Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Boćkach

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej
A-399 z dnia 03.11.1966.
cerkiew parafialna
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Miejscowość

Boćki

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

warszawsko-bielska

Wezwanie

Zaśnięcia Matki Bożej

Wspomnienie liturgiczne

15/28 sierpnia

Położenie na mapie gminy Boćki
Mapa konturowa gminy Boćki, w centrum znajduje się punkt z opisem „Boćki, cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Boćki, cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Boćki, cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej”
Położenie na mapie powiatu bielskiego
Mapa konturowa powiatu bielskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Boćki, cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej”
Ziemia52°39′01,4″N 23°02′33,7″E/52,650389 23,042694
Multimedia w Wikimedia Commons
Dzwonnica
Tablica przed cerkwią z informacjami o historii parafii i świątyni

Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej – prawosławna cerkiew parafialna w Boćkach. Należy do dekanatu Bielsk Podlaski diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Mieści się w centrum wsi, przy Placu Armii Krajowej.

Prawosławna parafia w Boćkach istniała od początku XVI w., po podpisaniu aktu unii brzeskiej przyjęła jej postanowienia. Początkowo unicka świątynia we wsi była budowlą drewnianą. Murowaną cerkiew tego obrządku wzniesiono (według różnych źródeł) w XVIII w., w latach 1819–1824 lub w 1820. W 1839, na mocy postanowień synodu połockiego, miejscowa parafia została włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Po powstaniu styczniowym z inicjatywy naczelnika powiatu bialskiego Ignacego Borejszy budynek został przebudowany w ten sposób, by uległa zatarciu jego pierwotna architektura, a obiekt upodobnił się do cerkwi prawosławnych na ziemiach rdzennie rosyjskich.

Budowla została uszkodzona podczas I wojny światowej. W niepodległej Polsce funkcjonowała początkowo jako filia parafii św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim, a od 1929 – ponownie jako cerkiew parafialna. Poważne straty poniosła w czasie II wojny światowej, gdy na skutek niemieckiego ostrzału zawaliły się obie wieże i dach. W 1943 została prowizorycznie zrekonstruowana. Pierwotny wygląd obiektu przywrócono w czasie gruntownej renowacji w latach 1999–2002. Jest to jedyna na terenie Podlasia prawosławna murowana cerkiew dwuwieżowa.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza cerkiew prawosławna[edytuj | edytuj kod]

Cerkiew prawosławna prawdopodobnie istniała w Boćkach od początku istnienia osady. W 1509 miejscowość tę otrzymał wojewoda podlaski Jan Sapieha, który nadał jej prawa miejskie i ufundował nowy prawosławny obiekt sakralny[1]. W nim też został w 1520 pochowany[2]. W 1577 w źródłach odnotowano, że parafia tego wyznania posiadała w Boćkach znaczące dobra, w tym domy na terenie miasta[1]. Po unii brzeskiej placówka duszpasterska przyjęła jej postanowienia. Nastąpiło to prawdopodobniej do końca I połowie XVII w., podobnie jak w przypadku innych świątyń w regionie[3][4].

Cerkiew unicka[edytuj | edytuj kod]

W protokole wizytacji kanonicznej przeprowadzonej w 1727 w unickiej parafii w Boćkach zapisano, że drewniany obiekt sakralny istniał w Boćkach od dawna. Placówka duszpasterska nadal dysponowała wówczas licznymi dobrami ziemskimi; zostały one zmniejszone w tym samym stuleciu, kiedy Boćki stały się własnością Branickich herbu Gryf. W 1760 Krystyna Sapieha z d. Branicka ponownie nadała parafii grunta i wyznaczyła nowe granice jej majątku[1]. Do 1797 parafia w Boćkach pozostawała w strukturach unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W wymienionym roku parafia unicka w Boćkach weszła w skład dekanatu drohiczyńskiego diecezji supraskiej i pozostawała w niej do likwidacji administratury w 1807. Następnie znalazła się w unickiej metropolitalnej diecezji wileńskiej[5].

Według części źródeł murowaną świątynię unicką w Boćkach wzniósł Jan Alojzy Potocki w latach 1819–1824[6][7] lub w 1820, trzy lata przed tym, gdy Potocki sprzedał dobra boćkowskie[8]. W uzasadnieniu decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku budowlę datowano na I połowę XVIII w.[1]. Budynek został wyświęcony jako cerkiew unicka w 1824[9].

W 1837 unicka cerkiew w Boćkach nosiła wezwanie Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny[10]. Boćki były jedną z miejscowości, w których w końcu XVIII w. i w I połowie wieku XIX odnotowano najwięcej przypadków przechodzenia unitów na obrządek łaciński[11].

O silnych wpływach katolicyzmu łacińskiego na unicką parafię w Boćkach świadczy fakt, że pierwotnie budynek był bliźniaczo podobny do klasycystycznych kościołów wznoszonych w tym samym okresie. Na wyznanie obiektu wskazywały jedynie wieńczące wieże krzyże z dwiema poprzecznymi belkami[7]. Również wyposażenie świątyni w XVIII–XIX w. było silnie zlatynizowane, co odpowiadało ówczesnym tendencjom w rozwoju Kościoła unickiego, zgodnymi z wytycznymi synodu zamojskiego z 1720. Do zmiany tego stanu rzeczy przystąpił w latach 30. XIX w. konsystorz unickiej metropolii wileńskiej pod kierunkiem biskupa Józefa, przygotowując tym samym konwersję całej administratury na prawosławie[12]. Na początku akcji delatynizacyjnej, w 1834, konsystorz wytypował najważniejsze i najzamożniejsze świątynie w metropolii. W grupie tej znalazło się szesnaście cerkwi na Podlasiu, a wśród nich także obiekt sakralny w Boćkach[13].

W latach 30. XIX w. świątynia nie posiadała ikonostasu, co było typowe dla zlatynizowanych unickich cerkwi na Podlasiu. Jedynie na jednej ze ścian zawieszono rząd ikon w porządku nawiązującym do rzędu namiestnego w ikonostasie, a nad nim – inne, już dowolnie rozmieszczone wizerunki[14]. W boćkowskiej świątyni unickiej znajdowały się również organy[15] oraz ambona[16].

W 1835 do obiektu wstawiono prawosławny ołtarz główny (cs. prestoł) oraz stół ofiarny (cs. żertwiennik), jak również konstrukcję ikonostasu[17]. Organy usunięto z obiektu przed czerwcem 1837[18]. Wcześniej, do 1836, cerkiew w Boćkach otrzymała komplet prawosławnych naczyń liturgicznych[19]. W tym samym roku na potrzeby parafii przekazano także księgi liturgiczne drukowane w Petersburgu, dostosowane do rytu synodalnego[20]. W cerkwi w Boćkach pozostawiono natomiast pounicką ambonę, gdyż konsystorz uznał, że w obszernej świątyni jej obecność nie stanowi problemu[21].

Z powodu niechęci wobec planowanej konwersji na prawosławie proboszcz parafii w Boćkach Bazyli Wysiekirski (jeden z sygnatariuszy wysłanego w 1838 przez kilkunastu unickich kapłanów pisma do cara, w którym proszono o możliwość pozostania przy obrządku unickim) został w 1838 usunięty z pełnionej funkcji[22]. O powrót duchownego bezskutecznie ubiegali się parafianie, pisząc w tej sprawie pismo do konsystorza[23].

Bezpośrednio przed konwersją na prawosławie dokonaną w 1839 liczbę wiernych miejscowej parafii oszacowano na 1500 osób zamieszkałych w Boćkach oraz w sąsiednich wsiach[9]. Według innego źródła w 1838 do parafii boćkowskiej należały 1822 osoby, z czego realnie praktykowało 1475[24].

Parafia w Boćkach przeszła ostatecznie do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1839, na mocy ustaleń synodu połockiego, podobnie jak wszystkie inne cerkwie unickie w regionie[3].

Cerkiew prawosławna w zaborze rosyjskim[edytuj | edytuj kod]

Po powstaniu styczniowym naczelnikiem wojskowym powiatu bielskiego był Ignacy Borejsza, pochodzący z polskiej rodziny ziemiańskiej, lecz całkowicie zrusyfikowany. Z jego inicjatywy na terenie powiatu wzniesiono szereg kaplic i pomników upamiętniających stłumienie niepodległościowego wystąpienia, podjęto również remonty świątyń prawosławnych połączone z przebudowami w stylu bizantyjsko-rosyjskim. W 1864 z inicjatywy Borejszy zwołane zostało spotkanie komisji złożonej z przedstawicieli miejscowych władz rosyjskich oraz duchowieństwa (miejscowy proboszcz oraz dziekan), na którym omówiono możliwości podjęcia takich prac budowlanych w Boćkach. Na spotkaniu zdecydowano o wymianie podłogi, zastąpieniu ikonostasu z 1836 nowym, jak również o zakupie chrzcielnicy, chorągwi procesyjnych, dwóch dzwonów i płaszczenicy, a ponadto o remoncie wzniesionej w 1852 plebanii. Uczestnicy spotkania stwierdzili, że parafianie są zbyt ubodzy, by sfinansować renowację[9]. W 1866 sama miejscowa społeczność prawosławna zdecydowała jednak, by w ramach remontu wykonać także wymianę dachu, skonstruowanie deskowego sufitu oraz malowanie całego budynku. W tym samym roku opracowano kosztorys prac i uzyskano rządową dotację na całą przedstawioną kwotę – 3174 ruble i 59 kopiejek. W 1872 stwierdzono, że pierwotna kwota była niewystarczająca, a na remont potrzebne było dalsze 1657 rubli. Koszty te mieli opłacić parafianie, dopuszczono jednak, by w przypadku niemożności zgromadzenia tych funduszy wspólnota ubiegała się o kredyt w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Ponieważ jednak na początku lat 70. XIX w. ludność w Boćkach i okolicach zubożała na skutek pożarów i pomoru bydła, parafianie od razu wystąpili o taki kredyt, poręczając go własnym majątkiem[9].

Pierwszy plan przebudowy świątyni opracował architekt Grosman, jednak jego pracę uznano za nieudolną i zamówiono drugi projekt u Leonarda Krzyżanowskiego[9], cywilnego architekta gubernialnego[7]. Opracował on dwie propozycje przebudowy cerkwi. Pierwszy wariant zachowywał pierwotny charakter obiektu, zakładał jedynie zwieńczenie wież cebulastymi kopułkami i powiększenie oraz zmianę kształtu okien. Proponowane zmiany uznano za zbyt mało radykalne i projekt odrzucono. Zaakceptowany został drugi, którego najważniejszym elementem była cebulasta pseudokopuła na środku kalenicy, a także cebulaste kopułki na dwóch wieżach, które w nowym układzie budynku przestawały być główną dominantą obiektu. Krzyżanowski wprowadził również do cerkwi w Boćkach detal nawiązujący do architektury moskiewskiej, zmieniając kształt portalu i zdobiąc okna łukami w formie kokoszników[7].

Do wykonania prac snycerskich przy ikonostasie (zaprojektowanym także przez Krzyżanowskiego[7]) zatrudniono rzeźbiarza Koronowskiego. Zakupiono również nowe ikony do ikonostasu (ufundował je Joannikij Kłopotowski, kupiec z Moskwy, być może pochodzący z Podlasia[7]) i trzy dalsze wizerunki świętych, żeliwne krzyże na kopuły i blachę na pokrycie dachu. Oprócz środków z państwowego kredytu, parafianie przeznaczyli na remont także prywatne fundusze; zakup ikon wsparł ponadto ks. Dmitrij Nowski, służący w soborze Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie[9]. Do obiektu dobudowano przedsionek, wzniesiono cebulaste kopułki i przekształcono okna, zamieniając cztery półokrągłe otwory w elewacji na osiem okien półkolistych. Dodatkowe okna zostały wykute także w pomieszczeniu ołtarzowym i na wieżach[9]. Prace budowlane zakończono w grudniu 1874[9].

Parafia w Boćkach należała do dekanatu drohiczyńskiego eparchii wileńskiej i litewskiej. Po utworzeniu eparchii grodzieńskiej znalazła się w jej granicach[1]. W 1864 do świątyni uczęszczało ponad 1900 wiernych[9], zaś na początku XX w. liczbę wiernych oszacowano na 2260 osób[1].

Cerkiew została poważnie uszkodzona podczas pożaru w czasie I wojny światowej[1]. Całkowitemu zniszczeniu uległo wówczas jej wyposażenie[8]. Większość miejscowych wiernych przebywała wówczas na bieżeństwie; prawosławni mieszkańcy wsi wracali do niej po 1920[1].

Po 1918[edytuj | edytuj kod]

Powracający do Bociek prawosławni dokonali prowizorycznego remontu cerkwi, by umożliwić odprawianie w niej nabożeństw. Polskie ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego nie zgodziło się na zarejestrowanie parafii we wsi. Budowla sakralna była czynna jako filia parafii św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim. Status cerkwi parafialnej uzyskała ponownie w 1929[1].

W czasie II wojny światowej, w 1941[2], świątynia ponownie została poważnie uszkodzona na skutek niemieckiego ostrzału[9]. Zrujnowane zostały dwie wieże cerkwi i sygnaturka nad nawą[8], zawalił się dach[6], zniszczeniu uległo wyposażenie[2]. W 1943 w obiekcie dokonano podstawowych napraw i przywrócono go do użytku liturgicznego[8]. Z powodu braku środków nie odbudowano wież[6]. W czasie II wojny światowej liczbę uczęszczających do świątyni szacowano na 2697 osób[1]. Zniszczenia i dwa prowizoryczne remonty przeprowadzone po I i II wojnie światowej doprowadziły do wyeliminowania z bryły budynku niektórych elementów wprowadzonych po przebudowie według projektu Krzyżanowskiego[7]. Ponowne poświęcenie cerkwi miało miejsce dopiero w 1955[2]. Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 3 listopada 1966 pod nr A-399[25].

W 1999 rozpoczął się gruntowny remont całego obiektu, finansowany z dobrowolnych składek parafian[8] oraz z daru Anatola Siegienia, prawosławnego duchownego pochodzącego z Polski i służącego w Stanach Zjednoczonych[6]. W czasie renowacji wymieniono fundamenty, umocniono ściany budowli, wzniesiono kopułę nad nawą i nadbudowano wieże do poprzedniej wysokości[8], w oparciu o projekt architekta Marka Tryburskiego[2]. Usunięto pokryte grzybem tynki, odwodniono grunt wokół świątyni i wycięto rosnące obok niej drzewa[1]. Wymieniono pozostałe kopuły i położono nowy miedziany dach, we wnętrzu odnowiono kolumny oraz ikonostas, cały teren cerkiewny otoczono natomiast nowym ogrodzeniem[6] i odnowiono bramę wjazdową[2]. Głównym inicjatorem remontu był proboszcz miejscowej parafii ks. Witalis Gawryluk, który z czasem przekonał do koncepcji renowacji władze lokalne oraz mieszkańców, nie tylko prawosławnych[2].

Ponownej konsekracji cerkwi dokonał metropolita warszawski i całej Polski Sawa 28 sierpnia 2002[6]. W 2003, rok po ukończeniu renowacji i po powtórnym wyświęceniu obiektu, świątynia jako pierwsza prawosławna cerkiew w Polsce[6] i jako drugi obiekt zabytkowy na Podlasiu[2] otrzymała tytuł Zabytku Zadbanego (wzorowo utrzymanego, użytkowanego i odremontowanego[2]) nadawany przez Generalnego Konserwatora Zabytków[6]. Na początku XXI w. liczbę uczęszczających do świątyni oszacowano na ok. 800 osób[26].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k A. Dzienisiuk. Historia parafii Zaśnięcia Matki Bożej w Boćkach. „Kalendarz Prawosławny”, s. 209–211, 2009. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna. ISSN 1425-2171. 
  2. ↑ a b c d e f g h i D. Stankiewicz. Cerkiew prawosławna Zaśnięcia NMP w Boćkach laureatem konkursu Generalnego Konserwatora zabytków. „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”. 8–9, s. 245 i 247–249, 2003. Białystok: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków. ISSN 1509-071X. 
  3. ↑ a b red. M. Kołomajska-Saeed: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1996, s. VIII.
  4. ↑ M. Kałamajska-Saeed, Cerkiew w Boćkach. Problemy rebizantynizacji [w:] red. D. Konstantynów, P. Paszkiewicz, Kultura i polityka. Wpływ polityki rusyfikacyjnej na kulturę zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego (1772–1915), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994, ISBN 83-85938-06-0, s. 162.
  5. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 55–56 i 79. ISBN 978-83-7431-364-3.
  6. ↑ a b c d e f g h A. Radziukiewicz. Boćki zadbane. „„Przegląd Prawosławny””. 12 (222), grudzień 2003. ISSN 1230-1078. 
  7. ↑ a b c d e f g M. Kałamajska-Saeed, Cerkiew w Boćkach. Problemy rebizantynizacji [w:] red. D. Konstantynów, P. Paszkiewicz, Kultura i polityka. Wpływ polityki rusyfikacyjnej na kulturę zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego (1772–1915), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994, ISBN 83-85938-06-0, ss. 163–165.
  8. ↑ a b c d e f L. Filimoniuk. Wyświęcenie cerkwi w Boćkach. „Nad Buhom i Narwoju”, kwiecień 2002. ISSN 1230-2759. 
  9. ↑ a b c d e f g h i j D. Fionik. Jak w Boćkach murowaną cerkiew budowano. „Bielski Hostineć”. 2 (18), 2002. 
  10. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 86. ISBN 978-83-7431-364-3.
  11. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 124, 128, 130. ISBN 978-83-7431-364-3.
  12. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 47–48, 63 i 242. ISBN 978-83-7431-364-3.
  13. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 298. ISBN 978-83-7431-364-3.
  14. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 286. ISBN 978-83-7431-364-3.
  15. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 333. ISBN 978-83-7431-364-3.
  16. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 343. ISBN 978-83-7431-364-3.
  17. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 300. ISBN 978-83-7431-364-3.
  18. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 341. ISBN 978-83-7431-364-3.
  19. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 245. ISBN 978-83-7431-364-3.
  20. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 273. ISBN 978-83-7431-364-3.
  21. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 344. ISBN 978-83-7431-364-3.
  22. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 376. ISBN 978-83-7431-364-3.
  23. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 404. ISBN 978-83-7431-364-3.
  24. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 100 i 114. ISBN 978-83-7431-364-3.
  25. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  26. ↑ A. Dzienisiuk. Historia parafii Zaśnięcia Matki Bożej w Boćkach. „Kalendarz Prawosławny”, s. 213, 2009. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna. ISSN 1425-2171. 
Cerkwie w powiecie bielskim
Bielsk Podlaski
powiat bielski

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cerkiew_Zaśnięcia_Matki_Bożej_w_Boćkach&oldid=65962371”