Języki timor-alor-pantar

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Języki timor-alor-pantar
Obszar

Indonezja, Timor Wschodni (wyspy Timor, Alor, Pantar)

Użytkownicy

niektórzy Timorczycy, ludy aloro-pantarskie

Liczba mówiących

ponad 200 tys.[1]

Klasyfikacja genetyczna

języki transnowogwinejskie (?)

  • języki zachodniego Bomberai (?)
    • języki timor-alor-pantar
Podział

• języki alor-pantar
• języki wschodniotimorskie
• język bunak

Kody rodziny językowej
Glottolog timo1261
Występowanie
Ilustracja
Wyspy Timor, Alor i Pantar
(na północ od Timoru – wyspa Kisar)
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki timor-alor-pantar – rodzina języków papuaskich używanych przede wszystkim na wyspach Timor, Alor i Pantar[2]. Obszar ich funkcjonowania obejmuje tereny należące do dwóch krajów – Indonezji i Timoru Wschodniego[3]. Według serwisu Ethnologue (wyd. 23) rodzina liczy 23 języki[3]. Encyklopedia Krugoswiet podaje, że językami tymi posługuje się ponad 200 tys. ludzi[1].

Jest to najbardziej wysunięta na zachód grupa języków papuaskich[4]; są jedną z dwóch takich peryferyjnych rodzin nieaustronezyjskich (druga z nich to języki północnohalmaherskie)[5][6]. Prawdopodobnie stanowią pozostałość po pierwotnych grupach językowych wschodniej Indonezji, sprzed ekspansji ludności austronezyjskiej (o ile nie chodzi o wynik późniejszej migracji)[5]. Jest to zarazem jedna z dwóch rodzin językowych spoza wysp Melanezji – obok języków Halmahery – które uchodzą za spokrewnione z językami papuaskimi Oceanii[7] (lecz zewnętrzne związki języków timor-alor-pantar pozostają wyjątkowo niepewne)[8]. Timothy Usher, autor serwisu NewGuineaWorld, jako ich prawdopodobne źródło wskazuje półwysep Bomberai (zachodnia Nowa Gwinea)[9]. Badania genetyczne również pozwoliły powiązać rejon Timoru z Nową Gwineą[10].

Związki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Kwestia pokrewieństwa języków timor-alor-pantar z innymi rodzinami językowymi – zwłaszcza językami Nowej Gwinei – jest obarczona dużą dozą spekulacji. Pierwotnie próbowano je konfrontować z językami północnohalmaherskimi, ostatecznie lokując obie rodziny w ramach języków zachodniopapuaskich (H.K.J. Cowan, A. Capell). Wraz z dalszym rozwojem badań propozycja ta okazała się błędna, a języki timor-alor-pantar zaczęto klasyfikować jako gałąź rodziny transnowogwinejskiej. Jeszcze w 1975 r. nie było całkowitej pewności, do której z grup powinny zostać zaliczone; uważano, że niezależnie od przyjętej klasyfikacji wykazują wpływy obcego substratu językowego. Hipoteza łącząca je z językami transnowogwinejskimi (z ewentualnym wpływem zachodniopapuaskiego podłoża językowego) zadomowiła się jednak w literaturze (pomimo braku wyraźnych dowodów zaczęła być powielana przez innych autorów)[11][12].

Na początku XXI wieku podjęto kolejne próby analizy pokrewieństwa tych języków, na podstawie danych słownikowych i paradygmatów zaimków (M. Ross, A. Pawley), lecz żadne z nich nie pozwoliły jednoznacznie rozstrzygnąć związku języków timor-alor-pantar z językami Nowej Gwinei[13][14]. Zbieżności leksykalne między nimi są ubogie, a podobieństwa typologiczne dają się wytłumaczyć jako cechy arealne[15]. G. Holton i L.C. Robinson (2017) oraz G. Holton i M. Klamer (2018) uznają języki timor-alor-pantar za niezależną rodzinę językową[16][17]. Jednocześnie zdaniem autorów niewykluczony jest bliższy związek timor-alor-pantar z językami zachodniego Bomberai (West Bomberai) – aczkolwiek niekoniecznie natury genealogicznej, gdyż można też rozważać możliwość stosunkowo niedawnego kontaktu[18][a]. M. Donohue (2008) ponownie omawia hipotezę zachodniopapuaską, wskazując na podobieństwa w leksyce i zasobie zaimków[19][20]. Istnieje możliwość, że języki będące przodkami rodzin zachodniopapuaskiej i timor-alor-pantar przeszły historię wzajemnych oddziaływań[21].

W 2005 r. M. Ross ulokował języki timor-alor-pantar w grupie zachodniej języków transnowogwinejskich (wespół z językami dani, językami zachodniego Bomberai i językami jezior Paniai/Wissel)[22]. Taką też klasyfikację odzwierciedla Ethnologue (wyd. 23)[3]. Autorzy publikacji Glottolog (2.3, 4.6) rozpatrują te języki jako samodzielną rodzinę językową. Dotychczasowe poszlaki (oparte na podobieństwach w leksyce i systemach zaimków), które miałyby łączyć je z transnowogwinejskimi, uznano bowiem za niewystarczające dla stwierdzenia pokrewieństwa[23][24]. T. Usher i A. Schapper postulują ich związek z językami zachodniego Bomberai, wykazując istnienie regularnych zależności dźwiękowych. Ich najbliższymi krewnymi miałyby być zatem oddalone geograficznie języki kalamang, iha i mbahaam[9][25]. Glottolog (2.2, 4.6) wyróżnia języki zachodniego Bomberai jako oddzielną rodzinę językową[26][27].

Klasyfikacja[edytuj | edytuj kod]

Pokrewieństwo języków timor-alor-pantar jest możliwe do wykazania na gruncie lingwistyki. O ile papuaskie języki wysp Alor i Pantar tworzą wyraźną grupę genetyczną, to klasyfikacja języków Timoru została słabiej ustalona[28][29]. W taki oto sposób przedstawia się podział wewnętrzny rodziny, w ujęciu konserwatywnym (Ross, 2005[22]; Schapper et al., 2012; Holton et al., 2012):

Pozycja języka bunak jest niepewna. Ross ulokował go wraz z językami alor-pantar, ale bardzo możliwe, że jest bliżej spokrewniony z pozostałymi papuaskimi językami Timoru[30]. Wcześniej sugerowano, że jest to mieszany język papuasko-austronezyjski[31]. Języki timor-alor-pantar wykazują silne wpływy austronezyjskie, co utrudnia określenie ich wewnętrznej klasyfikacji i ewentualnego pokrewieństwa z innymi językami (przy użyciu metod leksykostatystyki)[9][32].

Do języków alor-pantar należą następujące języki: abui (papuna), adang, blagar (pura), deing (diang, tewa), hamap, kabola, kaera, kafoa, kamang (woisika), kiramang, klon (kelon), kui, kula (tanglapui), klamu (nedebang), reta (retta), sar (teiwa?), sawila, teiwa (tewa), wersing (kolana), pantar zachodni (lamma, tubbe, mauta, kalondama)[33]. Ludność używająca tych języków zamieszkuje też wysepki pomiędzy Alor a Pantar[2]. Trudno uzgodnić liczbę wyróżnianych języków alor-pantar, jako że te nie mają powszechnie przyjętych nazw, które byłyby wspólne dla szerszego obszaru geograficznego (lokalne społeczności językowe określają się na podstawie nazw wsi bądź dominującego klanu); ponadto kryterium wzajemnej zrozumiałości jest kłopotliwe w użyciu ze względu na częstą wielojęzyczność tubylców[34]. Zupełnie odrębnym językiem jest alorski, który należy do rodziny austronezyjskiej; jest to jedyny autochtoniczny przedstawiciel rodziny austronezyjskiej w regionie wysp Alor i Pantar[35][36].

Języki alor-pantar są w większości zagrożone wymarciem. Do ich zaniku prowadzi presja malajskiego alorskiego, który – obok indonezyjskiego – stanowi środek szerszej (ponadetnicznej) komunikacji, wykorzystywany w handlu, edukacji i administracji. Języki alor-pantar nie są nauczane w szkołach i nie wszystkie z nich są przekazywane w środowisku domowym; co więcej, ludność regionu wyżej ceni posługiwanie się malajskim/indonezyjskim, a edukacja dzieci często odbywa się w ośrodkach miejskich, z dala od obszarów użycia języków etnicznych[37]. Lokalny wariant malajskiego (spokrewniony z malajskim Kupangu) zaczął się rozpowszechniać pod koniec XIX w., pod wpływem kupców z Kupangu (niemniej do poł. XX w. malajski pozostawał nieznany wielu mieszkańcom regionu), a język indonezyjski został wprowadzony w latach 60. XX w., wraz z rozwojem szkolnictwa na terenach wiejskich[38]. Przynajmniej do poł. lat 70. w funkcji lingua franca występował również austronezyjski język alorski, aczkolwiek w ograniczonym zakresie[34].

Na wyspie Timor funkcjonują następujące języki nieaustronezyjskie: bunak, fataluku, makalero (maklere), makasai (makasae)[39]. Spokrewniony język oirata jest używany na wyspie Kisar w indonezyjskiej prowincji Moluki (w pobliżu Timoru Wschodniego)[40]. Wykazuje bliski związek z językiem fataluku[2][41].

Odosobniony język tambora z wyspy Sumbawa (ponad 500 km na zachód) mógł być genetycznie powiązany z tą rodziną, ale zebrane materiały leksykalne nie pozwalają dobrze ustalić jego klasyfikacji (jedyne znane podobieństwo występuje w słowie taintu – „ręka”). Ustalono jednak, że najpewniej nie był językiem austronezyjskim, ani też nie był spokrewniony z językami Półwyspu Indochińskiego, na co wskazują elementy słownictwa i cechy fonologii[42].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Odnotowano, że ludność zachodniego Bomberai sprowadzała niegdyś niewolników z innych zakątków archipelagu (Holton i Robinson 2017 ↓, s. 184), docierając m.in. do odległych grup wysp Tanimbar i Kei (Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 109).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Papuasskije jazyki. Encykłopiedija Krugoswiet. [dostęp 2020-03-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-06)]. (ros.).
  2. ↑ a b c Holton i Klamer 2018 ↓, s. 578.
  3. ↑ a b c David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Timor-Alor-Pantar, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 23, Dallas: SIL International, 2020 [dostęp 2020-02-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-29] (ang.).
  4. ↑ Antoinette Schapper, Juliette Huber, State-of-the-art in the documentation of the Papuan languages of Timor, Alor, Pantar, and Kisar; A bibliography, „Wacana: Journal of the Humanities of Indonesia”, 14 (2), 2012, s. 370–404, DOI: 10.17510/wjhi.v14i2.67 [dostęp 2020-03-25] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-25] (ang.).
  5. ↑ a b Musgrave 2014 ↓, s. 88–89.
  6. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 89. The first proposals for wider genetic affiliations beyond the geographically immediate region compared Timor-Alor-Pantar (TAP: that is, AP plus the Timor-Kisar languages) to the languages of North Halmahera, the only other Papuan outlier languages spoken in the eastern Indonesian archipelago at a distance from the New Guinea mainland.
  7. ↑ Pawley i Hammarström 2018 ↓, s. 151.
  8. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 110.
  9. ↑ a b c Timothy Usher: West Bomberai. NewGuineaWorld. [dostęp 2020-02-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-29)]. (ang.).
  10. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 102.
  11. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 89–90.
  12. ↑ Holton i Robinson 2017 ↓, s. 149–151.
  13. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 90.
  14. ↑ Holton i Robinson 2017 ↓, s. 150.
  15. ↑ Holton i Robinson 2017 ↓, s. 151, 183.
  16. ↑ Holton i Robinson 2017 ↓.
  17. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 578–579.
  18. ↑ Holton i Robinson 2017 ↓, s. 183–184.
  19. ↑ Donohue 2008 ↓, s. 54–56.
  20. ↑ Holton i Robinson 2017 ↓, s. 150, 167.
  21. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 90–91.
  22. ↑ a b Malcolm Ross: Pronouns as a preliminary diagnostic for grouping Papuan languages. W: Andrew Pawley, Robert Attenborough, Robin Hide, Jack Golson (red.): Papuan pasts: cultural, linguistic and biological histories of Papuan-speaking peoples. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2005, s. 15–66, seria: Pacific Linguistics 572. ISBN 0-85883-562-2. OCLC 67292782. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
  23. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Timor-Alor-Pantar. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-04)]. (ang.).
  24. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Nordhoff: Timor-Alor-Pantar. Glottolog 2.3. [dostęp 2015-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-21)]. (ang.).
  25. ↑ Schapper 2022 ↓, s. 20–21.
  26. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: West Bomberai. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-27)]. (ang.).
  27. ↑ Sebastian Nordhoff, Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath: West Bomberai. Glottolog 2.2. [dostęp 2014-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-25)]. (ang.).
  28. ↑ Schapper, Huber i van Engelenhoven 2012 ↓, s. 192.
  29. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 87.
  30. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 89.
  31. ↑ Schapper 2022 ↓, s. 21.
  32. ↑ Schapper, Huber i van Engelenhoven 2012 ↓, s. 201.
  33. ↑ Klamer 2017 ↓, s. 4.
  34. ↑ a b Klamer 2017 ↓, s. 6.
  35. ↑ Marian Klamer: A short grammar of Alorese (Austronesian). München: Lincom Europa, 2011, s. 16–17, seria: Languages of the World / Materials 486. ISBN 978-3-86288-172-7. OCLC 760922643. [dostęp 2019-12-19]. (ang.).
  36. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 97.
  37. ↑ Klamer 2017 ↓, s. 7–8.
  38. ↑ Klamer 2017 ↓, s. 7, 12.
  39. ↑ Klamer 2017 ↓, s. 5.
  40. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Oirata, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-03-01] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-01] (ang.).
  41. ↑ Nazarudin. The Use of Local Malay and Woirata in Social Media. „NUSA: Linguistic studies of languages in and around Indonesia”. 71, s. 41–55, 2021. DOI: 10.15026/116870. OCLC 9627567702. [dostęp 2022-11-01]. (ang.). 
  42. ↑ Mark Donohue. The Papuan Language of Tambora. „Oceanic Linguistics”. 46 (2), s. 520–537, 2007. DOI: 10.1353/ol.2008.0014. ISSN 1527-9421. [dostęp 2022-08-13]. (ang.). 

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Języki timor-alor-pantar
Języki wschodniotimorskie
(Języki oirata-makasai)
Języki alor-pantar
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_timor-alor-pantar&oldid=72938366”