Landkreis Jaroslau

Powiat Jaroslau

Landkreis Jaroslau

powiat
1939–1945
Państwo	Generalne Gubernatorstwo
Dystrykt	krakowski
Siedziba	Jaroslau (Jarosław)
Powierzchnia	3133 km²
Populacja (1943) • liczba ludności	326.240
• gęstość	104,1
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin	34 (w tym 9 miast)
Liczba wsi	234
Położenie na mapie GG

Powiat Jaroslau (niem. Landkreis Jaroslau, Kreishauptmannschaft Jaroslau, pol. powiat jarosławski) – jednostka administracyjna samorządu terytorialnego dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. Funkcjonował od 12 grudnia 1939 do stycznia 1945. Siedziba władz powiatu oraz starostwa znajdowała się w Jaroslau (Jarosławiu).

Powiat miał bardzo wydłużony kształt, ciągnąc się od Rozwadowa po Przemyśl na długości około 120 km. Jego wschodnia granica biegła wzdłuż Sanu.

Historia

Po wybuchu II wojny światowej obszary na zachód od Linii Mołotowa znalazły się pod okupacją niemiecką, w związku z czym rejon Jarosławia stał się obszarem przygranicznym z ZSRR.

12 grudnia 1939 Niemcy utworzyli Landkreis Jaroslau w dystrykcie krakowskim, obejmujący:

• lewobrzeżną część powiatu jarosławskiego (bez miasta Sieniawa, bez gmin Laszki i Radawa, bez głównej części gminy Wiązownica, bez prawobrzeżnej części gminy Munina, bez prawobrzeżnej części gminy Radymno, bez mniejszej części gminy Sieniawa i bez fragmentu gminy Adamówka);
• cały powiat przeworski;
• prawie cały powiat łańcucki (oprócz głównej części gminy Kuryłówka);
• jedna trzecia powiatu niżańskiego (miasta Nisko i Rudnik, gminy Rudnik, Jeżowe, Kamień i Stany oraz większa część gminy Nisko);
• lewobrzeżną część powiatu przemyskiego (gminę Orzechowce, przedzielone granicą gminy Dubiecko, Krzywcza, Kuńkowce i Żurawica, fragmenty gmin Stubno (Dusowce, Walawa) i gminy Olszany (Krasice) oraz lewobrzeżną część Przemyśla (Zasanie).

13 lipca 1940 utworzono nowe miasto Deutsch-Przemysl, w skład którego weszły: niemiecka część Przemyśla – Zasanie; część gminy Kuńkowce (gromady Kuńkowce, Ostrów oraz południowa część gromady Ujkowice); część gminy Żurawica (gromady Buszkowice, Buszkowiczki i Żurawica oraz wschodnia część gromady Bolestraszyce. Okrojone gminy Kuńkowce i Żurawica zniesiono; zachodnią część gminy Kuńkowce włączono do gminy Krzywcza a w miejsce gminy Żurawica utworzono gminę Wyszatyce. Nowe miasto Deutsch-Przemysl wyłączono z Landkreis Jaroslau, tworząc w nim starostwo miejskie.

1 października 1943 zmieniła się znacznie zachodnia granica Landkreis Jaroslau w związku z utworzeniem na jego obszarze gminy Górno (największej pod względem powierzchni jednostki w dystrykcie krakowskim) dla potrzeb administracji poligonu sił powietrznych Luftwaffe i jej zaplecza. Gminę Górno utworzono ze wschodniej części tzw. obszaru specjalnego Truppenübungsplatz Süd Dęba, jednego z największych wojskowych terenów szkoleniowych Wehrmachtu. W związku z tym, do Landkreis Jaroslau włączono z Landkreis Reichshof (powiatu rzeszowskiego):

• fragment przedwojennego powiatu kolbuszowskiego: części gmin Dzikowiec (gromady Lipnica i Wilcza Wola oraz miejscowości Górale, Poddębina i Zagroda), Raniżów (gromady Raniżów, Mazury i Zielonka), Sokołów (gromady Górno i Turza) i Majdan (Klatki i Koziołek);
• fragment przedwojennego powiatu tarnobrzeskiego (gromada Jamnica oraz miejscowości Zapolednik i Sulichów z gminy Grębów).

W związku z powyższym wysiedlono całą gminę Stany, prawie całą gminę Jeżowe (pozostawiono tylko Jeżowe i Groble) oraz części gmin Nisko (Nowosielec) i Rudnik (Kończyce).

Wraz z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941 tereny obwodu lwowskiego zostały zajęte przez wojska niemieckie, a Galicja Wschodnia weszła 1 sierpnia 1941 w skład Generalnego Gubernatorstwa (GG). Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 prawie cały obszar Galicji Wschodniej utworzył nowy dystrykt o nazwie Dystrykt Galicja, jednak rejony laszkowski i sieniawski włączono do dystryktu krakowskiego, integrując je z Landkreis Jaroslau tamże. Ponadto do dystryktu krakowskiego włączono także obszar przedwojennego powiatu przemyskiego (rejony: birczański, chyrowski, dobromilski, medycki i przemyski), tworząc z nich Landkreis Przemysl. W związku z utworzeniem Landkreis Przemysl, dołączono do niego południowe pasmo Landkreis Jaroslau (położoną na północ od Sanu część przedwojennego powiatu przemyskiego wraz z miastem Deutsch-Przemysl, które 15 listopada 1941 zintegrowano ponownie z dotychczas radzieckim Przemyślem).

Po zajęciu prawobrzeżnych terenów Landkreis Jaroslau przez Armię Czerwoną 23 lipca 1944, zostały one włączone ponownie do ZSRR (reaktywowano tam m.in. rejony sieniawski, laszkowski i przemyski), lecz już w październiku 1944, w wyniku wytyczenia granicy między ZSRR a Polską, powróciły one do Polski. 1 stycznia 1945 Landkreis Jaroslau podzielony był na 34 gminy. Lewobrzeżne tereny formalnie zostały "wyzwolone" przez Armię Czerwoną 18 stycznia 1945 w związku z rozwiązaniem dystryktu krakowskiego, kiedy to przywrócono przedwojenny podział na powiaty.

Podział administracyjny

Skład administracyjny Landkreis Jaroslau zmieniał się następująco na przestrzeni lat:

• W latach 1939–1940:
  • miasta Jaroslau, Kańczuga, Leżajsk, Łańcut, Nisko, Przeworsk, Radymno i Rudnik,
  • gminy Chłopice, Czarna, Dubiecko, Giedlarowa, Grodzisko Dolne, Jaroslau, Jelna, Jeżowe, Kamień, Kańczuga, Kosina, Krzywcza, Kuńkowce, Leżajsk, Łańcut, Manasterz, Markowa, Nisko, Orzechowce, Pruchnik, Przeworsk, Radymno, Roźwienica, Rudnik, Stany, Tryńcza, Żołynia i Żurawica.
• W latach 1940–1941, jak powyżej, lecz:
  • 13 lipca 1940 na Zasaniu utworzono nowe miasto Deutsch-Przemysl, do którego włączono części gmin Kuńkowce (Kuńkowce i Ostrów) i Żurawica (Buszkowice, Buszkowiczki i Żurawica); nowe miasto wyłączono równocześnie z Landkreis Jaroslau, tworząc w nim powiat grodzki,
  • pozostałą część pozbawionej siedziby gminy Kuńkowce włączono do gmin: Krzywcza (Bełwin, Korytniki, Łętownia i Wapowce) i Orzechowce (Ujkowice),
  • pozostałą część pozbawionej siedziby gminy Żurawica przekształcono w gminę Wyszatyce,
  • do nowej gminy Wyszatyce włączono gromadę Małkowice z gminę Orzechowce.
• W latach 1941–1943, jak powyżej, lecz:
  • dodatnio – miasto Sieniawa (z ZSRR),
  • dodatnio – gminy Laszki i Sieniawa (z ZSRR),
  • ujemnie – miasto i powiat grodzki Deutsch-Przemysl (do Landkreis Przemysl),
  • ujemnie – gminy Dubiecko, Krzywcza, Orzechowce i Wyszatyce (do Landkreis Przemysl).
• W latach 1943–1944, jak powyżej, lecz:
  • dodatnio – gmina Górno – głównie z Landkreis Reichshof, częściowo z miasta Niska (Barce, Podwolina, Warchoły) oraz z gmin Jeżowe (Osia Góra, Sibigi), Nisko (Chyły) i Kamień (Krzywdy) w Landkreis Jaroslau,
  • ujemenie – gmina Stany (wysiedlona),
  • obszarowe zredukowanie gminy Jeżowe z ośmiu gromad do jednej (Jeżowe) – sześć gromad wysiedlono, jedną włączono do gminy Górno (Groble),
  • niewielka redukcja obszaru gmin Nisko (Nowosielec) i Rudnik (Kończyce) – wysiedlenie,
  • gmina Wola Zarczycka w miejsce dotychczasowej gminy Jelna.
• W latach 1944–1945, jak powyżej, lecz:
  • ujemnie – miasto Sieniawa (do ZSRR),
  • ujemnie – gminy Laszki i Sieniawa (do ZSRR).

Bibliografia

• Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG. 1943. Burgverlag Krakau.
• Jan Różański - "Przemyśl w latach drugiej wojny światowej", w: "Tysiąc lat Przemyśla" tom II, PWN, Warszawa Kraków 1974