Hexental

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Hexental
Ilustracja
Południowo-zachodnia część Hexental
Mapa regionu
Hexental (obrysowana) w powiecie Bryzgowia-Schwarzwald Wysoki
Megaregion

Państwo: Niemcy

Prowincja

Land: Badenia-Wirtembergia

Podprowincja

Powiat: Landkreis Breisgau-Hochschwarzwald

Hexental – dolinny obszar krajobrazowy w południowo-zachodniej części landu Badenia-Wirtembergia (Niemcy), leżący pomiędzy masywem Schönbergu na zachodzie a podnóżem południowego Schwarzwaldu na wschodzie. W sensie geomorfologicznym nie jest doliną, lecz formą powstałą w obrębie schodów uskokowych kształtowanych w trakcie obniżania się rowu tektonicznego Górnego Renu. Powszechne określanie tego obszaru jako doliny ma wielowiekową tradycję, odzwierciedloną w nazwie – Tal, niem. ‘dolina’, i opartą na wrażeniu wizualnym. Na mapie nazwa Hexental pojawiła się po raz pierwszy w 1872 r.[1][2] Północny wylot Hexental z gminą Merzhausen znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie południowej granicy Fryburga Bryzgowijskiego, a południowo-zachodnie ujście doliny leży w obrębie gminy Ehrenkirchen. Biegnąca wzdłuż głównej osi doliny droga L 122 ma na odcinku od północnej granicy Merzhausen do skrzyżowania z drogą do Schlierberghof długość prawie 10 km. Najwyższe wzniesie, na odcinku między Wittnau a Sölden, osiąga wysokość ok. 370 m n.p.m. i tworzy dział wodny cieków wodnych spływających do potoku Dorfbach na północy i potoków zasilających Möhlin na południu. Gminy leżące na obszarze uznawanym zwyczajowo za należący do Hexental to: Merzhausen, Horben, Au, Wittnau i Sölden tworzące związek gmin o nazwie Hexental (Verwaltungsgemeinschaft Hexental), oraz gmina Bollschweil z przynależnym do niej St. Ulrich[3]. Wcześniej gospodarka na ich terenie opierała się na rozległych terenach rolniczych (także na sadownictwie, leśnictwie, uprawie winorośli i hodowli zwierząt), natomiast od lat 60. XX w. stosunkowo niewielkie miejscowości w Hexental nabierały coraz bardziej podmiejskiego charakteru gmin satelitów Fryburga. Łagodny klimat i dogodna komunikacja autobusowa przyczyniają się co prawda do wzrostu popularności tego obszaru i wzmożenia budownictwa jednorodzinnego, jest ono jednak do pewnego stopnia regulowane obowiązującym w Badenii-Wirtembergii prawem ochrony krajobrazu[4][5]. Regionalne znaczenie ma także turystyczna atrakcyjność całego obszaru Hexental, na którą składają się zarówno zabytki kultury materialnej (np. odrestaurowana zagroda młyńską w Wittnau, zabudowania kluniackiego klasztoru w Sölden, romańska misa fontanny w St. Ulrich i in.), jak i obszary chronione ze względu na walory przyrodnicze (dwa rezerwaty przyrody) i krajobrazowe (cztery tereny ochrony krajobrazowej); przez cały teren Hexental prowadzą oznakowane szlaki turystyczne, w tym historyczna Bettlerpfad[6]. Szczególną popularnością cieszy się Bollschweil i jego barokowy pałacyk, ponieważ stąd wywodziła się niemiecka pisarka i poetka Marie Luise Kaschnitz, która swym rodzinnym stronom poświęciła utwór Beschreibung eines Dorfes (1966)[7].

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Dzisiejsza wersja nazwy może sugerować znaczenie 'dolina wiedźm' (ein Tal der Hexen). W XIX-wiecznym zbiorze legend i podań ludowych z Badenii Badisches Sagenbuch (1898) Augusta Schnezlera jest opowieść o czarownicy Annele z leżącej między Fryburgiem a Staufen doliny Hagsthal, ale nie istnieją, bądź nie zachowały się, żadne dokumenty czy inne wskazówki historyczne, które wspominałyby o procesach czy praktykach czarownic w tej okolicy[1][8]. Wyjaśnienie, powszechnie przyjęte w literaturze dotyczącej tego regionu, wywodzi nazwę Hexental od celtyckiego słowa ‘hags’[2], które oznaczało pole otoczone przez hag[9], czyli pas zarośli, żywopłot[10]. Pisarka i poetka Marie Luise Kaschnitz, związana rodzinnie z Bollschweilem, łączyła pochodzenie nazwy Hexental właśnie z dawną formą słowa odnoszącego się do żywopłotu[11] – niemieckie ‘Hecke’ to w staro-wysoko-niemieckim ‘hegga’, etymologicznie powiązana z ‘hag’[12]. Celtycki źródłosłów obecny jest, jak się przypuszcza, w znanych od XIV w. nazwach Hagestal i Hagstal, które, pojawiwszy się po raz pierwszy w 1344 r.[13], odnosiły się grupy zagród w pobliżu miejscowości Au[14]. Z czasem nazwa ta zaczęła odnosić się do coraz większej ilości zagród i na mapach pojawiła się jako Hagsenthal, a w 1872 r. jako Hexental, by wkrótce objąć dalsze części terenu między Schönbergiem a Schwarzwaldem[1]. Uznaje się, że wymowa w potocznej, lokalnej wersji Hagschdel lub Haschg(e)l dała w XIX w. początek ludowym skojarzeniom z Hexen – z czarownicami – i doprowadziła do utrwalenia się popularnej, acz nieprawdziwej, etymologii nazwy[15].

Panorama zachodniej strony Hexental – od wzgórza Ölberg na południu do jej północnego wylotu, z widokiem na Fryburg Bryzgowijski.
Panorama zachodniej strony Hexental – od wzgórza Ölberg na południu do jej północnego wylotu, z widokiem na Fryburg Bryzgowijski.

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Północny wylot Hexental – w kierunku Fryburga
Szwarcwaldzka (wschodnia) strona Hexental – widok ku północy

Obszar tak zwanej doliny Hexental rozciąga się południkowo pomiędzy zachodnim skrajem Schwarzwaldu Wysokiego (masyw Schauinslandu) a wschodnimi skłonami masywu Schönbergu, należącego do górzystej strefy szwarcwaldzkiego przedgórza (Vorbergzone(inne języki) między Schwarzwaldem Wysokim o Niziną Górnoreńską). Zakres obszaru geograficznego obejmowanego nazwą Hexental nie jest precyzyjne określony[16]. Choć leżącą na południu dolinę rzeczki Eckbach (w Bollschweilu wpływającej do Möhlin) oddziela od leżącej na północy ścisłej (właściwej) Hexental (czyli doliny rzeczki Dorfbach) wzniesienie działu wodnego, to jest ona powszechnie uważana za jej kontynuację[17]. Na mapie w skali 1:25 000 wydanej przez Landesmat für Geoinformation und Landentwicklung Baden-Württemberg nazwa Hexental odnosi się do obszaru między gminami Au a Wittnau[18], podobnie jak na oficjalnej mapie portalu internetowego powiatu Bryzgowia-Schwarzwald Wysoki (Geoportal Landkreis Breisgau-Hochschwarzwald)[19]. Natomiast na turystycznej mapie wydawnictwa Kompass w tej samej skali Hexental sięga na południu aż po Bollschweil[20]. Odpowiada to powszechnemu w tym rejonie uzusowi językowemu, który znajduje potwierdzenie w praktyce administracyjnej gmin leżących na tym obszarze (por. Podział administracyjny)[16]. Wydana w 1983 r. pod redakcją fotografa Leifa Geigesa(inne języki) monografia Das Hexental poświęcona jest obszarowi od miejscowości Merzhausen na północy po Bollschweil-St. Ulrich na południu. Natomiast album pod redakcją Josefa Dienera Das Hexental auf alten Ansichtskarten (wyd. 1987), prezentujący Hexental na dawnych kartkach widokowych, obejmuje uwagą obszar od wzgórza Lorettoberg(inne języki) – wzniesienie u północnego wylotu doliny Günterstal, leżące całkowicie w obrębie administracyjnym Fryburga – po miejscowości Ehrenstetten i Kirchhofen (tworzące gminę Ehrenkirchen). Ehrenstetten opiera się co prawda o południowe podnóża Ölbergu, przy południowo-zachodnim wylocie Hexental, ale niemal cały jej obszar leży już na terenie o równinnym charakterze o nazwie Staufener Bucht[21]. Na autorytatywnej mapie (Blatt 185), sporządzonej z inicjatywy Bundesforschungsanstalt für Landeskunde und Raumordnung (obecnie w ramach Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung), Hexental widoczna jest jako teren na obszarze Freiburger Bucht(inne języki), wyraźnie oddzielony od południowej części Schwarzwaldu (Südlicher Kammschwarzwald) na wschodzie i masywu Schönbergu na zachodzie[22]. Hexental nie jest jednak osobną jednostką w regionalizacji fizycznogeograficznej, a według Landesanstalt für Umwelt, Messungen und Naturschutz Baden-Württemberg omawiane w niniejszym artykule gminy Merzhausen, Au, Wittnau, Sölden i Bollschweil leżą w częściowo w obrębie Schwarzwaldu Wysokiego (Hochschwarzwald) i częściowo w obrębie Markgräfler Hügelland(inne języki)[23].

Ukształtowanie terenu[edytuj | edytuj kod]

Wschodnia strona Hexental – jej południowy wylot

Dolinami tworzącymi Hexental w sensie geomorfologicznym są na północy zlewisko potoku Dorfbach (w górnym biegu zwanym Reichenbach[24]) (źródła na pn.-zach. stoku góry Hörnle) i jego lewostronnego dopływu o nazwie Hexental (źródła nad Biezighofen, pł.-wsch. częścią Wittnau), a na południu zlewisko rzeki Möhlin (źródła na zach. stokach Schauinslandu). Dział wodny rozdzielający te dwie zlewnie leży na wysokości ok. 370 m n.p.m. na granicy między gminami Sölden na południu i Wittnau-Biezighofen na północy[24]. Po stronie szwarcwaldzkiej schodzą do Hexental dwie większe doliny: Katzental z wylotem między Au a Biezighofen, którą płynie potok Setzenbächle, i dolina prowadząca do St. Ulrich, którą płynie Möhlin, niemająca na oficjalnych mapach osobnej nazwy[25]. Określenie „Möhlintal” odnośnie tej drugiej doliny występuje opisowo (nie jako nazwa własna) w lokalnym użyciu i tekstach turystycznych[26]. Ponadto schodzą ku Hexental mniejsze doliny, w dialekcie alamańskim zwane „Dobel”[27], np. Sägendobel, Dagdendobel. Masywu Schönbergu nie rozdzielają znaczniejsze doliny, w zachodniej grani Hexental leży natomiast przełęcz zwana (popularnie[28]) Kienbergsattel, przez którą biegnie droga z Wittnau do Ebringen. Dolinka Allental między wzniesieniami Steinberg i Urberg całkowicie zmieniła wygląd i charakter wskutek rozbudowy na jej terenie kamieniołomu[29].

Zachodnia strona Hexental – jej południowy wylot
Wysokość wzniesień w obrębie Hexental[30]
Położenie

(w m n.p.m.)

Merzhausen Au Wittnau Horben Sölden Bollschweil St. Ulrich
najwyższego wzniesienia 538 663 850 900 732 916 1128
ratusza 272 300 402 610 382 270
najniższego wzniesienia 254 290 340 380 318 284 500

Najwyższe wzniesienia otaczające Hexental, zaczynając od skraju pn.-wsch.: Kreuzkopf (525 m), Illenberg (643 m), Galgenkopf (781 m), Hörnle (886), Streitbanner Kopf (698 m), Hohfirst (494 m) i Schönberg (645 m)[18][20].

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Powstanie[edytuj | edytuj kod]

Obszar Hexental powstał pod koniec trzeciorzędu, przed ok. 45[16] milionami lat, w rezultacie procesów tektonicznych, które rozpoczęły się przed ok. 50 milionami lat[31]. Wraz z zapadaniem się na osi północ-południe olbrzymiego rowu tektonicznego, podnosiły się równocześnie po obu jego stronach progi uskokowe, które dały początek górom zrębowym – Wogezom na zachodzie i Schwarzwaldowi na wschodzie[32][33]. Między Schwarzwaldem a doliną ryftową, w której obecnie płynie Ren, leży pasmo niższych schodów uskokowych, tworzących strefę przedgórza zwaną Vorbergzone z Schönbergiem jako jej najwyższym wzniesieniem (645 m)[34]. Wschodni skraj uskoku górnoreńskiego rowu tektonicznego (w postaci kilku linii uskokowych, jak np. Hohfirst-Verwerfung[35]) przebiega mniej więcej południkowo na wschód od Schönbergu w obrębie szeroko rozumianej Hexental. Jednakże stwierdzenie, że skraj progu uskokowego pokrywa się z przebiegiem Hexental jest uproszczeniem nie tylko ze względu na umowny przebieg samej „doliny”, jak i dlatego, że skały krystaliczne głównego zrębu Schwarzwaldu występują także na wschodnich stokach Schönbergu, a zatem po zachodniej stronie Hexental[16][36].

Budowa geologiczna[edytuj | edytuj kod]

Wschodnia strefa uskokowa rowu górnoreńskiego oddziela krystaliczny zrąb Schwarzwaldu od strefy sedymentacyjnej, tj. starsze skały metamorficzne (gnejsy) i młodsze granity na wschodzie od przedgórza na zachodzie pokrytego warstwami mezozoicznymi i neozoicznymi[36]. Ta dwudzielna budowa geologiczna Hexental wykazuje większe zróżnicowanie po zachodniej stronie tego obszaru i pokrywa się z geologiczna strukturą wschodniego skłonu masywu Schönbergu. Na linii głównego progu uskokowego na północnym i południowym skraju Hexental oraz wokół Sölden występuje piaskowiec pstry, z którym sąsiaduje w Bollschweilu i Merzhausen wapień muszlowy. Powyżej, wzdłuż niemal całej Hexental, występują formacje jurajskie i w mniejszym zakresie kajper[37].

Gleby[edytuj | edytuj kod]

Procesy glebotwórcze rozpoczęły się wraz z końcem ostatniej epoki lodowcowej(inne języki) przed 10–20 tys. lat i przebiegały odmiennie po wschodniej i zachodniej stronie Hexental ze względu na odmienną geologiczną strukturę terenu[38]. Po stronie Schönbergu gleby powstawały na bazie skał wapiennych okresu jurajskiego i trzeciorzędu. Produktem tych procesów były płytkie rędziny o znacznej zawartości humusu zawierającego wapń, magnez i azot. Ze względu na niewielką miąższość (powodującą szybkie wysychanie i podatność na erozję) oraz jednostronną podaż minerałów, tereny pokryte rędzinami nie są wykorzystywane rolniczo. W obrębie Hexental na rędzinach rosną buczyny lub pokrywają je murawy. Na niektórych obszarach w wyniku brunatnienia wykształciły się żyźniejsze gleby brunatne (Braunerden[39]). Ponadto na skałach iłowcowych, powstałych w triasie (kajper), w jurze wczesnej (lias) i jurze środkowej (brunatnej), utworzyły się zasobne w glinę pelosole. Pokrywają one znaczny obszar w środkowej części Hexental – od Wittnau po wypłaszczenie terenu między Schönbergiem a północnymi stokami Hohfirst – wykorzystywany jako pastwiska i łąki kośne; ponadto pokrywają teren w obrębie rezerwatu przyrody Berghauser Matten[40]. Po stronie wschodniej, szwarcwaldzkiej, jako skały wyjściowe przeważały gnejsy, na których utworzyły się mezotroficzne gleby brunatne (mesotrophe Braunerden). Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu gleb była też większa ilość opadów po wschodniej stronie Hexental, wzrastająca też z wysokością[38].

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Hexental w śniegu – widok w stronę Horben, w tle Schwarzwald

Obszar przedgórza Schwarzwaldu leży w klimacie klasyfikowanym jako łagodny oceaniczny, wg systemu Köppena Cfb[41], wspólnym dla całego obszaru wzdłuż rowu górnoreńskiego i Fryburga Bryzgowijskiego[42]. Charakterystyczne są: słoneczne i ciepłe lato, łagodne i niemal bezśnieżne zimy oraz wcześnie rozpoczynający się i długi okres wegetacyjny[43].

Klimatyczne średnie wartości roczne w okresie 1971-2000 (w nawiasach przewidywane średnie wartości na okres 2021-2050)[44]:

śr. temp. roczna

(°C)

dnie mroźne

*

dnie upalne

**

okres wegetacyjny

***

opady zimowe

****

opady letnie

*****

okresy suszy

******

Merzhausen 9,6 (10,6) 75 (57) 6 (13) 262 (287) 203 (223) 299 (280) 34 (36)
Au 9 (10,3) 83 (64) 4 (10) 254 (278) 240 (260) 322 (302) 34 (38)
Wittnau 8,9 (10,2) 84 (66) 4 (10) 252 (277) 259 (279) 330 (305) 34 (36)
Horben 8 (9,4) 100 (77) 3 (7) 237 (261) 312 (331) 356 (329) 33 (37)
Sölden 8,9 (10,2) 84 (66) 4 (10) 252 (277) 259 (279) 330 (305) 34 (36)
Bollschweil 8,8 (10,2) 90 (68) 6 (12) 251 (272) 262 (280) 325 (304) 34 (36)
Łąki i sady na Berghauser Matten, Schönberg

*liczba dni z min. temp. < 0 °C; ** liczba dni z maks. temp. ≥30 °C ***; liczba dni między pierwszym okresem co najmniej 6 dni ze średnią temp. > 5 °C a pierwszym okresem co najmniej 6 dni ze średnią temperaturą < 5 °C; **** (w mm) w grudniu, styczniu i lutym; ***** (w mm) w czerwcu, lipcu i sierpniu; ****** co najmniej 4 kolejne dni bez opadów (tj. < 1mm).

Środowisko naturalne[edytuj | edytuj kod]

Roślinność[edytuj | edytuj kod]

Storczyk drobnokwiatowy (Neotinea ustulata) w rezerwacie Berghauser Matten

Warunki klimatyczne, pozwalające na długi okres wegetacyjny, w połączeniu z łagodnymi zimami stwarzają warunki dla rozwoju w Hexental, a szczególnie na stokach Schönbergu, gatunków roślinności typowych dla europejskich obszarów śródziemnomorskich i atlantyckich[4]. Przykładami takich roślin dzikorosnących mogą być: takie cebulowe jak szafirek (Muscari racemosum(inne języki)) i śniedek baldaszkowaty (Ornithogalum umbellatum), występujące głównie w winnicach[45]; pnącze typowe dla obrzeży lasów liściastych, należące do rodziny tropikalnych pochrzynowatych Tamus communis[46]; gatunek drzewa ze słonecznych i suchych stanowisk – jarząb brekinia (Sorbus torminalis)[46]. Na suchych i półsuchych murawach zachowały się stanowiska wielu gatunków orchidei, np. storczyk samczy (Anacamptis morio), Aceras anthropophorum(inne języki), koślaczek stożkowaty (Anacamptis pyramidalis), dwulistnik pszczeli (Ophrys apifera). Po zachodniej stronie Hexental pierwotne lasy dębowe są od stuleci wskutek interwencji człowieka wypierane przez dominujące obecnie buki (Fagus sylvatica)[31], wycinane następnie, głównie na cele budowlane, a w niedawnym okresie także przez sadzone w celach zarobowych drzewa iglaste[4]. Na niskowapiennych glebach po stronie szwarcwaldzkiej (do ok. 500 m n.p.m.) przeważają mieszane lasy bukowe, w których na nasłonecznionych stanowiskach o bardziej piaszczystej glebie występują też sosny. Wraz z wysokością (do ok. 1000 m n.p.m.) wzrasta udział jodeł i wprowadzonych w celach gospodarczych daglezji[47]. Ponadto po obu stronach Hexental znaczny obszar zajmują łąki i pastwiska, a wzdłuż zachodniej strony także winnice i sady (por. „użytki rolne” w tabeli Struktura użytkowania ziemi poniżej)[48]. Charakterystycznym elementem krajobrazu, głównie na stokach Schönbergu, są łąki porośnięte tradycyjnymi sadami (Streuobstwiesen), niejednokrotnie bardzo starymi, w których dominują drzewa czereśniowe[31].

Cardamine heptaphylla w poszyciu bukowego lasu na wschodnim stoku Schönbergu

Ochrona przyrody[edytuj | edytuj kod]

W obrębie Hexental leżą w całości lub znacznej części cztery tereny objęte prawami ochrony krajobrazu (teren Landschaftsschutzgebiet sprecyzowany w § 15 ustawy federalnej o ochronie przyrody Bundesnaturschutzgesetz z 1976 r.[49]) i dwa objęte prawem ochrony przyrody (teren Naturschutzgebiet sprecyzowany w § 23 Bundesnaturschutzgesetz z 1976 r[50]). Hexental i jej najbliższe otoczenie należą do obszaru chronionego krajobrazu o nazwie Naturpark Südschwarzwald[51].

Horben na grani między Hexental (tu po lewej) a doliną Günterstal
Ölberg widziany z Bollschweilu

Ze względu na rolniczo-hodowlany charakter terenów użytkowych w Hexental i istnienie na jej terenie kilku przedsiębiorstw opartych na wydobyciu złóż naturalnych (np. kamieniołom w Bollschweilu[52], do drugiej dekady XX w. zakłady gipsowe w Au[53] czy wydobycie rudy żelaza na Schönbergu[54]), ochrona przyrody w sensie ochrony naturalnych habitatów przed dziesięciolecia ustępowała interesom gospodarczym. Mimo wysiłków kilku zaangażowanych osób[55] już od lat 30. XX w., aby zwrócić publiczną uwagę na wyjątkowe walory przyrodnicze Schönbergu, trwałe i szersze sukcesy nastąpiły dopiero w połowie lat 90. XX w. wraz z korzystnymi przemianami politycznymi i gospodarczymi, przy równoczesnym wzroście świadomości ekologicznej[5].

Berghauser Matten w kwietniu, w tle ośnieżony Schwarzwald
Rezerwaty krajobrazowe w Hexental
Nazwa: WDPA*,

SGNr.**

Gminy: Powierzchnia Walory krajobrazowe Data ustanowienia
Horben 322465[56],

3.15.002[57]

Bollschweil, Horben, Wittnau 843,8 ha Typowy krajobraz wzdłuż grani górskiej, pomiędzy wzniesieniami przedgórza a wyższymi partiami Schwarzwaldu, charakteryzujący się rozległymi pastwiskami i łąkami, sąsiadującymi ze zróżnicowanymi terenami leśnymi[57]. 14. 08. 1995
Landschaftsteile (Wycinek krajobrazu)

Horben – St. Ulrich

322465[58],

3.15.006[59]

Bollschweil, Horben 461,0 ha Krajobraz turystyczno-rekreacyjny na skraju Schwarzwaldu, w pobliżu aglomeracji miejskiej (Fryburga Bryzgowijskiego)[59]. 18. 10. 1962
Schönberg 324240[60],

3.15.015[61]

Au, Bollschweil, Ebringen, Merzhausen 1310,2 ha Przedgórze Schwarzwaldu o wyjątkowej rozmaitości form i zjawisk geologicznych oraz unikatowej różnorodności botanicznej[61]. 23. 08. 1982
Östliches (Wschodnia) Hexental 390331[62],

3,15.045[63]

Au, Sölden, Wittnau 525,9 ha Celem ochrony tego obszaru jest zachowanie zarówno naturalnych, jak i ukształtowanych przez człowieka form krajobrazowych pomiędzy podnóżem Schönbergu a południową granią Schwarzwaldu, w których obok lasów i znacznych obszarów łąkowo-pastwiskowych zachowały się potoki o naturalnym przebiegu i nadbrzeżnej roślinności oraz stare sady owocowe i naturalne mniejsze biotopy[63]. 18. 01. 2008

*WDPA, World Base on Protected Areas – największa światowa baza danych nt. morskich i lądowych terenów chronionych, prowadzona m.in. przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody

**SGNr., Schutzgebietnummer – numer terenu objętego ochroną prawną wg Landesanstalt für Umwelt, Messungen und Naturschutz Baden-Württemberg, instytucji podległej Ministerstwu Środowiska Badenii-Wirtembergii

Znak na granicy rezerwatu przyrody Berghauser Matten
Rezerwaty przyrody w Hexental
Nazwa: WDPA*,

SGNr.**

Gminy: Powierzchnia Walory przyrodnicze i krajobrazowe Data ustanowienia
Ölberg Ehrenstetten 164938[64],

3.216[65]

Ehrenkirchen 23,8 ha Płd. i płd.-wsch. stoki Ölbergu o znacznych walorach krajobrazowych i wielkiej rozmaitości form ukształtowania terenu, sprzyjającej ekologicznej różnorodności – rzadkie skupiska roślin ciepłolubnych, rzadkie gatunki (w kilku przypadkach zagrożone) ciepłolubnych roślin i zwierząt[65]. Groty wapienne, w których pobliżu znaleziono ślady bytności człowieka w górnym paleolicie[66]. 14. 01. 1996
Berghauser Matten 162382[67],

3.225[68]

Ebringen, Sölden, Wittnau 151,3 ha Krajobraz turystyczno-rekreacyjny w górzystej strefie przedgórza Schwarzwaldu, w pobliżu aglomeracji miejskiej (Fryburga Bryzgowijskiego)[68]. 24. 09. 1996

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Verwaltungsgemeinschaft Hexental – związek gmin o nazwie Hexental (czerwony)

Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]

Na obszarze szeroko rozumianej Hexental leżą następujące gminy (Gemeinden): Merzhausen (częściowo), Au, Wittnau, Horben, Sölden, Bollschweil i Ehrenkirchen (częściowo). Pięć pierwszych tworzy od 1970 r. związek gmin o nazwie Hexental (Verwaltungsgemeinschaft Hexental), z siedzibą w Merzhausen (por. Historia najnowsza poniżej), przy czym poszczególne gminy zachowały polityczną niezależność[69]. Z geomorfologicznego punktu widzenia w północnej części Hexental położona jest jedynie południowa część Merzhausen, ograniczona na zachodzie stokami Schönbergu, a na wschodzie stokami wzniesienia Kreuzkopf. Bollschweil i St. Ulrich tworzą od 1974 r. jedną gminę, niezrzeszoną w związku gmin Hexental, tworzącą natomiast od 1975 r. wspólnotę administracyjną (vereinbarte Verwaltungsgemeinschaft) z gminą Ehrenkirchen[70]. W stronę południowego wylotu Hexental leży przysiółek Gütighofen, należący w połowie do gminy Bollschweil i w połowie do Ehrenkirchen. U samego wylotu doliny, od podnóża Ölbergu rozciąga się dzielnica tej gminy – Ehrenstetten. Wszystkie siedem gmin należy do powiatu Bryzgowia-Schwarzwald Wysoki (Landkreis Breisgau-Hochschwarzwald), w kraju związkowym (landzie) Badenia-Wirtembergia (Land Baden-Württemberg)[71].

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Dane demograficzne dotyczące poszczególnych gmin w przeciągu drugiej dekady XXI w., od 2016 do 2021, nie wykazują większych wahań. Najwyżej położone Horben ma najniższą gęstość zaludnienia, a sąsiadujące z Fryburgiem Merzhausen najwyższą. Poniższe tabele prezentują orientacyjne dane, oparte na informacjach podanych przez portale internetowe gmin, wydawnictwa związku gmin VG Hexental i portal urzędu statystycznego Badenii Wirtembergii (różnice wynikają m.in. z różnych dat uwzględnianych jako obliczeniowe)[72].

Liczba mieszkańców i gęstość zaludnienia
Struktura wiekowa w 2021:

Gęstość zaludnienia w 2021

Powierzchnia Ludność w latach: osoby >18 lat osoby <65 lat
2016-17 2018-19 2021
Merzhausen 276 ha 5332 5318 5347 878 1407 1937 os./km²
Au 399 ha 1452 1465 1458 308 302 365 os./km²
Wittnau 504 ha 1459 1528 1530 293 357 304 os./km²
Horben 875 ha 1128 1186 1192 275 227 136 os./km²
Sölden 380 ha 1259 1265 1280 230 309 337 os./km²
Bollschweil 1642 ha 2337 2330 2307 412 540 140 os./km²
Gminy w całej Hexental 4076 ha 12967 13092 13114 2396 3142 322 os./km²
Struktura narodowościowa[73]
1989 1999 2009 2019 2021
*niem. **obc. *niem. **obc. *niem. **obc. *niem. **obc. *niem. **obc.
Merzhausen 4257 4139 417 4449 355 4762 526 4800 484
Au 1087 1278 1464 1373 107 1386 93
Wittnau 1289 1342 1436 1399 117 1397 114
Horben 854 955 1091 1074 92 1107 85
Sölden 994 1171 1167 1189 86 1203 85
Bollschweil 2117 2162 137 2161 91 2136 202 2098 197

*narodowości niemieckiej; **obcokrajowcy

Struktura użytkowania ziemi[edytuj | edytuj kod]

Gospodarka rolniczo-hodowlana, oparta na użytkowaniu dogodnie leżących terenów jako pola uprawne, łąki i pastwiska, oraz na wykorzystywaniu gospodarczym lasów, utrzymywała się jako dominująca w Hexental aż do I wojny światowej[74]. W następnym okresie postępowało stopniowo scalanie niewielkich terenów w gospodarstwa średniej wielkości, przy czym jego zakres zależał od położenia gruntów: te niżej położone były przeważnie bardziej rozdrobnione, natomiast gospodarstwa szwarcwaldzkie były zgodnie z ówcześnie panującym w Badenii prawem (zwanym Badisches Hofgütergesetz[75]) z pokolenia na pokolenie dziedziczone w całości[76]. Takie tradycyjne gospodarstwa (Schwarzwaldhof(inne języki)) zachowały się m.in. w St. Ulrich i Horben. Od okresu przed II wojną światową rysowała się tendencja do przekształcania gruntów ornych na łąki i pastwiska, te drugie głównie na terenach wyżej położonych, oraz wprowadzania upraw warzyw i owoców[76]. Od lat 50. XX w., szczególnie w Bollschweilu, poświęcono na uprawę jabłoni znaczne obszary gruntów, ale od początku lat 80. tereny sadownicze zaczęły zanikać[77]. W porównaniu z początkiem XX w. znacznie zmniejszyła się powierzchnia winnic, dając w produkcji win pierwszeństwo jakości nad ilością, winiarstwo pozostaje niemniej jednak znaczącą formą gospodarki w Hexental[76]. Największym producentem win pozostaje gmina Bollschweil, z jej sprzyjającymi uprawie winorośli południowymi stokami wzgórza Steinberg[76]. Skomplikowe stosunki własnościowe na terenach leśnych w Hexental wynikają z uwarunkowań historycznych, które przetrwały do czasów obecnych. Właścicielami terenów leśnych są: gminy (także spoza Hexental, jak np. Fryburg w Horben, Schallstadt w Sölden, Biengen w Bollschweilu), kraj związkowy Badenia-Wirtembergia (w Bollschweil-St. Ulrich) i prywatni właściciele[78][79]. Procentowy udział terenów leśnych w gminach leżących w całości w Hexental jest znaczący: Wittnau 46%, Horben 41%, Au 39%, Sölden 45% i Bollschweil 63%[80].

  • Łąki i pastwiska na zboczach Schönbergu
    Łąki i pastwiska na zboczach Schönbergu
  • Wypas kóz w pobliżu gospodarstwa poniżej Horben
    Wypas kóz w pobliżu gospodarstwa poniżej Horben
  • Pastwiska w górnych partiach doliny rzeki Möhlin
    Pastwiska w górnych partiach doliny rzeki Möhlin
  • Pola uprawne i łąki na wschód od Bollschweilu
    Pola uprawne i łąki na wschód od Bollschweilu
  • Winnice na wzgórzu Steinberg nad Bollschweilem
    Winnice na wzgórzu Steinberg nad Bollschweilem
  • Tradycyjne sady na łąkach (Steuobstwiesen) na Berghauser Matten
    Tradycyjne sady na łąkach (Steuobstwiesen) na Berghauser Matten
  • Południowy kraniec Hexental: pola na równinie, winnice na nasłonecznionych zboczach, łąki i lasy w wyższych partiach
    Południowy kraniec Hexental: pola na równinie, winnice na nasłonecznionych zboczach, łąki i lasy w wyższych partiach
  • Wypas owiec na łąkach powyżej Wittnau
    Wypas owiec na łąkach powyżej Wittnau
Althäusle – jeden z najstarszych domów w Horben (ok. 1600 r.), typowy Schwarzwaldhaus
Użytkowanie gruntów, wg danych z 2021 r.[80]
Merzhausen Au Wittnau Horben Sölden Bollschweil razem wszystkie gminy
Powierzchnia (w ha): 276 399 504 875 380 1642 4076
grunty zabudowane i tereny komunikacyjne 99 50 54 42 118 363
użytki rolne 117 190 208 457 167 440 1579
grunty leśne 58 157 234 358 170 1038 2015
grunty pod wodami 1 1 2 4
pozostałe 2 2 62 4 2 46 118

Infrastruktura techniczna i transportowa[edytuj | edytuj kod]

Drogi i transport publiczny[edytuj | edytuj kod]

Szlaki drogowe w Hexental do połowy XX w.[edytuj | edytuj kod]
Szlak turystyczny Bettlerpfad wiedzie częściowo wzdłuż dawnych dróg łączących wioski w Hexental – tutaj między Wittnau i Au

W pierwszym stuleciu naszej ery, w czasach rzymskiej obecności w Bryzgowii, najbliższa Hexental główna rzymska droga na prawym brzegu Renu przebiegała na osi północ–południe i dzisiejsza B3 pokrywa się częściowo z jej szlakiem[81]. Natomiast Schwarzwald pozostawał niezamieszkały i przez Hexental prawdopodobnie nie prowadziła żadna droga[82]. Pierwsze skupiska gospodarstw rolniczych powstały we wczesnym średniowieczu (np. pierwsze wzmianki o Wittnau pochodzą z VIII w., o Au z IX w.[83]; por. Historia poniżej), ale jeszcze na początku XIX w. łączyły je prymitywne, wąskie i kręte drogi, wiodące przez wzniesienia o zmieniającej się różnicy wysokości, czasem w głębocznicach i przez tereny zalewane przez przepływające obok potoki[84]. Co prawda w 1771 r. polepszono stan drogi od Bollschweilu w stronę Sölden, w 1820 r. od Bollschweilu do Ehrenstetten, ale prace nad kolejnymi odcinkami drogi przez Hexental, mającej usprawnić przejazd między Fryburgiem a Staufen, podjęto dopiero w latach 60. XIX w. Jej przebieg znacznie odbiegał od tras współczesnych dróg: w Merzhausen wiódł wzdłuż obecnej ulicy Alte Straße, dalej u podnóża Kreuzkopf na południe, przez Gaisbühl do Bollschweilu, przy czym do Wittnau, Biezighofen i Sölden prowadziły osobne, boczne drogi[84][85]. Aż do lat 60. XX w. większość z nich, a i częściowo sama główna droga, były nadal wąskie, kręte i nie asfaltowe[86].

Obecna sieć drogowa[edytuj | edytuj kod]
Droga L122 w kierunku Bollschweilu przy skrzyżowaniu z drogą K4956 do St. Ulrich

W wyniku przyjętych w latach 50. i 60. XX w. regulacji prawnych, dotyczących rozbudowy i utrzymania dróg w całym kraju związkowym Badenia Wirtembergia[87], także w Hexental przystąpiono nie tylko do polepszenia jakości istniejących dróg, ale przede wszystkim do wytyczenia nowego przebiegu głównej drogi – Landesstraße[88] L122. Jej ostatni, południowy odcinek poniżej Oberdorf w Bollschweilu ukończono, po wielu sporach co do jej przebiegu, w 1998 r[89]. Droga L122 wkracza na północy do Hexental w Merzhausen jako Hexentalstraße, biegnie przez Au jako Dorfstraße, omija na wschodzie Wittnau, by jako Staufener Straße przebiec przez Sölden, a dalej jako Hexentalstraße przez Bollschweil, i od Gütighofen jako Wentzinger Straße opuścić Hexental w Ehrenstetten. W ostatnich dekadach XX w. zbudowano w Hexental kilka zupełnie nowych dróg i ulic (np. Gewerbestraße w Bollschweilu w 1988 r.[90]) i odnowiono wcześniejsze (np. Seltzenstraße przez Katzental – połączenie drogowe między Au a Horben[91]), natomiast dawne szlaki komunikacyjne, jak np. pierwsza droga z Bollschweilu do Fryburga przez dolinkę potoku Heidenbächle, są nadal wykorzystywane przez miejscowych rolników, wiodą też nimi szlaki spacerowe i turystyczne (np. Bettlerpfad[6])[30].

Transport publiczny[edytuj | edytuj kod]
Skrzyżowanie L122 z drogą do Stöckenhöfen w prawo i do Wittnau w lewo. Równolegle do szosy – droga dla rowerów.

Miejscowości w Hexental i St. Ulrich łączy z Fryburgiem linia autobusowa 7208[92], z możliwościami połączeń autobusowych do Ehrenkirchen, Staufen i Bad Krozingen. W tygodniu w ciągu dnia częstotliwość kursów to dwa na godzinę, w weekendy co godzinę[93]. Horben obsługuje linia autobusowa 21, zaczynająca kurs w Günterstal, którą z Fryburgiem łączy linia tramwajowa[94]. Wszystkie te trasy obsługiwane są przez przedsiębiorstwo transportowe Regio-Verkehrsverbund Freiburg (RVF)[95]. Częste połączenia autobusowe między Bollschweilem i Fryburgiem stały się możliwe dopiero po rozbudowie drogi L122, na początku lat 60. XX w. oferowano tylko dwa lub trzy kursy dziennie[96].

Niedoszła linia kolejowa[edytuj | edytuj kod]
Kierunkowskazy przy drodze dla rowerów

Uprzemysłowienie i ogólny rozwój gospodarczy, postępujące w tej części Europy od lat 60. XIX w., nabrały tempa w Wielkim Księstwie Badenii po zjednoczeniu niemieckim w 1871 r. i opierały się w znacznej mierze na rozbudowie sieci połączeń kolejowych. Obok podstawowej dla regionu linii Rheintalbahn, łączącej Mannheim i Bazyleę, za istotne dla dalszego rozwoju uznano zbudowanie połączeń kolejowych przez Schwarzwald Południowy(inne języki): badeńskiej Schwarzwaldbahn między Offenburgiem a Singen i Höllentalbahn(inne języki) łączącej Fryburg Bryzgowijski z Donaueschingen. Na samym początku lat 90. XIX w. zespół niemieckich i szwajcarskich inżynierów opracował plan budowy linii kolejowej przez Hexental, która miała biec od Fryburga przez Merzhausen, Au, Wittnau, Geisbühl (omijając Sölden), Bollschweil i Kirchhofen do Staufen[97], a po dalszej rozbudowie do Münstertal, a nawet Schopfheim[98]. Każda z gmin w Hexental miała oddać za darmo tereny pod budowę i zapłacić 5 000 marek niemieckich za każdy bieżący kilometr linii kolejowej[99]. Wobec braku konkretnych działań ze strony władz Księstwa gminy w Hexental wystosowały w sierpniu 1901 r. petycję do Fryderyka Badeńskiego, argumentując za budową Hexentalbahn i powołując się nie tylko na możliwości rozwoju lokalnego drobnego przemysłu i zwiększenie obrotu handlowego własnymi produktami rolnymi, ale i na szanse rozkwitu ruchu turystycznego. Jednak wkrótce potem przeważyły argumenty finansowe i projekt linii kolejowej przez Hexental odłożono definitywnie ad acta[99].

Tablica przy trasie dla rowerów górskich Hexentrail
Trasy rowerowe[edytuj | edytuj kod]

Od Ehrenstetten do Merzhausen biegnie wzdłuż drogi L122 (w Bollschweilu, Sölden i Au częściowo obok głównej ulicy) wydzielona droga dla rowerów, z oznaczeniami przejazdu na skrzyżowaniach. Trasy rowerowe wzdłuż szlaków turystycznych, wiodących polnymi i leśnymi drogami, mają własne oznaczenia i tablice kierunkowe. Obok szlaków rowerowych różnej trudności, tworzących dobrze rozwiniętą sieć[100], popularne są także szerokie drogi gruntowe w lasach. Po wschodniej stronie Hexental istnieje też kilka szlaków dla rowerów górskich, np. Hexentrail w pobliżu grani Kreuzkopf–Illenberg[101].

Zaopatrzenie w wodę[edytuj | edytuj kod]

Zaopatrzenie danej gminy w wodę pitną zależy od jej położenia w terenie, tj. od dostępnych ujęć wodnych, i należy – tak samo jak odprowadzanie ścieków – do kompetencji danej gminy[102]. Hexental, jeśli idzie o zaopatrzenie w wodę, podzielona jest na części północną i południową[103]. Gminy Merzhausen, Au, Wittnau i Sölden, wobec narastających problemów z zaopatrzeniem w wodę ze źródeł na Schönbergu, zrzeszyły się w 1970 r. w jedną organizację Zweckverband Wasserversorgung Hexental, która uzdatnia wodę przede wszystkim ze źródeł położonych po szwarcwaldzkiej stronie Hexental[104]. Także Horben zaopatrywane jest w wodę z dwóch ujęć źródlanych przez okręgowe przedsiębiorstwo bnNETZE[105]. Zrzeszona w tym przedsiębiorstwie jest także Wasserversorgungsverbands Möhlingruppe odpowiedzialna za zaopatrzenie w wodę Bollschweilu i Ehrenkirchen[106]. Dostarczana przez nią woda pochodzi z wysoko położonych ujęć źródlanych w rejonie Kaltwasser (St. Ulrich)[24].

  • Jedno z głównych źródeł rzeki Möhlin powyżej drogi K4958 na płn. zboczu Schauinsland
    Jedno z głównych źródeł rzeki Möhlin powyżej drogi K4958 na płn. zboczu Schauinsland
  • Möhlin przepływająca przez Bollschweil
    Möhlin przepływająca przez Bollschweil
  • Powódź w maju 1994 r. – Möhlin w Bollschweil-Unterdorf
    Powódź w maju 1994 r. – Möhlin w Bollschweil-Unterdorf
  • Most na Möhlin w Bollschweil-Unterdorf przy normalnym stanie wód
    Most na Möhlin w Bollschweil-Unterdorf przy normalnym stanie wód
  • Zbudowany w 1908 r. zbiornik wodny nad Sölden
    Zbudowany w 1908 r. zbiornik wodny nad Sölden
  • Nowy zbiornik wodny w Sölden, zbudowany w 1968 r. tuż powyżej starego
    Nowy zbiornik wodny w Sölden, zbudowany w 1968 r. tuż powyżej starego
  • Zbiornik wodny powyżej Merzhausen
    Zbiornik wodny powyżej Merzhausen

Infrastruktura społeczna[edytuj | edytuj kod]

Nauka i oświata[edytuj | edytuj kod]

Dawna szkoła w Sölden

Każda z gmin ma własną szkołę podstawową, za wyjątkiem Au, skąd dzieci uczęszczają do podstawówki w Merzhausen, i St. Ulrich, skąd dzieci dojeżdżają do podstawówki w Bollschweilu. Najbliższe szkoły ponadpodstawowe znajdują się we Fryburgu, w Staufen i Bad Krozingen. W Merzhausen i Bad Krozingen ma filie uniwersytet powszechny pod nazwą Volkshochschule Südlicher Breisgau, a we Fryburgu znajduje się, stosownie duża wobec wielkości miasta, Volkshochschule Freiburg. VHS oferuje odpłatnie kursy w wielu dziedzinach (np. języki obce, sztuka i kreatywność, nauki społeczne, IT[107]) na poziomach od podstawowego do akademickiego. Odmiennym typem uniwersytetu powszechnego jest Bildungshaus Kloster St. Ulrich w górskiej części Bollschweil-St. Ulrich, będący własnością archidiecezji fryburskiej i oferujący różne tematycznie, przy tym odwołujące się do chrześcijańskiego światopoglądu, szkolenia i warsztaty[108]. Od 1954 do 2001 r. działał w Sölden, w znacznie powiększonych zabudowaniach dawnego klasztoru, ośrodek szkoleniowy o nazwie Dorfhelferinnenwerk, dający kobietom przygotowanie zawodowe w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego, wychowywania dzieci, opieki nad osobami jej wymagającymi, oraz wykonywania podstawowych czynności w gospodarstwie rolno-hodowlanym; państwowy dyplom uprawniał Dorfhelferin do podjęcia odpłatnej pracy[109]. Obecnie takie szkolenia oferują inne instytucje[110]. W Sölden działa nadal pod patronatem Caritasu Dorfhelferinnenwerk Sölden e.V. jako stowarzyszenie samopomocowe[111].

Sölden – kościół i zabudowania dawnego klasztoru od strony ogrodu; w odnowionym budynku mieści się Dorfhelferinnenwerk
Dawna szkoła w Wittnau
Budynek pierwszej szkoły w Bollschweilu (po gruntownej przebudowie w 2021 r.), drugi za nim – budynek drugiej szkoły, obecnie ratusz
Instytucje oświatowe w Hexental[80]
Żłobki Przedszkola Leśne przedszkola Szkoły podstawowe Uniwersytety powszechne
Merzhausen 1 1 ewangelickie

1 katolickie

2 1 Volkshochschule Süd. Breisgau
Au 1 katolickie
Wittnau 1 1
Horben 1 katolickie 1
Sölden 1 katolickie 1 Dorfhelferinnenwerk (do 2001 r.)
Bollschweil 1 katolickie 1 1
St. Ulrich Bildungshaus Kloster St. Ulrich

Kościoły i parafie[edytuj | edytuj kod]

Parafie katolickie w Sölden, Bollschweilu i St. Ulrich skupione są związku parafii Katholische Kirchengemeinde / Seelsorgeeinheit Batzenberg-Obere Möhlin, który z kolei należy do dekanatu Breisach-Neuenburg. Parafie w Merzhausen, Au, Wittnau i Horben należą do dekanatu fryburskiego Stadtdekanat Freiburg. Parafie ewangelickie w Merzhausen, Au, Wittnau i Sölden należą do wspólnoty parafialnej Evangelische Pfarrgemeinde Freiburg-Südwest, będącej częścią obwodu kościelnego Evangelischer Bezirk Freiburg. Do tego obwodu kościelnego należą też: wspólnota parafialna Freiburg-Ost (parafia w Horben) i wspólnota parafialna Evangelischer Kirchenbezirk Breisgau-Hochschwarzwald.

Ehrenstetten (Ehrenkirchen), ewang. kościół – Dom im. Paula Gerhardta
Merzhausen, ewang, kościół św. Jana
Wittnau, kamienny znak u wejścia na leśny cmentarz
Ewangelickie i katolickie kościoły i parafie w Hexental[80]
Parafie Kościoły
Merzhausen katolicka parafia przy kościele św. Gawła Katholische Gemeinde St. Gallus St. Galluskirche w Merzhausen
ewangelicka parafia należąca do → Evangelische Pfarrgemeinde Freiburg-Südwest Johanneskirche w Merzhausen
Au katolicka parafia przy kościele św. Jana Katholische Kirche St. Johannes St. Johanneskirche w Au
ewangelicka parafia należąca do → Evangelische Pfarrgemeinde Freiburg-Südwest Johanneskirche w Merzhausen
Wittnau ewangelicka parafia należąca do → Evangelische Pfarrgemeinde Freiburg-Südwest Johanneskirche w Merzhausen
katolicka parafia przy kościele Wniebowzięcia Maryi Katholische Gemeinde Mariä Himmelfahrt Mariä Himmelfahrt w Wittnau
Horben katolicka parafia przy kościele św. Agaty Katholische Pfarrgemeinde St. Agatha St. Agatha w Horben
ewangelickie parafie należące do → Evangelische Pfarrgemeinde Freiburg-Südwest Johanneskirche in Merzhausen
Evangelische Matthias-Claudius Gemeinde Freiburg-Günterstal und Horben Matthias-Claudius-Kapelle w Günterstal
Sölden ewangelicka parafia należąca do → Evangelische Pfarrgemeinde Freiburg-Südwest Johanneskirche in Merzhausen
katolicka parafia przy kościele św. Fides i św. Marka Katholische Pfarrgemeinde St. Fides und Markus St. Fides und Markus w Sölden
Bollschweil i St. Ulrich ewangelicka parafia należąca do Evangelische Kirchengemeinde Ehrenkirchen-Bollschweil Paul-Gerhardt-Haus w Kirchhofen (Ehrenkirchen)
katolicka parafia przy kościele św. Hilarego z Poitiers Katholische Pfarrgemeinde Bollschweil (St. Hilarius) St. Hilarius w Bollschweilu
katolicka parafia przy kościele św. Piotra i Pawła Katholische Pfarrgemeinde St. Ulrich (St. Peter und Paul) St. Peter und Paul w St. Ulrich

Obie parafie w Merzhausen ponadto współpracują blisko z ekumenicznym kościołem w Vauban (pobliskiej dzielnicy Fryburga) – Kirche im Vauban – oferującym obok nabożeństw ekumenicznych także sale i zaplecze techniczne, tzw. Kirchenräume OASE, do organizowania grupowych spotkań, imprez itp.[112]

  • Merzhausen, kat. kościół św. Gawła
    Merzhausen, kat. kościół św. Gawła
  • Au, kat. Kościół św. Jana
    Au, kat. Kościół św. Jana
  • Wittnau, kat. kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
    Wittnau, kat. kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
  • Horben, kat. kościół św. Agaty
    Horben, kat. kościół św. Agaty
  • Sölden, kat. kościół św. Fides z Agen i Marka Ewangelisty
    Sölden, kat. kościół św. Fides z Agen i Marka Ewangelisty
  • Bollschweil, kat. kościół św. Hilarego
    Bollschweil, kat. kościół św. Hilarego
  • St. Ulrich (Bollschweil), kat. kościół św. Piotra i Pawła
    St. Ulrich (Bollschweil), kat. kościół św. Piotra i Pawła

Przykościelne cmentarze znajdują się w Merzhausen, Au, Horben, Wittnau, Bollschweil i St. Ulrich. Na stoku po wschodniej stronie Wittnau znajduje się od 2011 r. leśny cmentarz Ruhewald Wittnau.

Merzhausen, Forum
Wittnau, Gallushaus
Bollschweil, Möhlinhalle

Zaplecze kulturalno-sportowe[edytuj | edytuj kod]

Obiekty kulturalne, sportowe i rekreacyjne[80]
Gminny ośrodek Dom młodzieży Biblioteka Sala koncertowa / teatralna Boiska, korty tenisowe Inne obiekty sportowe
Merzhausen Kultur- und Bügerhaus lokal Jugendcafé Biblioteka przy parafii katolickiej sala widowiskowo-wystawowa FORUM boiska piłkarskie, do siatkówki plażowej, korty tenisowe kryta pływalnia, 2 hale sportowe, strzelnica, 8 placów zabaw
Au Bürgerhaus[113] lokal Jugendraum boiska piłarskie, do siatkówki 2 place zabaw
Wittnau ośrodek gminny Gallushaus boiska, korty tenisowe strzelnica
Horben katolicki dom gminny boisko piłkarskie, do koszykówki 3 place zabaw
Sölden Saalenberghalle lokal Jugendraum (wspólne z Bollschweilem) 1 plac zabaw
Bollschweil Möhlinhalle, gminny dom kultury Altes Rathaus lokal Jugendraum mała scena w lokalu Bolando boiska piłkarskie, korty tenisowe 3 place zabaw
St. Ulrich dom gminny boisko piłkarskie

Historia[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Historia Hexental.

Czasy prehistoryczne i starożytne[edytuj | edytuj kod]

Widok z wnętrza jednej z grot na Ölbergu ku północy

Na bieg historii w Hexental miały wpływ sprzyjający osiedleniu i rolnictwu klimat oraz położenie w niewielkiej odległości od Renu (ok. 20 km w linii prostej), a także usytuowanie między dwoma newralgicznymi dla historii regionu ośrodkami: Fryburgiem Bryzgowijskim na północy i miejscowością Breisach nad Renem na południu. Najwcześniejsze ślady obecności ludzi (neandertalczyków), pochodzące sprzed co najmniej 130 tys. lat, znaleziono u południowego wylotu Hexental na stokach Ölbergu i w jego pobliżu[114]. Późniejsze znaleziska z górnego paleolitu (ok. 13–12 tys. lat temu) w tamtym rejonie oraz znaleziska mezolityczne (ok. 9000/8000–5500 lat p.n.e.) w okolicach Bollschweilu dowodzą przebywania na południu Hexental łowiecko-zbierackich gromad Homo sapiens[115]. O osiedlaniu się w tej okolicy grup neolitycznych (od ok. 4700 lat p.n.e.) świadczą liczne znaleziska na i wokół Schönbergu oraz w okolicy Wittnau[116]. Na płaskich partiach szczytowych Schönbergu istniało w późnym neolicie (ok. 3900 lat p.n.e.) znacznych rozmiarów osiedle[117]. Także na Ölbergu znaleziono ślady późnoneolitycznej osady[118]. Partie szczytowe masywu po zachodniej stronie Hexental były prawdopodobnie zamieszkałe, a przynajmniej odwiedzane, niemal bez przerwy aż po okres lateński (V–I w. p.n.e.), kiedy to ten rejon zamieszkiwali Celtowie[119]. Z okresu od 15 r. p.n.e. do ok. III w. n.e., kiedy Bryzgowię zajmowali Rzymianie, nie ma w Hexental śladów materialnych, nie sądzi się też, by przez nią prowadziła znaczniejsza droga[82].

Średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

St. Ulrich – kościół św. Piotra i Pawła i zabudowania dawnego klasztoru, obecnie Bildungshaus St. Ulrich

Choć we wczesnym średniowieczu w zachodnich i południowych okolicach Schönbergu wiele było osiedli alamańskich[120], nie ma dowodów na to, by i Hexental była zasiedlona, a przekazów o natrafieniu w XVIII i XIX w. na groby skrzynkowe(inne języki) w pobliżu Sölden[121], Au i Wittnau nie potwierdzają żadne ślady materialne[122]. Od VII w. wraz z szerzeniem się chrześcijaństwa tereny wokół Hexental weszły pod zwierzchnictwo diecezji w Konstancji, a tym samym znalazły się w strefie wpływów opactwa Sankt Gallen[123]. Z darowiznami na jego rzecz w VIII i IX w. związane są początki wszystkich miejscowości w Hexental, jedynie założenie klasztorne w St. Ulrich(inne języki) rozwinęło się w XI i XII w. dzięki wsparciu opactwa w Cluny[124]. Z kongregacją kluniacką związany był założony również przez św. Ulryka niewielki klasztor benedyktynek w Bollschweilu, przeniesiony w 1115 r. do Sölden[125]. Dominującą rolę w Hexental odgrywało do połowy XIII w. opactwo sanktgalleńskie[126]. Obok własności klasztornych, władzę jako właściciele lub wasale czy wójtowie sprawowali od końca XI w. coraz dobitniej przedstawiciele rodu Snewlin[127] (głównie gałąź Snewlin-Bernlapp[128])[129] i minesteriałowie fryburskich Zähringów[130]. Do Snewlinów należały w XIV w. także zamek Birchiburg i podległe mu sztolnie i wyrobiska rud metali (głównie srebra) w bocznej dolinie Hexental wzdłuż rzeczki Möhlin[131][132].

Czasy nowożytne[edytuj | edytuj kod]

Merzhausen, Bollschweiler Schloss (z końca XVI w.), jedna z siedzib rodu Snewlin
Podczas oblężenia Fryburga w trakcie wojny trzydziestoletniej przez zalesioną Hexental przeszły w sierpniu 1644 r. oddziały francuskie

Od połowy XVI w. – zniszczeń i szkód, jakie niosły bunty w 1525 r. (m.in. zrujnowany zamek w Bollschweilu, splądrowane klasztory w Sölden i St. Ulrich[133]) – po początek XIX w. i zmian politycznych wprowadzonych przez Napoleona, mieszkańcy Hexental doświadczali dewastacji, biedy i wyzysku ze strony armii ciągnących przez ich wsie. W trakcie wojny trzydziestoletniej maszerowały przez Hexental oddziały francuskie pod wodzą Henriego de Turenne’a, by wdać się w kolejną potyczkę z siłami bawarsko-cesarskimi dowodzonymi przez Franza von Mercy’ego podczas bitwy pod Fryburgiem na początku sierpnia 1644 r.[134] W XVII-wiecznych wojnach Francji Ludwika XIV z sąsiadującymi krajami, zawiązującymi w odpowiedzi wielopaństwowe sojusze (np. te w trakcie wojny holenderskiej), Bryzgowia była terenem przemarszu i zapleczem różnych armii, które nakładały na okolicznych mieszkańców kontrybucje, zmuszały do kwaterunku i utrzymania swoich oddziałów, a i dopuszczały się rabunków i gwałtów[135][136][137]. Nie inaczej było podczas XVIII-wiecznych wojen o sukcesję hiszpańską i austriacką, bowiem bezpośrednio w nie zaangażowani byli władcy habsburscy, a Hexental od 1368 r., po dobrowolnym przejściu Fryburga pod panowanie Habsburgów, należała wraz z częścią Bryzgowii do Austrii Przedniej(inne języki)[138], a zatem do ziem, na których i o które walczono[139][140]. Obszar ten był terenem operacyjnym Armii Renu w trakcie wojen koalicyjnych[141] na przełomie wieków XVIII i XIX[142] i na jego mieszkańców spadał ciężar kwaterowania żołnierzy, dostarczania żywności i obroku, a także prac takich jak sypanie szańców[143]. Ponadto francuska soldateska dopuszczała się rozboju i gwałtów, od których w Hexental ucierpiały szczególnie Biezighofen, Sölden, Wittnau i Merzhausen, w tych dwóch ostatnich w 1800 r. splądrowano nawet kościoły[143][144]. Do kontrybucji i innych obciążeń wojennych podczas wojen napoleońskich sytuację wynędzniałych wsi pogorszyły jeszcze w latach 1816–1817 katastrofalnie niskie zbiory („rok bez lata”) i dziesiątkująca ludność epidemia tyfusu[143]. Rezultatem napoleońskiej polityki w tym rejonie było w 1803 r. nadanie Badenii statusu elektoratu, a w 1806 r. Wielkiego Księstwa. Postępująca sekularyzacja dóbr klasztornych doprowadziła w 1806 r. do kasaty klasztorów w Sölden i St. Ulrich (oba inkorporowane w XVI w. do klasztoru św. Piotra w Schwarzwaldzie[145]), ich kościołom nadano rangę parafialnych[146]. O Hexental otarły się wydarzenia rewolucji badeńskiej w 1848 r. W kwietniu tego roku w Horben zebrał się niewielki oddział rewolucjonistów pod wodzą Franza Sigela(inne języki), a w dolinie Günterstal(inne języki) i na stokach schodzących ku Fryburgowi grupka dowodzona przez Gustava Struvego(inne języki) rozpierzchła się po krótkiej, lecz krwawej (23 zabitych[147]) potyczce z oddziałem badeńskich wojsk[147][148]. Wraz z rozbudową w połowie XIX w. na terenie Badenii linii kolejowych postępowała też budowa połączeń drogowych[84]. Budowę drogi przez Hexental, odcinkami od wsi do wsi, ukończono w 1875 r., nadając jej status drogi krajowej[149], choć jej jakość była raczej prymitywna[150]. Także poziom życia mieszkańców wsi w Hexental, utrzymujących się przede wszystkim z rolnictwa, hodowli bydła i leśnictwa, pozostawał niski, a okresy nieurodzajów, bieda i przeludnienie wsi doprowadziły w XIX w. do wzmożonej emigracji (wspieranej zresztą przez państwo[151]) – z Hexental przeważnie do Ameryki Północnej[152]. Pod koniec XIX w. powstały pierwsze zakłady przemysłowe o lokalnym znaczeniu: cegielnie w Merzhausen (od ok. 1870 r.)[153], wytwórnia gipsu budowlanego i nawozowego w Au (najlepiej prosperująca w ostatnich dwóch dekadach XIX w.)[154][53], wytwórnia pieców i piecyków gastronomicznych w Bollschweilu (15 lat do 1905 r.)[155] i in. Z tych pierwszych obiektów przemysłowych Hexental jako jedyny nadal działa powstały w 1920 r. przy kamieniołomie w Bollschweilu zakład wapienniczy, po kolejnych rozbudowach i zmianie właścicieli w 1982 r. istniejący dziś (2023 r.) pod nazwą Knauf Marmorit[156][157].

Dzieje od wieku XX[edytuj | edytuj kod]

W okresie od ukonstytuowania się w sierpniu 1919 r. Republiki Badeńskiej(inne języki) (jako niezależnego kraju w obrębie Republiki Weimarskiej) mieszkańcy Hexental odczuli tak samo, jak wszyscy Badeńczycy dotkliwe skutki hiperinflacji na początku lat 20., jak i kryzysu gospodarczego na początku lat 30. XX w. Politycznie w gminach niemal jednolicie katolickich opowiadano się w wyborach do Reichstagu do końca lat 20. za katolicką Partią Centrum przy nieznaczącym procencie głosów oddawanych socjaldemokratom z SPD[158][159][160]. W wyborach w 1932 i 1933 r. radykalizacja postaw stała się bardziej widoczna, przy czym najszybciej nastąpiła ona w Bollschweilu: w marcowych wyborach w 1933 r. na NSDP oddano 43,4% głosów, a na Partię Centrum 51,8%[160], natomiast w Wittnau było to 29,2% na NSDP i 67,8% na Centrum[158], także Sölden pozostało ostoją centrystów[159]. II wojna światowa nie przyniosła samej Hexental materialnych zniszczeń, nie powróciło jednak do domu 258 żołnierzy przy ogólnej liczbie 3820 mieszkańców w 1939 r.; ten uśredniony procent 6,8%[161] w przypadku niektórych wsi oznaczał, że z zaciągniętych do wojska zginęło niemal 40% żołnierzy[74]. Trzy pierwsze powojenne lata, kiedy ten obszar Badenii był częścią francuskiej strefy okupacyjnej, przyniosły ogromne zubożenie ludności i odczuwalny brak żywności nawet na rolniczym obszarze Hexental[162], ale wprowadzenie planu Marshalla rozpoczęło okres rozwoju, który swoje XX-wieczne apogeum osiągnął w latach 60. i 70.[163] W wyniku przeprowadzonej na początku lat 70. reformy administracyjnej powstał powiat Bryzgowia-Schwarzwald Wysoki i cała Hexental znalazła się w jego obrębie. W 1971 r. gminy Merzhausen, Au, Horben, Wittnau i Sölden utworzyły, broniąc swojej administracyjnej niezależności od rozbudowującego się Fryburga, wspólnotę o nazwie Związek Gmin Hexental, która zresztą okazała się dla nich bardzo korzystna[164]. Od 1974 r. wspólną gminę tworzą Bollschweil i St. Ulrich, która przyłączyła się do wspólnoty administracyjnej z sąsiednią gminą Ehrenkirchen[165]. Od ostatnich dekad XX w. miejscowości w Hexental stawały się coraz bardziej satelickimi miejscowościami Fryburga[84][166], tracąc powoli charakter rolniczy i zwielokrotniając liczbę mieszkańców[167].

Brama wejściowa na posesję Jesuitenschloss w Merzhausen

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Położenie w najbliższym sąsiedztwie Fryburga Bryzgowijskiego – uplasowanego w 2022 r. przez Lonely Planet na 3. miejscu 10 miast świata wartych odwiedzenia[168] – wzmacnia turystyczną atrakcyjność Hexental. Ta zasadzającą się na jej walorach krajobrazowych i przyrodniczych, rozwiniętej infrastrukturze komunikacyjnej i gastronomicznej oraz gęstej i dobrze przygotowanej sieci szlaków i atrakcji turystycznych, w tym zabytków kultury, tras edukacyjnych i ciekawostek przyrodniczych[169]. Każda z miejscowości w Hexental ma kilka lokali gastronomicznych różnej klasy i rodzaju oraz zaplecze noclegowe, a możliwości spędzenia wolnego czasu sięgają od spacerów i wędrówek górskich, przez trasy rowerowe (w tym dla rowerów górskich), po gospodarstwa agroturystyczne i probiernie win[169]. Od połowy lat 60. XX w. w turystyce znajduje (głównie dorywcze) zatrudnienie znaczna ilość mieszkańców Hexental, szczególnie w miejscowościach Wittnau, Horben i St. Ulrich[84]. Wittnau, mające wyjątkowo korzystny dla zdrowia mikroklimat, otrzymało w 1975 r. oficjalnie miano miejscowości wypoczynkowej[170].

Najpopularniejsze szlaki turystyczne:

Izba pamiątkowa w ratuszu w Bollschweilu, poświęcona Marie Luise Kaschnitz
  • przyrodnicza ścieżka edukacyjna – Naturlehrpfad Schönberg[171]
  • piesze (częściowo rowerowe) szlaki turystyczne – Hexental-Wanderweg[171]
    • trasa wokół Hexental Au-Bollschweil-Au – Hexentalrundweg[172]
  • historyczny szlak – Bettlerpfad[173][174]
  • edukacyjne trasy spacerowe, przeznaczone głównie dla dzieci – Sagenpfad wokół Sölden, Erlebnispfad Hexental[175]
  • ścieżka spacerowa określona przez jej twórców jako „medytacyjna” – Lebensweg St. Ulrich
  • trasa na rower górski (MTB singletrack) – Hexentrail

Najpopularniejsze zabytki kultury materialnej:

  • kościółek pod przełęczą Berghauser Matten – Berhauser Kapelle[176]
  • romańska misa fontanny w dawnym klasztorze w St. Ulrich[177], zwana czasem – Taufstein[178]
  • późnobarokowy pałacyk w Bollschweilu (niedostępny dla zwiedzających) w otoczeniu oryginalnych zabudowań i parku – tzw. Schloss Bollschweil[176]
  • rodzinny grobowiec rodu von Holzing-Berstett na cmentarzu w Bollschweilu, gdzie pochowana jest też niemiecka pisarka Marie Luise Kaschnitz[179]
  • rozległa posiadłość z pałacem i przyległymi zabudowaniami na zboczu Schönbergu w Merzhausen – tzw. Jesuitenschloss[176]
  • groty na wschodnich stokach Ölbergu zamieszkałe w paleolicie środkowym – tzw. Teufelsküche[180]
  • założenie klasztorne w Sölden, należące niegdyś do kongregacji Cluny[181][176]
  • Znaki drogowe, turystyczne i informacyjne w pobliżu Biezighofen
    Znaki drogowe, turystyczne i informacyjne w pobliżu Biezighofen
  • Znak na edukacyjnej ścieżce Hexental Erlebnispfad
    Znak na edukacyjnej ścieżce Hexental Erlebnispfad
  • Tablica informacyjna na ścieżce Hexental Erlebnispfad
    Tablica informacyjna na ścieżce Hexental Erlebnispfad
  • Kierunkowskazy szlaków turystycznych
    Kierunkowskazy szlaków turystycznych
  • Znak szlaku turystycznego i tablice bitych dróg leśnych
    Znak szlaku turystycznego i tablice bitych dróg leśnych
  • Tablica informacyjna przy szlaku wokół ruin Birchiburg i kopalni srebra w dolinie Möhlin
    Tablica informacyjna przy szlaku wokół ruin Birchiburg i kopalni srebra w dolinie Möhlin
  • Początek ścieżki Lebensweg wokół wsi St. Ulrich
    Początek ścieżki Lebensweg wokół wsi St. Ulrich
  • Jedna z tablic w okolicy Sölden, wyjaśniająca geologiczną historię Hexental
    Jedna z tablic w okolicy Sölden, wyjaśniająca geologiczną historię Hexental

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 12–13.
  2. ↑ a b Merkle 1981 ↓, s. 11.
  3. ↑ Niniejszy artykuł, dla przejrzystości, ogranicza się zasadniczo do tych właśnie gmin, sąsiednie jedynie nadmieniając.
  4. ↑ a b c Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 9.
  5. ↑ a b Genser 2006b ↓, s. 225–234.
  6. ↑ a b Kästle 2003 ↓, s. 7–10.
  7. ↑ Marie Luise Kaschnitz, Beschreibung eines Dorfes, wyd. 1., Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1966, 5 i n.
  8. ↑ Kästle 2006 ↓, s. 406.
  9. ↑ Duden | Hag | Rechtschreibung, Bedeutung, Definition, Herkunft [online], www.duden.de [dostęp 2022-11-27] (niem.).
  10. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 13.
  11. ↑ Kaschnitz 1986 ↓, s. 42.
  12. ↑ Duden | Hecke | Rechtschreibung, Bedeutung, Definition, Herkunft [online], www.duden.de [dostęp 2022-11-28] (niem.).
  13. ↑ Merkle 1981 ↓, s. 66–67.
  14. ↑ Merkle 1981 ↓, s. 10–12.
  15. ↑ Kunze 2006 ↓, s. 344.
  16. ↑ a b c d Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 8.
  17. ↑ Metz 1988 ↓, s. 419.
  18. ↑ a b Schönau i. Schw. Wiesental, Belchen, Feldberg: Wanderkarte W257 : Karte des Schwarzwaldvereins: Naturpark Südschwarzwald, Stuttgart: Landesamt für Geoinformation und Landentwicklung Baden-Württemberg, 2018, s. 1, ISBN 978-3-86398-483-0, OCLC 1349532450 [dostęp 2022-11-28].
  19. ↑ VertiGIS WebOffice [online], gis.lkbh.net [dostęp 2023-11-21].
  20. ↑ a b Münstertal, Nordliches Markgräflerland: Staufen, Badenweiler, Bad Krozingen, Innsbruck: Kompass-Karten, 2022, s. 1.
  21. ↑ Stadelbauer 1988 ↓, s. 402–405.
  22. ↑ Naturraumkarten Deutschlands 1:200.000 der Bundesanstalt für Landeskunde [online], geographie.giersbeck.de [dostęp 2023-11-16].
  23. ↑ Naturräume in den Gemeinden Baden-Württembergs, [w:] Naturräume Baden-Württembergs., Karlsruhe: LUBW Landesanstalt für Umwelt, Messungen und Naturschutz Baden-Württemberg, 2010, s. 7, 13, 32, 44, 62, 72 [zarchiwizowane].
  24. ↑ a b c Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 10–11.
  25. ↑ VertiGIS WebOffice [online], gis.lkbh.net [dostęp 2023-11-21].
  26. ↑ Einmal rund um die Möhlinquelle [online], www.schwarzwald-tourismus.info [dostęp 2023-11-21] (niem.).
  27. ↑ Sägendobel [online], www.alemannische-seiten.de [dostęp 2023-11-21], Cytat: Der Namenszusatz „Dobel” leitet sich von Tobel ab und bezeichnet ein tiefen, schluchtartiger Einschnitt in einem Steilhang oder ein stark eingetieftes Tal eines Gebirgsbaches. (niem.).
  28. ↑ SEBOM, Berghauser Kapelle Berghauser Kapelle, Ebringen [online], Batzenberg - Obere Möhlin [dostęp 2023-11-21] (niem.).
  29. ↑ Ellighofen – Wohnplatz – Detailseite – LEO-BW [online], www.leo-bw.de [dostęp 2023-11-21].
  30. ↑ a b Konrad Ronecker (red.), Hexental Karte, Gemeinden: Au, Bollschweil, Horben, Merzhausen, Sölden und Wittnau, 2010, s. 1.
  31. ↑ a b c Körner 2006 ↓, s. 6.
  32. ↑ Genser 2006a ↓, s. 24 i in.
  33. ↑ Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 109–110, ISBN 83-01-03498-X.
  34. ↑ Genser 2006a ↓, s. 22.
  35. ↑ Genser 2006a ↓, s. 50–52.
  36. ↑ a b Genser 2006a ↓, s. 24–25, 48–52.
  37. ↑ Genser 2006a ↓, s. 51.
  38. ↑ a b Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 10.
  39. ↑ Przyjęta w Niemczech klasyfikacja gleb brunatnych odbiega nieco od polskiej czy brytyjskiej, por. wyjaśnienia co do ich systematyki tutaj.
  40. ↑ Genser 2006a ↓, s. 45.
  41. ↑ Klima Baden-Württemberg: Temperaturen, Wetter & Klimatabellen für Baden-Württemberg – Climate-Data.org [online], de.climate-data.org [dostęp 2022-11-28].
  42. ↑ Freiburg im Breisgau, Baden-Wurttemberg, DE Climate Zone, Monthly Averages, Historical Weather Data [online], tcktcktck.org [dostęp 2022-11-28].
  43. ↑ Metz 1988 ↓, s. 424.
  44. ↑ Lokales Klimaportal Baden-Württemberg [online], Lokale Klimaanpassung [dostęp 2022-11-28] (niem.).
  45. ↑ Bogenrieder 2006 ↓, s. 60.
  46. ↑ a b Bogenrieder 2006 ↓, s. 95.
  47. ↑ Bogenrieder 2006 ↓, s. 87 i in.
  48. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 9–10.
  49. ↑ § 15 BNatSchG – Einzelnorm [online], www.gesetze-im-internet.de [dostęp 2022-12-02].
  50. ↑ § 23 BNatSchG – Einzelnorm [online], www.gesetze-im-internet.de [dostęp 2022-12-06].
  51. ↑ Naturpark Südschwarzwald – Allgemeines [online], www.naturpark-suedschwarzwald.de [dostęp 2022-12-10].
  52. ↑ Koch 2020 ↓, s. 296–313.
  53. ↑ a b Merkle 1981 ↓, s. 79–83.
  54. ↑ Genser 2006c ↓, s. 358–366.
  55. ↑ Wybitną rolę w latach 30. XX w. odegrał Erwin Sumser, a w latach 50. Hans Kleiber; szczegółowo o ich działalności pisze J. Genser w monografii Schönbergu (2006).
  56. ↑ Protected Planet | Landschaftsteile Horben – St. Ulrich [online], Protected Planet [dostęp 2022-12-06].
  57. ↑ a b Schutzgebietssteckbrief: Landschaftsschutzgebiet Horben [online], rips-dienste.lubw.baden-wuerttemberg.de [dostęp 2022-12-06].
  58. ↑ Protected Planet | Landschaftsteile Horben – St. Ulrich [online], Protected Planet [dostęp 2022-12-06].
  59. ↑ a b Schutzgebietssteckbrief: Landschaftsschutzgebiet Landschaftsteile Horben – St. Ulrich [online], rips-dienste.lubw.baden-wuerttemberg.de [dostęp 2022-12-06].
  60. ↑ Protected Planet | Schönberg (1982) [online], Protected Planet [dostęp 2022-12-06].
  61. ↑ a b Schutzgebietssteckbrief: Landschaftsschutzgebiet Schönberg (1982) [online], rips-dienste.lubw.baden-wuerttemberg.de [dostęp 2022-12-06].
  62. ↑ Protected Planet | Östliches Hexental [online], Protected Planet [dostęp 2022-12-06].
  63. ↑ a b Schutzgebietssteckbrief: Landschaftsschutzgebiet Östliches Hexental [online], rips-dienste.lubw.baden-wuerttemberg.de [dostęp 2022-12-06].
  64. ↑ Protected Planet | Ölberg Ehrenstetten [online], Protected Planet [dostęp 2022-12-06].
  65. ↑ a b Schutzgebietssteckbrief: Naturschutzgebiet Ölberg Ehrenstetten [online], rips-dienste.lubw.baden-wuerttemberg.de [dostęp 2022-12-06].
  66. ↑ Genser 2006b ↓, s. 234.
  67. ↑ Protected Planet | Berghauser Matten [online], Protected Planet [dostęp 2022-12-06].
  68. ↑ a b Schutzgebietssteckbrief: Naturschutzgebiet Berghauser Matten [online], rips-dienste.lubw.baden-wuerttemberg.de [dostęp 2022-12-06].
  69. ↑ Was ist die VG?: VG Hexental [online], Gemeinde/Stadt ChangeMe [dostęp 2022-12-08] (niem.).
  70. ↑ Gemeinde Bollschweil | Ortsportrait / Geschichte [online], www.bollschweil.de [dostęp 2022-12-08].
  71. ↑ Verwaltungsgliederung 1939-1981 – Detailseite – LEO-BW [online], www.leo-bw.de [dostęp 2023-11-17].
  72. ↑ Regionaldaten – Statistisches Landesamt Baden-Württemberg [online], www.statistik-bw.de [dostęp 2022-12-08].
  73. ↑ Regionaldaten – Statistisches Landesamt Baden-Württemberg [online], www.statistik-bw.de [dostęp 2022-12-09].
  74. ↑ a b Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 19.
  75. ↑ Gerhard Ruby, Badisches Hofgütergesetz: Im Schwarzwald gilt noch Anerbenrecht [online], RUBY Erbrecht Konstanz Radolfzell Rottweil Villingen, 1 lutego 2022 [dostęp 2022-12-10] (niem.).
  76. ↑ a b c d Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 20–21.
  77. ↑ Koch 2020 ↓, s. 358–361.
  78. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 22.
  79. ↑ Forst [online], www.breisgau-hochschwarzwald.de [dostęp 2022-12-10] (niem.).
  80. ↑ a b c d e Hexental 2022-2024, Freiburg: A + K Verlag, marzec 2022, s. 18, 26, 31, 34, 46, 50 [dostęp 2022-11-28] [zarchiwizowane] (niem.).
  81. ↑ Fingerlin, Kaltwasser i Zotz 1996 ↓, s. 30–32.
  82. ↑ a b Wagner 2006 ↓, s. 262–263.
  83. ↑ Weeger 2006b ↓, s. 302–304.
  84. ↑ a b c d e Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 23–24.
  85. ↑ Weeger 2006b ↓, s. 303, 306.
  86. ↑ Koch 2020 ↓, s. 206–210.
  87. ↑ Ute Feyer, Entwicklung des Hauptstraßennetzes um 1855 und 1976, [w:] Karl Hein Schröder (red.), HIstorischer Atlas von Baden Württemberg. Erläuterungen, Kommission für geschichtliche Landeskunde in Baden-Württemberg, 1972–1988, s. 1–3, ISBN 3-921201-10-1 [dostęp 2022-12-13] [zarchiwizowane].
  88. ↑ DWDS – Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache [online], DWDS [dostęp 2022-12-14] (niem.), Landesstraße jest w hierarchii ważności drogą pomiędzy Bundesstraße, drogą o znaczeniu ogólnokrajowym, a Kreisstraße, drogą o znaczeniu lokalnym; za jej budowę i utrzymanie odpowiedzialny jest dany kraj związkowy.
  89. ↑ Koch 2020 ↓, s. 214–217.
  90. ↑ Koch 2020 ↓, s. 212–213.
  91. ↑ Badische Zeitung, Eine Straße ohne Löcher – Horben – Badische Zeitung [online], www.badische-zeitung.de [dostęp 2022-12-14] (niem.).
  92. ↑ Buslinie 7208, Freiburg – Fahrplan, Abfahrt & Ankuknft [online], fahrplan-bus-bahn.de [dostęp 2022-12-15].
  93. ↑ Nachtbusse von Südbadenbus: mit dem Bus sicher nach Hause [online], www.dbregiobus-bawue.de [dostęp 2022-12-15] (niem.).
  94. ↑ Liniennetzpläne [online], www.rvf.de [dostęp 2023-11-21].
  95. ↑ Hexental 2022-2024, Freiburg: A + K Verlag, marzec 2022, s. 55 [zarchiwizowane].
  96. ↑ Koch 2020 ↓, s. 207.
  97. ↑ Koch 2020 ↓, s. 27.
  98. ↑ Kästle 2003 ↓, s. 17.
  99. ↑ a b Kern 1995 ↓, s. 118–119.
  100. ↑ Alle Radtouren [online], Münstertal Staufen [dostęp 2022-12-15].
  101. ↑ Hexentrail | Mountainbike Freiburg e.V. [online], www.mountainbike-freiburg.com [dostęp 2022-12-15].
  102. ↑ Gemeinde Bollschweil | Wasserversorgung und Abwasserbeseitigung [online], www.bollschweil.de [dostęp 2022-12-16].
  103. ↑ Wasserversorgung, Breisgau-Hochschwarzwald [online], www.breisgau-hochschwarzwald.de [dostęp 2022-12-21].
  104. ↑ Wasserversorgung [online], Zweckverband Wasserversorgung Hexental [dostęp 2022-12-16] (niem.).
  105. ↑ Wasserversorgung in Horben [online], wasser.bnnetze.de [dostęp 2022-12-17] (niem.).
  106. ↑ Wasserversorgung des Wasserversorgungsverbands Möhlingruppe [online], wasser.bnnetze.de [dostęp 2022-12-17] (niem.).
  107. ↑ Kurssuche [online], vhs-freiburg.de [dostęp 2022-12-17].
  108. ↑ Bildungshaus Kloster St. Ulrich, Bildungshaus Kloster St. Ulrich Landvolkshochschule, s. 1 [dostęp 2022-12-17] [zarchiwizowane], Cytat: „Auf der Grundlage eines christlichen Menschen- und Weltbildes bieten wir Lern- und Erfahrungsräume, um persönliche und gesellschaftliche Veränderungsprozesse verstehen, bearbeiten und bewältigen zu können.” (niem.).
  109. ↑ Kern 1995 ↓, s. 339–341.
  110. ↑ BERUFENET – Bundesagentur für Arbeit [online], web.arbeitsagentur.de [dostęp 2023-11-17] (niem.).
  111. ↑ Wir über uns | Dorfhelferinnenwerk Sölden e.V. [online], www.dorfhelferinnenwerk.de [dostęp 2023-11-17].
  112. ↑ Kirchenräume [online], Kirche im Vauban [dostęp 2022-12-18] (niem.).
  113. ↑ Bürgerhaus [online], Gemeinde Au [dostęp 2022-12-19] (niem.).
  114. ↑ Wagner 2006 ↓, s. 235–238.
  115. ↑ Wagner 2006 ↓, s. 248–250.
  116. ↑ Wagner 2006 ↓, s. 252.
  117. ↑ Wagner 2006 ↓, s. 253.
  118. ↑ Wagner 2006 ↓, s. 254–255, 256.
  119. ↑ Wagner 2006 ↓, s. 259–260.
  120. ↑ Fingerlin 1988 ↓, s. 160–163.
  121. ↑ Kern 1995 ↓, s. 18–21.
  122. ↑ Wagner 2006 ↓, s. 263–266.
  123. ↑ Ottnad 1988 ↓, s. 168.
  124. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 14.
  125. ↑ Kern 1995 ↓, s. 34–35.
  126. ↑ Zotz 2006 ↓, s. 274.
  127. ↑ Wśród kilku wersji zapisu tego nazwiska dotychczas najobszerniejsza praca na temat historii noszącego go rodu – Nehlsen, 1967 – konsekwentnie używa wersji Snewlin. M.L. Kaschnitz używała pisownii Schnaevelin (Kaschnitz, 1966). Niemieckojęzyczna Wikipedia główny artykuł na ten temat podaje pod wersją Schnewlin.
  128. ↑ Zotz 2006 ↓, s. 283–284.
  129. ↑ Nehlsen 1967 ↓, s. 40, 50–51, 56.
  130. ↑ Zotz 2006 ↓, s. 282–283.
  131. ↑ Nehlsen 1967 ↓, s. 105–108.
  132. ↑ Goldenberg i Fröhlich 2013 ↓, s. 8–9, 17–18.
  133. ↑ Weeger 2006a ↓, s. 287–288.
  134. ↑ Weeger 2006a ↓, s. 293–294.
  135. ↑ Weeger 2006a ↓, s. 294–295.
  136. ↑ Kern 1995 ↓, s. 61–62.
  137. ↑ Schyle 1986 ↓, s. 79–80.
  138. ↑ Zotz 2006 ↓, s. 282.
  139. ↑ Weeger 2006a ↓, s. 296.
  140. ↑ Kern 1995 ↓, s. 63–64, 68–70.
  141. ↑ wojny rewolucyjnej i napoleońskiej Francji, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-09-23].
  142. ↑ Ottnad 1988 ↓, s. 180–181.
  143. ↑ a b c Weeger 2006a ↓, s. 297.
  144. ↑ Kern 1995 ↓, s. 89–92.
  145. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 110.
  146. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 56, 112.
  147. ↑ a b Horben. Das ist geschehen, [w:] Die Revolution 1848/1849 in Baden, Landeszentrale für politische Bildung Baden-Württemberg.
  148. ↑ Haumann 1992 ↓, s. 99–100.
  149. ↑ Franz Josef Baer, Chronik über Straßenbau und Straßenvrkehr in dem Großherzogtum Baden, Berlin: Julius Springer, 1878, s. 586–587 [zarchiwizowane].
  150. ↑ Koch 2020 ↓, s. 206–207.
  151. ↑ Muschik 1987 ↓, s. 48–49.
  152. ↑ Muschik 1987 ↓, s. 48–53.
  153. ↑ Wißler 1981 ↓, s. 155–158.
  154. ↑ Genser 2006a ↓, s. 253–354.
  155. ↑ Koch 2020 ↓, s. 157.
  156. ↑ Gemeinde Bollschweil | Knauf Marmorit KG [online], www.bollschweil.de [dostęp 2023-09-25].
  157. ↑ Koch 2020 ↓, s. 298–313.
  158. ↑ a b Schyle 1986 ↓, s. 92–93.
  159. ↑ a b Kern 1995 ↓, s. 302.
  160. ↑ a b Koch 2020 ↓, s. 36.
  161. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 152.
  162. ↑ Kern 1995 ↓, s. 332–333.
  163. ↑ Koch 2020 ↓, s. 75.
  164. ↑ Weeger 2006b ↓, s. 301.
  165. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 25.
  166. ↑ Weeger 2006b ↓, s. 301, 303.
  167. ↑ Geiges, Herzig i Reinhardt-Fehrenbach 1983 ↓, s. 152–154.
  168. ↑ Best in Travel 2022 [online], www.lonelyplanet.de [dostęp 2022-12-19].
  169. ↑ a b Hexental bei Freiburg im Breisgau [online], www.schwarzwald-netz.com [dostęp 2022-12-19].
  170. ↑ Pache 1986 ↓, s. 311–312.
  171. ↑ a b Hexental 2022-2024, Freiburg: A + K Verlag, marzec 2022, s. 27 [zarchiwizowane].
  172. ↑ Wolfgang Benz, Wanderführer Schwarzwald Süd ... zwischen Feldberg und Rhein, wyd. 9., völlig überarb. Auflage, Stuttgart: Deutscher Wanderverlag, 2002, s. 99–102, ISBN 3-8134-0258-4.
  173. ↑ Kästle 2003 ↓, s. 7.
  174. ↑ Wolfgang Benz, Wanderführer Schwarzwald-Süd ... zwischen Feldberg und Rhein, wyd. 9., völlig überarb. Auflage, Stuttgart: Deutscher Wanderverlag, 2002, s. 97–99, ISBN 3-8134-0258-4 [dostęp 2022-12-19].
  175. ↑ Gemeinde Bollschweil | Erlebnispfad Hexental [online], www.bollschweil.de [dostęp 2022-12-19] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-01].
  176. ↑ a b c d Raumbedeutsame Kulturdenkmale – Regionalverband Südlicher Oberrhein [online], www.rvso.de [dostęp 2022-12-20].
  177. ↑ Taufstein St. Ulrich [online], www.alemannische-seiten.de [dostęp 2022-12-19] (niem.).
  178. ↑ Gemeinde Bollschweil | Taufstein [online], www.bollschweil.de [dostęp 2022-12-19].
  179. ↑ Gemeinde Bollschweil | Marie Luise Kaschnitz [online], www.bollschweil.de [dostęp 2022-12-22].
  180. ↑ Station 10 – Erlebnispfade Ehrenkirchen [online] [dostęp 2022-12-20] (niem.).
  181. ↑ Benediktinerpropstei Sölden – Detailseite – LEO-BW [online], www.leo-bw.de [dostęp 2022-12-20].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Leif Geiges, Thomas Herzig, Gitta Reinhardt-Fehrenbach: Das Hexental. Am Rande d. Schwarzwaldes. Freiburg im Breisgau: Kehrer Verlag, 1983. ISBN 3-923937-07-5.
  • Gert Goldenberg, Matthias Fröhlich: Der Birkenberg bei Bollschweil-St. Ulrich. Ein Berbaurevier aus dem Mittelalter. Bollschweil: Freundenkreis „Burg und Bergbau – die Birchiburg in Bollschweil e.V.”, 2013.
  • Elfi Harter-Bachmann (redakcja): Wittnau Biezieghofen. Vom Leben im Dorf – damals und heute. Freiburg i. Br.: Gemeinde Wittnau, 1986.
    • Karl Pache: Wittnau seit den 70er Jahren: Die Entwicklung yur modernen Wohngemeinde. W: Elfi Harter-Bachmann (redakcja): Wittnau Biezieghofen. Vom Leben im Dorf – damals und heute. Freiburg i. Br.: Gemeinde Wittnau, 1986.
    • Helmut Schyle: Vom Spätmittelalter bis ins 20. Jahrhundert – Die Geschichte Wittnaus im Überblick. W: Elfi Harter-Bachmann (redakcja): Wittnau Biezieghofen. Vom Leben im Dorf – damals und heute. Freiburg i. Br.: Gemeinde Wittnau, 1986.
  • Heiko Haumann (redakcja), Hans Schadek (redakcja): Geschichte der Stadt Freiburg im Breisgau. Band 1 – Von den Anfängen bis zum „Neuen Stadtrecht” von 1520. Stuttgart: Theiss, 1996. ISBN 3-8062-0874-3.
    • Gerhard Fingerlin, Stephan Kaltwasser, Thomas Zotz: Siedlungsraum und Herrschaftsträger. Die Gründungssituation Freiburgs. W: Heiko Haumann (redakcja), Hans Schadek (redakcja): Geschichte der Stadt Freiburg im Breisgau. Band 1 – Von den Anfängen bis zum „Neuen Stadtrecht” von 1520. Stuttgart: Theiss, 1996. ISBN 3-8062-0874-3.
  • Heiko Haumann (redakcja), Hans Schadek (redakcja): Geschichte der Stadt Freiburg im Breisgau. Band 3 – Von der badischen Herrschaft bis zur Gegenwart. Stuttgart: Theiss, 1992. ISBN 3-8062-0857-3.
    • Haiko Haumann: Traum und Wirklichkeit: Die Revolution von 1848/49 in Freiburg. W: Heiko Haumann (redakcja), Hans Schadek (redakcja): Geschichte der Stadt Freiburg im Breisgau. Band 3 – Von der badischen Herrschaft bis zur Gegenwart. Stuttgart: Theiss, 1992. ISBN 3-8062-0857-3.
  • Wolfgang Hug: Geschichte Badens. Wyd. 2. Stuttgart: Theiss, 2016. ISBN 978-3-8062-3299-8.
  • Marie Luise Kaschnitz: Beschreibung eines Dorfes. München. Zürich: Piper, 1986. ISBN 3-492-03017-3.
  • Werner Kästle: Der Bettlerpfad. Ein klassischer Wanderweg vom Breisgau ins Markgräflerland. Freiburg im Breisgau: Schillinger Verlag, 2003. ISBN 3-89155-285-8.
  • Franz Kern: Sölden. Die Geschichte eines kleinen Dorfes. Freiburg: Rombach, 1995.
  • Hubert Koch: Bollschweil – Bilder eines Dorfes. Bollschweil: Casimir Bumiller im Auftrag der Gemeinde Bollschweil, 2020.
  • Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Arno Bogenrieder: Die Vegetation des Schönbergs. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Hugo Genser: Geologie des Schönbergs. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Hugo Genser: Geschichte des Naturschutzes am Schönberg. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Hugo Genser: Der Bergbau am Schönberg. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Werner Kästle: Sagen rund um den Schönberg. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Helge Körner: Vorwort. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Konrad Kunze: Dialekt und Namen am Schönberg. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Heiko Wagner: Ur- und Frühgeschichte am Schönberg. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Edmund Weeger: Der Schönberg als Kriegsschauplatz. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Edmund Weeger: Siedlungen rund um den Schönberg. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
    • Thomas Zotz: Herrschaften am Schönberg in Mittelalter und frühen Neuzeit. W: Helge Körner (redakcja): Der Schönberg. Natur- und Kulturgeschichte eines Schwarzwald-Vorberges. Freiburg im Breisgau: Lavori, 2006. ISBN 3-935737-53-X.
  • Jerzy Krasuski: Historia Niemiec. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2002. ISBN 83-04-04422-6.
  • Anton Merkle: Au im Hexental: Zur Geschichte des Breisgaudorfes zwischen Schönberg und Schwarzwald. Freiburg im Breisgau: Schillinger, 1981. ISBN 3-921340-63-2.
  • Reinhold Muschik: Auswanderung, Armut und Armenpflege in Bollschweil während des 19. Jahrhunderts. Eggingen: Edition Klaus Isele, 1987. ISBN 3-925016-20-1.
  • Hermann Nehlsen: Die Freiburger Familie Snewlin. Rechts- und sozialgeschichtliche Studien zur Entwicklung des mittelalterlichen Bürgertums. Freiburg im Breisgau: Wagnersche Universitätsbuchhandlung Karl Zimmer, 1967.
  • Emil Schill (redakcja): Breisgau-Hochschwarzwald. Land vom Rheim über den Schwarzwald zur Baar. Wyd. drugie. Freiburg im Breisgau: Schillinger Verlag, 1988. ISBN 3-89155-049-9.
    • Gerhard Fingerlin: Römerzeit und frühes Mittelalter. W: Emil Schill (redakcja): Breisgau-Hochschwarzwald. Land vom Rheim über den Schwarzwald zur Baar. Wyd. drugie. Freiburg im Breisgau: Schillinger Verlag, 1988. ISBN 3-89155-049-9.
    • Bernhard Metz: Die Vorbergzone. W: Emil Schill (redakcja): Breisgau-Hochschwarzwald. Land vom Rheim über den Schwarzwald zur Baar. Wyd. drugie. Freiburg im Breisgau: Schillinger Verlag, 1988. ISBN 3-89155-049-9.
    • Bernd Ottnad: Die politische Geschichte von den Anfängen bis zur Gegenwart. W: Emil Schill (redakcja): Breisgau-Hochschwarzwald. Land vom Rheim über den Schwarzwald zur Baar. Wyd. drugie. Freiburg im Breisgau: Schillinger Verlag, 1988. ISBN 3-89155-049-9.
    • Jörg Stadelbauer: Die Breisgauer Bucht. W: Emil Schill (redakcja): Breisgau-Hochschwarzwald. Land vom Rheim über den Schwarzwald zur Baar. Wyd. drugie. Freiburg im Breisgau: Schillinger Verlag, 1988. ISBN 3-89155-049-9.
  • Peter Schwarz (redakcja): Bollschweil. Chronik des Ortes. Band I: Beiträge zur Geschichte von St. Ulrich. Bollschweil: Gemeindeverwaltung Bollschweil, 1993.
  • Karl Wißler: Merzhausen. Geschichte eines Breisgaudorfes im Hexental. Freiburg im Breisgau: Gemeinde Merzhausen im Verlag Karl Schillinger, 1981. ISBN 3-921340-71-3.
  • Alfons Zettler (redakcja), Thomas Zotz (redakcja): Die Burgen im mittelalterlichen Breisgau. II Südliche Teil. Ostfildern: Thorbecke, 2009. ISBN 978-3-7995-7366-5.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Związek pięciu gmin: Merzhausen, Wittnau, Au, Horben, Sölden – Verwaltungsgemeinschaft Hexental

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hexental&oldid=73658913”