. 30 lipca na mocy dekretu władz państwowych, zabraniającym zatrudniać Niemców w polskich instytucjach, Rosenow i państwo Moczall zostali zwolnieni[3][4][12].

7 października 1946 roku zaczął spisywać pamiętnik, w którym sięgał wspomnieniami do końca XIX wieku. Prowadził go do momentu wysiedlenia. Później odnalazł go w jednej ze skrzyń na Zamku w Darłowie dyrektor Aleksander Tarnowski[13]. 6 lipca 1947[c] komunistyczne władze deportowały Rosenowa do Niemiec. 13 lipca wraz z żoną dotarł do obozu przejściowego w mieście Forst. Dwa tygodnie później zostali osiedleni w gminie Friedland w brytyjskiej strefie okupacyjnej. Tu utrzymywał kontakty z ludźmi pozostałymi w Darłowie poprzez członkostwo w Pommersche Landsmannschaft (Stowarzyszenie Pomorskie). Później przeprowadził się do ówczesnej wsi Ostheim, obecnej dzielnicy miasta Butzbach. Począwszy od 1948 roku, Rosenow wznowił swoje badania naukowe. Publikował w pismach Pommern-Brief, Ut Schloug i Pommersche Zeitung. W 1955 r. został członkiem Towarzystwa Pomorskiej Historii, Starożytności i Sztuki (Gesellschaft für pommersche Geschichte, Altertumskunde und Kunst)[2][3][4].

Zmarł 21 marca 1958 roku w Laubach. Pochowano go na cmentarzu w Ostheim[1][2][3].

Był żonaty z Elmą Emilie Elise Beilfuss (1879-1960). Syn pary, Karl Heinz[d][6] Rosenow (1920-2005) w latach 1966–1992 w Rottenburgu wydawał czasopismo pt. Aus der Heimat Rügenwalde o ziemi darłowskiej[1][7].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Według autora cytowanego artykułu Tomasza Turczyna wszystkie plakiety mogły przetrwać wojnę, ale pozostałe 19 prawdopodobnie wywieziono do Rosji.
  2. ↑ Według innych źródeł: 1 października.
  3. ↑ Według innych źródeł: 1946 roku.
  4. ↑ Imię występuje także w formie: Carlheinz.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Karl Wilhelm Rosenow (1873-1958). Ancestry.com. [dostęp 2020-01-04]. (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m Wojciech Łysiak. Dorobek Karla Rosenowa. „Echo Darłowa”. 6/2002, 06 2002. Darłowo: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Darłowskiej. [dostęp 2020-01-04]. 
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l Rafał Witkowski: Karl Wilhelm Rosenow i jego związki z muzeum w Darłowie. W: Historia i Kultura Ziemi Sławieńskiej. T. XIII: Darłowo. Sławno-Darłowo: Fundacja „Dziedzictwo”, 2019, s. 259-268. ISBN 978-83-947670-7-5. [dostęp 2020-01-06].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k Jerzy Buziałkowski: 80 lat Muzeum na zamku w Darłowie (1930-2010). W: Historia i Kultura Ziemi Sławieńskiej. T. XI: Ośrodki Miejskie. Darłowo-Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 2013, s. 267-301. [dostęp 2020-01-04].
  5. ↑ Jan Sroka: Richard Zenke (1901-1980). W: Znani i Nieznani Mieszkańcy Powiatu Sławieńskiego. Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”; Wydawnictwo „Margraf”, 2015, s. 40-42. ISBN 978-83-61603-84-9. [dostęp 2020-03-05].
  6. ↑ a b Karl Heinz Rosenow. Richard Zenke. Ein Rügenwalder als Maler und Vorkämpfer für Kunsterziehung. „Das Ostpreußenblatt”, 2000-12-30. Hamburg: Landsmannschaft Ostpreußen. ISSN 0947-9597. [dostęp 2020-03-05]. (niem.). 
  7. ↑ a b c Legendy powiatu sławieńskiego. Sławno: Wydawnictwo „Margraf”, 2009. ISBN 978-83-61603-04-7. [dostęp 2020-01-08].
  8. ↑ a b NUKAT. Prosto do informacji. NUKAT. [dostęp 2020-01-08]. (pol.).
  9. ↑ Google Książki. Książki Google. [dostęp 2020-01-08].
  10. ↑ Tomasz Turczyn. Srebrny Ołtarz Darłowski - poznaj jego historię. „Dziennik Bałtycki”, 2013-09-20. Gdańsk: Polska Press. ISSN 1898-3103. [dostęp 2020-01-06]. 
  11. ↑ Jan Sroka: Karl Rosenow (1873-1958). W: Znani i Nieznani Mieszkańcy Powiatu Sławieńskiego. Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”; Wydawnictwo „Margraf”, 2015, s. 27-29. ISBN 978-83-61603-84-9. [dostęp 2020-02-02].
  12. ↑ Aleksander Tarnowski. 12 lat na Zamku w Darłowie. „Dorzecze”. nr 10, s. 24-67, 2000. Sławno: Sławieński Dom Kultury. ISSN 1429-9399. [dostęp 2020-02-24]. 
  13. ↑ „Przegląd Zachodni”. nr 4/1959, s. 404-405, 1959. Szczecin: Instytut Zachodni im. Zygmunta Wojciechowskiego. ISSN 0033-2437. [dostęp 2020-02-25]. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Karl_Rosenow&oldid=71793232”