Prawo

Plik:Chuo highschool themis.jpg

Temida symbolizująca bezstronność i sprawiedliwość

Prawo, a ściślej prawo w ujęciu przedmiotowym – system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowionych lub uznanych przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy stosowanych, w tym z użyciem przymusu.

Pojęcie prawa jest również używane na oznaczenie prawa w ujęciu podmiotowym (prawo podmiotowe). Tak rozumiane występuje, gdy mówi się, że ma się prawo (jest się uprawnionym) do czegoś. Ten artykuł nie dotyczy tak rozumianego prawa.

Spory o istotę prawa

Prawo, ze względu na wieloznaczność pojmowania, w tym różnice światopoglądowe wydających o nim opinie, jest pojęciem wyjątkowo trudnym do zdefiniowania. Dlatego wszelkie jego definicje są przedmiotem sporów.

Koncepcje podstawowe

Zygmunt Ziembiński, rozważając problem wielości sposobów pojmowania prawa, wyróżnia spośród nich kilka podstawowych koncepcji i subkoncepcji, w tym:

• koncepcje normatywne, zgodnie z którą prawo jest zespołem norm postępowania; w ramach koncepcji normatywnych współistnieją:
  • koncepcja pozytywistyczna, zgodnie z którą prawo obejmuje wyłącznie normy, które zostały ważnie ustanowione lub uznane przez kompetentny organ władzy publicznej, natomiast to, czy i jak wspomniane normy mają się do kryteriów pozaprawnych (np. przyjmowanych przez kogoś ocen moralnych), nie jest przedmiotem zainteresowania nauki prawa i nie ma żadnej doniosłości dla ważności i mocy tych norm;
  • koncepcja prawnonaturalna, zgodnie z którą prawo obejmuje tylko i wyłącznie te normy prawa pozytywnego, które pozostają w zgodzie z ustanowionymi przez absolutny autorytet (tj. przez Boga, Rozum etc.) normami moralnymi lub innymi, dającymi się wywieść z przyjętych przez ten autorytet ocen;
  • koncepcje niepozytywistyczne, zgodnie z którymi prawo obejmuje normy prawa pozytywnego oraz inne elementy, które wyznaczają sposób rozumienia i stosowania norm prawa pozytywnego;
• koncepcje realistyczne, zgodnie z którymi przyjmuje się, że prawem jest zespół faktów społecznych lub psychicznych, związanych ze stanowieniem, obowiązywaniem i stosowaniem norm prawnych.

Przykładowe teorie

Tomasz z Akwinu rozumiał prawo (lex) jako pewne promulgowane rozumowe rozporządzenie ustanowione dla dobra wspólnego przez osobę mającą pieczę nad wspólnotą.

Marksowsko-leninowska teoria prawa wywodzi, iż prawo, jako tzw. nadbudowa ideologiczna do społeczno-gospodarczej bazy, jest stanowione przez klasę panującą, w interesie tej klasy i w celu utrzymania jej panowania.

Odmienną od leninowskiej teorię prawa przedstawiał Frédéric Bastiat, francuski ekonomista wolnorynkowy, filozof i polityk. Według niego „prawo jest organizacją naturalnych praw dla legalnej obrony, jest stosowaniem wspólnej siły w zastępstwie sił indywidualnych dla legalnej obrony naturalnych praw człowieka: prawa do życia, do wolności i do własności”.

Gałęzie prawa

Gałąź prawa stanowi podzespół norm prawnych, które ze względu na wybrane kryterium konstytuują względnie spójną całość.

Podział ze względu na metodę regulacji

Jednym z podziałów prawa jest podział na gałęzie przez uwzględnienie metody regulacji.

• Prawo wewnętrzne
  • Prawo konstytucyjne
  • Prawo cywilne reguluje relacje między podmiotami prawa w relacji poziomej, czyli żaden z podmiotów pozostających w stosunku prawnym nie jest władny narzucić swojej woli drugiej stronie (cywilnoprawna metoda regulacji).
  • Prawo pracy reguluje stosunki między pracodawcą a pracownikiem, a także organizacjami pracowników (związki zawodowe) metodą w zasadzie cywilnoprawną, jednak z dużym zakresem norm semiimperatywnych służących wyznaczeniu minimalnego poziomu ochrony pracownika. Zobacz też: Kodeks pracy.
  • Prawo karne jest zbiorem norm mających na celu eliminację zachowań aspołecznych najcięższej wagi poprzez zastosowanie sankcji kary. (karnoprawna metoda regulacji).
  • Prawo administracyjne reguluje relacje między podmiotami w stosunku pionowym, tj. wówczas gdy jeden z podmiotów może władczo kształtować sytuację prawną drugiego podmiotu. (administracyjnoprawna metoda regulacji).
  • Prawo rodzinne i opiekuńcze
  • Prawo finansowe
  • Prawo podatkowe
  • Prawo handlowe
• Prawo międzynarodowe

Podział ze względu na przedmiot regulacji

Podziału prawa na gałęzie można także dokonać w płaszczyźnie przedmiotu regulacji danego zespołu norm. Jako przykładowe gałęzie wedle tego kryterium wymienia się m.in.:

• prawo autorskie
• prawo bankowe
• prawo budowlane
• prawo celne
• prawo człowieka
• prawo dziecka
• prawo energetyczne
• prawo kanoniczne
• prawo konstytucyjne
• prawo konfliktów zbrojnych
• prawo lotnicze
• prawo medyczne
• prawo międzynarodowe
• prawo naukowe
• prawo o ruchu drogowym
• prawo o szkolnictwie wyższym
• prawo ochrony środowiska
• prawo podatkowe
• prawo prasowe
• prawo rolne
• prawo upadłościowe
• prawo wyznaniowe

Źródła prawa

Prawo wywodzi się z wielu źródeł. Podstawowym i często mylonym podziałem źródeł prawa jest podział na: źródła prawa sensu stricto (z łac. fontes iuris oriundi) i źródła poznania prawa (z łac. fontes iuris cognoscendi). Pierwszy termin – źródła prawa oznacza akty normatywne, czy też inaczej akty prawne zawierające przepisy prawa oraz tryb tworzenia takich aktów. Natomiast drugi termin – źródła poznania prawa obejmuje wszelkie materiały służące poznaniu prawa oraz wszelkie formy przekazu o prawie (dokumenty, publikacje, nawet Internet).

Ze względu na dopuszczalność istnienia różnych źródeł prawa, można wyróżnić w kulturze zachodniej dwa systemy prawne: anglosaski system common law i kontynentalny system prawa. Podstawową różnicą między nimi (przynajmniej ze względu na źródła prawa) jest to że system common law dopuszcza tworzenie prawa przez sądy w wyniku precedensowych rozstrzygnięć. Pamiętając o tym, że również w wielu kontynentalnych systemach prawnych wyroki sądów (zwłaszcza najwyższych) mają znaczenie przy późniejszych interpretacjach prawa stanowionego (i mogą zapoczątkować jakąś „linię” orzecznictwa), zwrócić należy uwagę że wyroki sądów w kontynentalnych systemach prawa mają jednak o wiele mniejsze znaczenie niż wyroki sądów w systemach common law. Te ostatnie bowiem tworzą prawo, a te pierwsze tylko je interpretują.

Fakt, że w systemach typu common law sądy biorą udział w tworzeniu prawa nie oznacza jednak braku wpływu normalnych demokratycznych władz na tworzenie prawa w państwach stosujących ten system. Bowiem obok prawa precedensowego (czyli właśnie common law) egzystuje również tzw. statute law, czyli prawo stanowione przez organ przedstawicielski (parlament).

Interpretacja tekstu prawnego

Litera prawa pisanego może być interpretowana w różny sposób, i często prawo de facto zmienia się z czasem, pomimo iż formalnie cały czas ma się do czynienia z tym samym tekstem prawa. Ewolucję taką widać na przykład w przypadku Konstytucji USA, w której wiele przepisów Konstytucji było reinterpretowanych w sposób, który uczynił ich odmiennym od znaczenia jakie miały one w chwili powstania – pomimo iż nie została zmieniona ich treść. Koncepcja dynamicznej (zmieniającej się w czasie) interpretacji prawa znajduje szerokie uznanie w szybko zmieniających się współcześnie realiach, chociaż nie powinna być standardem przy interpretacji tekstu. A jedynie subsydiarną (pomocniczą) formą przy wykładni językowo-gramatycznej oraz systemowej.

Nauki prawne

Iustitia – personifikacja sprawiedliwości (Lucas Cranach d. Ä., 1537. Amsterdam, Fridart Stichting)

Najczęściej wyróżnia się trzy działy nauk prawnych:

• Dogmatyka prawa (szczegółowe nauki prawne) – zajmuje się opisem, systematyzacją i wykładnią prawa obowiązującego. W ramach dogmatyki prawa wyróżnia się dyscypliny odpowiadające różnym gałęziom prawa:
  • konstytucjonalistyka,
  • procesualistyka,
  • karnistyka (penalistyka),
  • cywilistyka,
  • administratywistyka,
  • internacjonalistyka,
• Ogólne nauki o prawie – zaliczane są tu dyscypliny zajmujące się ogólnymi zagadnieniami związanymi z prawem:
  • filozofia prawa – najstarsza z ogólnych nauk o prawie, zajmująca się filozoficzną refleksją nad prawem, jego istotą i celem,
  • teoria prawa – zajmuje się ogólnymi i wspólnymi zagadnieniami nauk dogmatycznoprawnych (problemy stosowania, wykładni, obowiązywania prawa, czy budowy systemu prawnego),
• Nauki historycznoprawne:
  • historia państwa i prawa – bada historię ustrojów politycznych oraz systemów prawnych,
  • historia doktryn politycznych i prawnych – bada rozwój idei politycznych i prawnych oraz ich wpływ na kształtowanie się instytucji prawnych.

Wiele innych nauk zalicza się do tzw. nauk pomocniczych prawoznawstwa. Są to m.in. kryminalistyka, kryminologia, medycyna sądowa, informatyka prawnicza, logika prawnicza czy socjologia prawa.

Stosowanie prawa w praktyce

Wiele norm prawnych nie jest w praktyce przestrzeganych. Wynika to z różnych czynników m.in.:

Przyzwolenie na łamanie normy prawnej – świadomy i celowy brak reakcji ze strony społeczeństwa czy organów mających prawa te egzekwować sprawia, że reguły te nie są prawem obowiązującym w danym społeczeństwie, a ściślej, że zostały uchylone na mocy tzw. desuetudo. Jeżeli brak reakcji organów państwa nie jest świadomy (np. funkcjonariusze publiczni nie wiedzą, że dane zachowanie jest niedozwolone bądź nakazane przez prawo; albo nie podejmują działań nie dlatego, że negatywnie oceniają normę prawną, tylko dlatego, że im się nie chce) mamy do czynienia z „martwym prawem”, które obowiązuje, ale po prostu nie jest przestrzegane. Tak ma się to np. z zakazem homoseksualnych stosunków płciowych w niektórych stanach USA czy zakazem rozpowszechniania utworów które są objęte prawami autorskimi, które nie są już aktywnie egzekwowane (abandonware). Występuje też sytuacja niewielkiej choć niezerowej egzekwowalności – np. w przypadku zakazu czerpania korzyści majątkowej z cudzej prostytucji czy też wymiany plików objętych prawami autorskimi w sieciach P2P.

Lex imperfecta (norma niedoskonała) – istnieje norma sankcjonowana która nakazuje lub zakazuje określonego zachowania, lecz w systemie prawa brak sprzężonej z nią normy sankcjonującej, która przewidywałaby sankcję za niezachowanie się w określony sposób.

Bibliografia

• Stefan Korycki, Jerzy Kuciński, Zenon Trzciński, Jerzy Zaborowski: Zarys prawa. Wyd. 6. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze „LexisNexis”, 2007. ISBN 978-83-7334-774-8.brak strony w książce
• Sławomira Wronkowska: Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa. Wydanie 3. Poznań: Wydawnictwo „Ars boni et aequi”, 2005. ISBN 83-87148-66-0.

Linki zewnętrzne

• Internetowy System Aktów Prawnych
• EUR-Lex
• Prawo naturalne, religijne i świeckie
• Polskie Prawo

Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.