Agencja Wywiadu

Agencja Wywiadu
Logo AW
Siedziba w Warszawie
Państwo	Polska
Data utworzenia	29 czerwca 2002
Szef	Piotr Krawczyk
Zastępca	płk Dominik Duda płk Anetta Maciejewska
Budżet	282 mln zł (2020)
Adres
ul. Miłobędzka 55 02-634 Warszawa
Położenie na mapie Warszawy Agencja Wywiadu
Położenie na mapie Polski Agencja Wywiadu
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Agencja Wywiadu
52°11′56,99″N 20°59′37,76″E
Strona internetowa

Agencja Wywiadu (AW) (JW 3164) – polska służba specjalna, której zadanie polega na pozyskiwaniu informacji jawnych i informacji niejawnych (wywiad). AW zdobywa informacje, które mogą mieć znaczenie dla bezpieczeństwa i żywotnych interesów Rzeczypospolitej Polskiej. Dostarcza je najważniejszym organom władzy państwowej RP.

Zgodnie z art. 6 ust. 2 Ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu zadania prawnie przypisane Agencji Wywiadu realizowane są poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Agencja Wywiadu może realizować na terytorium Polski czynności, określone w odrębnych przepisach, jednak wyłącznie w związku z realizacją działań poza granicami państwa.

Geneza

Kiedy w roku 1989 zakończył się okres istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nowe władze stanęły przed wyzwaniem reformy służb specjalnych, które przez większość Polaków były postrzegane bardzo negatywnie.

W kwietniu 1990 r. uchwalono ustawę o utworzeniu Urzędu Ochrony Państwa (UOP), który zastąpił Departament I i II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Oznaczało to likwidację Służby Bezpieczeństwa (SB). UOP działało już jako odrębna instytucja, niepodlegająca pod MSW, co wskazywało na odpolitycznienie służb wywiadowczych.

W 2002 r. zdecydowano się na reformę i na podstawie Ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu z dn. 24.05.2002 r. zlikwidowano UOP, w jego miejsce powołując Agencję Wywiadu (AW) i Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW). Ustawa definiowała zadania nowych agencji w dziedzinie ochrony bezpieczeństwa państwa oraz regulowała zasady pracy i wewnętrznego funkcjonowania. W rzeczywistości była to reforma w dużej mierze pozorna, ponieważ Ustawa z 2002 r. poza utworzeniem dwóch instytucji w miejsce jednej, nie wprowadziła istotnych zmian w stosunku do Ustawy z 1990 r. AW i ABW przejęły dotychczasowe zadania UOP funkcjonującego od 1990 roku.

Agencja Wywiadu rozpoczęła działalność 29 czerwca 2002 r. W ten sposób wywiad stał się samodzielną instytucją administracji RP podlegającą Prezesowi Rady Ministrów, a status jej Szefa został podniesiony do rangi ministerialnej.

Struktura

Zgodnie z zarządzeniem Nr 106 Prezesa Rady Ministrów z dnia 3.07.2018 r. w skład Agencji Wywiadu wchodzą następujące jednostki organizacyjne:

• Departament Operacyjny,
• Departament Informacyjny,
• Departament Techniczny,
• Biuro Bezpieczeństwa,
• Biuro Finansowo-Administracyjne,
• Biuro Kadr i Szkoleń,
• Biuro Prawne,
• Gabinet Szefa,
• Samodzielny Wydział do Spraw Zarządzania Kryzysowego.

W strukturze organizacyjnej AW funkcjonuje grupa stanowisk samodzielnych.

Szef Agencji Wywiadu jest uprawniony do tworzenia lub powoływania – w zakresie swojej właściwości i stosownie do potrzeb:

• zespołów – o charakterze stałym lub doraźnym (np. typu zespołów zadaniowych),
• kolegialnych organów doradczych i opiniodawczych.

Kierownictwo

Szef Agencji Wywiadu jest centralnym organem administracji rządowej, który podlega bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów. Szefa Agencji Wywiadu powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Kolegium do Spraw Służb Specjalnych oraz sejmowej Komisji do Spraw Służb Specjalnych. Z kolei zastępców Szefa Agencji Wywiadu powołuje i odwołuje na wniosek Szefa Agencji Wywiadu Prezes Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii sejmowej Komisji do Spraw Służb Specjalnych.

Szefa Agencji Wywiadu, w czasie jego nieobecności, zastępuje wyznaczony przez niego zastępca działający w ramach udzielonych mu przez Szefa Agencji Wywiadu pełnomocnictw. Ustawa dopuszcza również czasowe powierzenie obowiązków Szefa Agencji Wywiadu.

Do zadań Szefa Agencji Wywiadu należy m.in. wydawanie zarządzeń, decyzji, rozkazów, wytycznych i poleceń określających sposób działania Agencji Wywiadu, kierowanie Agencją Wywiadu (bezpośrednie lub poprzez swoich zastępców) i przedstawianie Prezesowi Rady Ministrów: rocznych planów działania Agencji Wywiadu oraz sprawozdań z jej działalności.

Kierownictwo Agencji Wywiadu:

• szef AW – ppłk Piotr Krawczyk od 28 grudnia 2016 (od 27 września 2016 p.o.),
• zastępca szefa AW – płk Dominik Duda od października 2016,
• zastępca szefa AW – płk Anetta Maciejewska od września 2018.

Poprzedni Szefowie Agencji

• Zbigniew Siemiątkowski – od 28 czerwca 2002 do 11 maja 2004
• wakat na urzędzie od 11 maja 2004 do 11 sierpnia 2004, obowiązki szefa AW pełnił płk Andrzej Derlatka
• Andrzej Ananicz – od 11 sierpnia 2004 do 24 listopada 2005
• gen. bryg. Zbigniew Nowek – od 24 listopada 2005 do 5 marca 2008
• wakat na urzędzie od 5 marca 2008 do 7 czerwca 2008, obowiązki szefa AW pełnił Andrzej Ananicz
• gen. bryg. Maciej Hunia – od 11 sierpnia 2008 do 19 listopada 2015 (od 7 czerwca 2008 do 11 sierpnia 2008 pełniący obowiązki)
• płk Grzegorz Małecki – od 19 lutego 2016 do 27 września 2016 (od 19 listopada 2015 do 19 lutego 2016 pełniący obowiązki)

Organizacja i finansowanie

Kierunki działania Agencji są określane przez Prezesa Rady Ministrów w drodze wytycznych. Statut Agencji, który określa jej organizację wewnętrzną, nadawany jest w drodze zarządzenia przez Prezesa Rady Ministrów. Natomiast Szef Agencji, w drodze zarządzenia, nadaje regulamin organizacyjny jednostkom organizacyjnym Agencji, w których określa ich strukturę wewnętrzną i szczegółowe zadania. Dodatkowo może także, w drodze zarządzeń, tworzyć, przekształcać i likwidować ośrodki szkolenia Agencji, określając ich strukturę, zadania oraz zasady funkcjonowania w zakresie nieobjętym innymi przepisami oraz tworzyć zespoły o charakterze stałym lub doraźnym, określając ich nazwę, skład osobowy oraz szczegółowy zakres i tryb działania.

Szef Agencji, może również w celu realizacji zadań Agencji podejmować współdziałanie z właściwymi organami i służbami innych państw. Takie podjęcie współpracy może nastąpić po uzyskaniu zgody Prezesa Rady Ministrów.

Wydatki i dochody Agencji Wywiadu są realizowane w części 59 budżetu państwa. Koszty realizacji zadań Agencji, w zakresie których – ze względu na wyłączenie jej jawności – nie mogą być stosowane przepisy o finansach publicznych, rachunkowości i zamówieniach publicznych, są finansowane z utworzonego na ten cel funduszu operacyjnego. Zasady tworzenia takiego funduszu i gospodarowania nim określa w drodze zarządzeń Szef Agencji.

Zadania

Zadania Agencji Wywiadu zostały przedstawione w art. 6 Ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu z 2002 r. i należą do nich:

• uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i międzynarodowej pozycji Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej potencjału ekonomicznego i obronnego,
• rozpoznawanie i przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym godzącym w bezpieczeństwo, obronność, niepodległość i nienaruszalność terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• ochrona zagranicznych przedstawicielstw Rzeczypospolitej Polskiej i ich pracowników przed działaniami obcych służb specjalnych i innymi działaniami mogącymi przynieść szkodę interesom Rzeczypospolitej Polskiej,
• zapewnienie ochrony kryptograficznej łączności z polskimi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty kurierskiej,
• rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz międzynarodowych grup przestępczości zorganizowanej,
• rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi oraz towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem tej broni oraz środków jej przenoszenia,
• rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach napięć, konfliktów i kryzysów międzynarodowych, mających wpływ na bezpieczeństwo państwa, oraz podejmowanie działań mających na celu eliminowanie tych zagrożeń,
• rozpoznawanie, przeciwdziałanie i zapobieganie zdarzeniom o charakterze terrorystycznym wymierzonym przeciwko obywatelom lub mieniu Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa, z wyłączeniem zdarzeń o charakterze terrorystycznym wymierzonych przeciwko personelowi lub mieniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
• prowadzenie wywiadu elektronicznego,
• podejmowanie innych działań określonych w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.

Uprawnienia i obowiązki funkcjonariuszy

Służbę w AW mogą pełnić osoby spełniające kryteria określone w rozdziale 5 Ustawy o ABW oraz AW. Przed podjęciem służby funkcjonariusze muszą złożyć ślubowanie wg specjalnej roty i w ramach swoich działań muszą dochowywać obowiązków w niej określonych. Ponadto obowiązkiem funkcjonariusza jest odmówienie wykonania rozkazu lub polecenia przełożonego, jeśli jego wykonanie równałoby się popełnieniu przestępstwa.

Funkcjonariusze AW podlegają pewnym ograniczeniom, m.in. nie mogą być członkami partii politycznej, zrzeszać się w związkach zawodowych ani podejmować pracy zarobkowej poza służbą, muszą również uzyskiwać każdorazowo zgodę Szefa Agencji na wyjazd za granicę i informować o wyjeździe za granicę dzieci lub współmałżonka.

W zakresie zadań Agencji Wywiadu, które wymienione zostały powyżej, funkcjonariusze AW wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze i analityczno-informacyjne.

Funkcjonariusze AW, mają prawo:

1. żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej; wymienione instytucje, organy i przedsiębiorcy są obowiązani, w zakresie swojego działania, do udzielania nieodpłatnie tej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa;
2. zwracania się o niezbędną pomoc do innych przedsiębiorców, jednostek organizacyjnych i organizacji społecznych oraz zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa.

W przypadkach określonych w ustawie z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, funkcjonariusz AW może użyć środków przymusu bezpośredniego oraz może użyć broni palnej lub ją wykorzystać. W związku z wykonywaniem swoich zadań Agencje zapewniają ochronę środków, form i metod realizacji zadań, zgromadzonych informacji oraz własnych obiektów i danych identyfikujących funkcjonariuszy tych Agencji.

Stopnie służbowe

W Agencji Wywiadu obowiązują następujące korpusy i stopnie służbowe:

• korpus szeregowych: – szeregowy – starszy szeregowy,
• korpus podoficerów: – kapral – starszy kapral – plutonowy – starszy plutonowy – sierżant – starszy sierżant – sierżant sztabowy – starszy sierżant sztabowy,
• korpus chorążych: – młodszy chorąży – chorąży – starszy chorąży – młodszy chorąży sztabowy – chorąży sztabowy – starszy chorąży sztabowy,
• korpus oficerów: – podporucznik – porucznik – kapitan – major – podpułkownik – pułkownik – generał brygady.

Kontrola i nadzór

Szef Agencji Wywiadu podlega bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów. Szef Agencji, najpóźniej na 3 miesiące przed końcem roku kalendarzowego, przedstawia Prezesowi Rady Ministrów, roczny plan działania na rok następny. Ponadto corocznie do dnia 31 stycznia przedkłada Prezesowi Rady Ministrów sprawozdanie z działalności Agencji za poprzedni rok kalendarzowy.

Działalność Szefa AW podlega kontroli Sejmu, w postaci sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych. Do zakresu działania Komisji należy m.in. opiniowanie projektów ustaw, rozporządzeń, zarządzeń oraz innych aktów normatywnych dotyczących służb specjalnych, opiniowanie kierunków działań i rozpatrywanie corocznych sprawozdań szefów służb specjalnych, opiniowanie projektu budżetu w zakresie dotyczącym służb specjalnych, rozpatrywanie corocznego sprawozdania z jego wykonania oraz innych informacji finansowych służb specjalnych. Komisja także opiniuje wnioski w sprawie powołania i odwołania poszczególnych osób na stanowiska szefów służb specjalnych i ich zastępców, zapoznawanie się z informacjami służb specjalnych o szczególnie istotnych wydarzeniach z ich działalności, w tym dotyczących podejrzeń występowania nieprawidłowości w działalności służb specjalnych oraz podejrzeń naruszenia prawa przez te służby.

W skład Rady Ministrów wchodzi minister będący jednocześnie Koordynatorem Służb Specjalnych. Jest on upoważniony do bezpośredniego nadzoru, kontroli i koordynacji służb specjalnych, m.in. Agencji Wywiadu. W tym zakresie wykonuje zadania wyznaczone mu przez Prezesa Rady Ministrów. Obecnie funkcję Ministra Koordynatora Sił Zbrojnych sprawuje Mariusz Kamiński.

Minister – Członek Rady Ministrów – Koordynator Służb Specjalnych wchodzi w skład Kolegium do Spraw Służb Specjalnych, które działa przy Radzie Ministrów i któremu przewodniczy Prezes Rady Ministrów. Jest to organ opiniodawczo-doradczy m.in. w sprawach programowania, nadzorowania i koordynowania działalności polskich służb specjalnych, w tym Agencji Wywiadu. W odniesieniu do niej, do zadań Kolegium należy formułowanie ocen lub wyrażanie opinii dotyczących np. powoływania i odwoływania Szefa AW, kierunków i planów działania Agencji, rocznych sprawozdań przedstawianych przez Szefa AW, współdziałania Agencji Wywiadu z właściwymi organami i służbami innych państw.

Najwyższa Izba Kontroli (NIK), która na początku każdego roku musi przedstawić analizę wydatkowania budżetu państwa, przeprowadza standardową kontrolę finansową we wszystkich instytucjach publicznych, a więc także w Agencji Wywiadu.

Odnośnie kwestii kontroli nad służbami specjalnymi w Polsce pojawia się wiele głosów, które podnoszą, że jest ona iluzoryczna. Były Szef AW, płk Grzegorz Małecki mówił w wywiadzie dla „Kultury Liberalnej”: „Nie istnieje żaden system tej kontroli, który kompleksowo ogarniałby wszystkie aspekty działania służb. Mamy pewne instrumenty tej kontroli, które tworzą jej iluzję, wynikającą z nieświadomości. Istnieją na przykład organy, które kontrolują służby tak jak każdą inną instytucję publiczną. (…) Ogromne znaczenie ma kontrola społeczna, której kluczowym aspektem są media, ale również takie instytucje jak Rzecznik Praw Obywatelskich. Dopiero jeśli mamy te wszystkie czynniki, to możemy mówić o systemie. Tego w Polsce – w odróżnieniu od innych, rozwiniętych demokracji – po prostu nie ma”. Zapytany o kontrolę sprawowaną przez parlament w formie Komisji ds. Służb Specjalnych i Kolegium wygłosił opinię, że „Te dwa ciała funkcjonują w kształcie z lat 90. i od tej pory nie uległy żadnym zmianom, mimo radykalnej zmiany rzeczywistości, w jakiej funkcjonują służby. Poza tym nie mają uprawnień, które pozwoliłyby na rzeczywistą i efektywną kontrolę. A niekiedy nie ma też woli, żeby korzystać z tych narzędzi, jakie już mają”.

Kontrowersje

Tajne więzienia CIA w Polsce

Po 11 września 2001 r. USA rozpoczęło szereg operacji w ramach tzw. “wojny z terroryzmem”. Jej elementem był program tajnych więzień CIA, tzw. “czarnych miejsc” (black site), które znajdowały się m.in. w Europie. Ludzie byli uprowadzani, więzieni, przewożeni pomiędzy krajami, poddawani torturom.

Polska w ramach programu CIA posiadała na swoim terytorium w latach 2002–2003 tajne więzienie w ośrodku szkoleniowym Agencji Wywiadu w Starych Kiejkutach. Według doniesień dziennikarzy The Washington Post polski wywiad i CIA zawarły na początku 2003 r. umowę. Dwaj agenci CIA przekazali zastępcy dowódcy AW, płk Andrzejowi Derlatce – 15 mln dolarów za pomocą poczty dyplomatycznej i tak na mocy porozumienia amerykańskiemu wywiadowi na terenie ośrodka w Starych Kiejkutach wynajęta została willa z przeznaczeniem na black site. Miejsce otrzymało kryptonim „Quartz” i przetrzymywano oraz torturowano tam m.in. Abu Zubajda i Abd al Rahima al-Nashiriego.

W marcu 2008 roku, po długotrwałym okresie zaprzeczania, że takie więzienie CIA istniało na terenie Polski, polskie władze rozpoczęły śledztwo, które jednak wielokrotnie przerywano i utajniono je, uzasadniając to względami bezpieczeństwa państwa. Obydwaj poszkodowani mężczyźni złożyli skargi przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka (ETPCz) w 2011 i 2013 roku. 24 lipca 2014 r. ETPCz uznał Polskę winną naruszenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, w szczególności złamania zakazu tortur i innego złego traktowania, tajnego przetrzymywania i transferu osób do miejsc, w których groziły im kolejne naruszenia praw człowieka. Trybunał stwierdził, że Polska nie dopełniła obowiązku przeprowadzenia skutecznego śledztwa w sprawie i potwierdził, że ofiary i opinia publiczna mają prawo do prawdy.

Kradzież pieniędzy

W sierpniu 2012 roku media dotarły do informacji, że z funduszu operacyjnego Agencji Wywiadu „zniknęła olbrzymia kwota”. Na początku 2014 r. Prokuratura Okręgowa w Warszawie przyznała, że zakończono śledztwo dotyczącego tego skandalu. Do sądu trafił akt oskarżenia, w którym dwóm mężczyznom zarzucono przywłaszczenie ok. 1,5 miliona złotych (w latach 2003–2012) na szkodę właśnie Agencji Wywiadu. Andrzejowi M., ówczesnemu funkcjonariuszowi publicznemu, postawiono cztery zarzuty: korupcyjnego przekroczenia uprawnień oraz przywłaszczenia na szkodę AW od 2003 r. do 2012 r. pieniędzy w łącznej kwocie 1,5 mln zł. Dariusz S. usłyszał cztery zarzuty przywłaszczenia w tym samym okresie tych pieniędzy. Pieniądze miały być wyprowadzane w kilku transzach, z przerwami.

Afera respiratorowa

Doniesienia mediów dostarczyły danych, z których wynika, że Agencja Wywiadu ponosi odpowiedzialność za powierzenie zakupu respiratorów na kwotę niemal 200 mln złotych firmie uwikłanej w nielegalny proceder handlu bronią. Szef Agencji Wywiadu, Piotr Krawczyk, poprzez ministra koordynatora, zaproponował Ministerstwu Zdrowia zakup 1241 respiratorów, dając na to swoje gwarancje, w wyniku czego MZ odstąpiło od sprawdzenia kontrahenta, zrezygnowało z typowych zabezpieczeń kontraktu i zapłaciło zaliczkę w wysokości 154 mln złotych za zamówiony towar, a kontrahent nie wywiązał się ze swoich zobowiązań. Mowa konkretnie o firmie E&K należącej do byłego handlarza bronią – Andrzeja Izdebskiego.

14 kwietnia 2020 r. MZ podpisało umowę z firmą E&K na zakup respiratorów, jednak ustalony termin ich dostarczenia nie został dotrzymany. Po wielomiesięcznych opóźnieniach Izdebski dostarczył jedynie 200 respiratorów – niekompletnych, bez gwarancji, serwisu i części zamiennych. Wiceminister zdrowia Janusz Cieszyński zawarł tuż przed swoim odejściem z Ministerstwa Zdrowia porozumienie z Andrzejem Izdebskim, w którym zobowiązał się on, że spłaci zaległości do końca października. Porozumienie podpisano na początku sierpnia, 17 sierpnia Janusz Cieszyński odszedł z resortu, a firma E&K mimo zobowiązań nie zapłaciła wyznaczonej kwoty. Dopiero na początku listopada, gdy w MZ nowym ministrem był już Adam Niedzielski, przestało obowiązywać porozumienie podpisane w sierpniu przez Cieszyńskiego. Ministerstwo wystąpiło do Prokuratorii Generalnej RP o wszczęcie postępowania o zabezpieczenie i zapłatę w związku z nieuregulowaniem zaległych płatności przez firmę E&K.

Afera respiratorowa wpłynęła na wizerunek Agencji Wywiadu. Podniosły się głosy, że jako odpowiedzialna za aferę, wykazała się nieudolnością i brakiem profesjonalizmu. Część społeczeństwa uważa również, że AW została przyłapana na próbie działań przestępczych.

Bibliografia

• Agencja Wywiadu
• Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, Dz. U. 2002, Nr 74, poz. 676, [online] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/ DocDetails.xsp?id=WDU20020740676.
• Zarządzenie nr 106 Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2018 r. zmieniające zarządzenie w sprawie nadania statutu Agencji Wywiadu, M.P. 2018 poz. 660, [online] http://isap.sejm.gov.pl/isap. nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20180000660.