Przejdź do zawartości

Gnejs

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Gnejs soczewkowy z miejscowości Kowary na Dolnym Śląsku
Gnejs listewkowy, Góry Sowie, Dolny Śląsk
Gnejs amfibolowy, Dolny Śląsk
Gnejs ołówkowy wykształcony w postaci ultramylonitu, Doubravčany, k. Kutnéj Hory, Czechy
Migmatyt
Gnejs

Gnejsskała metamorficzna powstająca w warunkach metamorfizmu regionalnego lub dyslokacyjnego. Przeważnie jest to metamorfizm średniego stopnia strefy mezo, rzadziej wysoki stopień kata. Nazwa pochodzi od starego słowiańskiego terminu górniczego oznaczającego zgnieciony kamień (G. Agricola, 1556; A.G. Werner, 1786), bądź od staronordyckiego gneista – „krzesać kamień”.

Skład mineralny

[edytuj | edytuj kod]

Przeważnie zawierają poniżej 10% minerałów ciemnych, bywają także gnejsy białe lub prawie białe (leukognejsy).

Cechy zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]

Barwa biała, szara, czerwona, zielonawa, niebieskawa, szara lub czarna, bardzo często pstra. Zwykle laminy skaleniowo-kwarcowe są jaśniejsze (białe, jasnoszare, różowe, czerwone), a łyszczykowe ciemniejsze (szare, srebrzyste, zielonkawe, czarne). Charakterystyczna podzielność gnejsowa powoduje dzielenie się skały na tabliczki i kanciaste bloczki o grubości powyżej 1 cm. Wykazuje foliację podkreśloną równoległym ułożeniem minerałów blaszkowych oraz laminację, czyli segregację minerałów. Gnejs jest zwykle skałą niezbyt wytrzymałą, bardziej podatną na uszkodzenia mechaniczne od jego formy wyjściowej.

Struktura i tekstura

[edytuj | edytuj kod]

Odznacza się strukturą krystaliczną (granoblastyczną lub granolepidoblastyczną, sporadycznie granonematoblastyczną), średnio lub gruboziarnistą, oraz równo bądź nierównoziarnistą (porfiroblastyczną, oczkową). Wykazuje przeważnie teksturę wybitnie kierunkową, masywną. Gnejsy o słabo widocznej teksturze kierunkowej, zbliżone do granitów, to granitognejsy.

Geneza

[edytuj | edytuj kod]

Najczęściej powstają w warunkach średnich lub wysokich ciśnień (0,6–0,8 Gpa) i temperatur rzędu 500–700 °C. Część gnejsów jest produktem mylonityzacji kwaśnych skał magmowych (granitów albo ryolitów) stanowiących pod względem genetycznym mylonity lub blastomylonity jak np. gnejs oczkowy. Wiele odmian gnejsów powstaje w wyniku metasomatozy obejmującej bardzo różne typy skał wyjściowych (protolitów) np. łupki ilaste, piaskowce, kwarcyty, skały magmowe zasadowe i ultrazasadowe, oraz skały metamorficzne jak np. łupek mikowy. Znane są także gnejsy migmatyczne stanowiące ogniwo pośrednie między gnejsami a migmatytami powstałymi w warunkach ultrametamorfizmu. Niektóre także tworzą przejścia do amfibolitów jak gnejsy amfibolowe. Gnejsy powstałe w wyniku przeobrażenia skał magmowych, to ortognejsy, natomiast ze skał osadowych – paragnejsy.

Odmiany

[edytuj | edytuj kod]

Występowanie

[edytuj | edytuj kod]
Niektóre miejsca występowania gnejsów w Polsce

Gnejsy są skałami pospolitymi i szeroko rozpowszechnionymi we wszystkich rejonach Ziemi, zwłaszcza w starszych utworach.

W świecie: Skandynawia; Szwajcaria; Kanada; USAGóry Skaliste, stany Nowy Jork i Georgia; Brazylia; Australia; Nowa Zelandia; Japonia; RosjaKamczatka, Syberia; Himalaje; Afryka; Sri Lanka; Grenlandia.

W Polsce: Góry Izerskie i Pogórze Izerskie; KarkonoszeKarpacz, Kowary; Rudawy JanowickieOgorzelec, Czarnów, Rędziny; Góry SowieZagórze Śląskie, Walim, Rzeczka, Rościszów; Góry ZłoteGierałtów, Masyw ŚnieżnikaNowa Wieś, Międzygórze, Śnieżnik; Góry Orlickie; Góry Bystrzyckie; Wzgórza Niemczańskie; Wzgórza Strzelińskie; Śląsk OpolskiSławniowice, Burgrabice; Góry OpawskieGłuchołazy; Tatry Zachodnie; krystaliczne podłoże Suwalszczyzny i Mazur.

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
  • kamień budowlany i drogowy
  • kamień ozdobny ogrodowy


Literatura

[edytuj | edytuj kod]
  • W. Ryka i A. Maliszewska: Słownik petrograficzny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991 (wyd. II popr. i uzup.), ISBN 83-220-0406-0
  • P. Czubla i E. Papińska: Geografia fizyczna, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2007, ISBN 978-83-7446-125-2