Jan Stanisławowicz Abramowicz

Jan Stanisławowicz Abramowicz

Lubicz odmienny
Rodzina	Abramowiczowie herbu Lubicz odmienny
Data śmierci	19 kwietnia 1602
Żona	Jadwiga Żyromska Anna Dorota Wołłowiczówna
Dzieci	Mikołaj Abramowicz Katarzyna Maryna

Jan Stanisławowicz Abramowicz albo też Abrahamowicz herbu Lubicz odmienny (zm. 19 kwietnia 1602 roku) – wojewoda smoleński w latach 1596-1602, wojewoda miński w 1593 roku, starosta wendeński w latach 1589-1602, prezydent dorpacki w latach 1589-1602, starosta lidzki w latach 1579-1602, wojski wileński w latach 1571-1593, namiestnik wileński w latach 1569-1584, jeden z przywódców kalwinizmu w Wielkim Księstwie Litewskim.

Życiorys

O jego młodości wiadomo tylko tyle, że wychowywał się na dworze hetmana wielkiego litewskiego Mikołaja Radziwiłła Rudego. Nie wiadomo nic o jego przodkach, choć z pewnością biorąc pod uwagę późniejszą karierę, pochodził ze szlacheckiej rodziny i to nie w drugim pokoleniu. Przez całe życie związany był z birżańską linią Radziwiłłów. Prawdopodobnie to zdecydowało o jego wyznaniu, a również pomagało w awansach.

Z poręki swego protektora Mikołaja Radziwiłła, przy boku którego brał udział w wyprawach moskiewskich Batorego, uzyskał przed 1580 starostwo lidzkie i ziemski urząd wojskiego wileńskiego. W 1581 popadł w konflikt z przedstawicielem innej linii Radziwiłłów, biskupem wileńskim Jerzym. Przyczyną był spór o jurysdykcję biskupią w sprawach wiary (aktywny kalwin Abramowicz sprzeciwiał się jej).

Z korespondencji Abramowicza prowadzonej z różnymi przedstawicielami birżańskich Radziwiłłów (zwłaszcza z hetmanem Krzysztofem Radziwiłłem Piorunem, który po śmierci Rudego był głową rodu) wynika, że załatwiał różne zlecone mu sprawy prywatne protektorów. Uzgadniał z nimi również swoje działania publiczne. W 1585. występował jako zwolennik przyłączenia Inflant do Litwy a nie traktowania ich jako wspólnego dominium Rzeczypospolitej.

W 1590 uzyskał drugie starostwo – wendeńskie. W 1593 został senatorem; mianowany dzięki poparciu Pioruna na najmniej prestiżowe w hierarchii województwo mińskie. W tym czasie Abramowicz wysunął się na czoło litewskich działaczy kalwińskich. W 1595 uczestniczył w synodzie toruńskim. W 1599 brał udział w dyspucie jezuitów z kalwinami i naradach tych ostatnich z dyzunitami.

W 1596 awansował na dużo bardziej prestiżowe województwo smoleńskie; znów za wstawiennictwem Krzysztofa Radziwiłła, za co dziękował mu w liście. W tym czasie ociepliły się stosunki Abramowicza z wileńskim duchowieństwem katolickim.

Był wybrany prowizorem przez protestancko-prawosławną konfederację wileńską w 1599 roku.

W imię wspólnych litewskich interesów wspierał w senacie opór kapituły katedralnej przeciwko objęciu biskupstwa przez koroniarza, przyszłego prymasa Bernarda Maciejowskiego, mianowanego na to stanowisko przez Zygmunta III. Szedł tu ramię w ramię ze swoimi protektorami. Radziwiłłowie birżańscy byli z zasady niechętni ściślejszemu związkowi obu państw.

Żoną Jana Abramowicza była Anna Dorota z Wołłowiczów, rodziny, która pozostała przy prawosławiu, nie akceptując unii brzeskiej. W związku z tym wojewoda miał dobre kontakty i ściśle współpracował ze środowiskiem dyzunitów. Obie grupy religijne pozostawały ze sobą zresztą w dość bliskich kontaktach jako sekowane coraz bardziej w okresie postępującej przy znacznym poparciu króla kontrreformacji. Anna Abramowiczowa była opiekunką i dobrodziejką wileńskich dyzunitów. W sporze o budowę cerkwi w Wilnie wojewoda smoleński wziął stronę prawosławnych mieszczan przeciwko magistratowi. Naraził się tym potężnemu kanclerzowi litewskiemu Lwu Sapieże wspierającemu unitów.

W swoim majątku Worniany Abramowicz założył zbór kalwiński, ufundował szpital i szkołę istniejące aż za połowę XVII w., kiedy to potomkowie przeszli na katolicyzm. Był protektorem „papieża kalwinistów litewskich” Andrzeja Wolana. Poetę Jana Radwana zachęcił do napisania, a potem wsparł wydanie panegirycznej Radziwiliady (Radivilias).

Sam również napisał kilka rozpraw, z których zachowała się jedna dotycząca gospodarki: Zdanie Litwina, o kupczy taniej zboża a drogiej sprzedaży (wyd. 1595). W niej, na marginesie rozważań nad organizacją i opłacalnością handlu zbożem, sformułował nowoczesną koncepcję ceny – odrzucając średniowieczną teorię „ceny sprawiedliwej”, jako sumy pracy i kosztów. Twierdził, że cena powinna być rezultatem wolnej gry popytu i podaży na rynku, na którym działają organizacje kupieckie o charakterze spółek, monopoli i kompanii. Postulował, by rząd Rzeczypospolitej prowadził politykę przeciwną monopolistycznym organizacjom kupieckim oraz dbał o rozwój i utrzymanie szlaków handlowych.

Miał prawdopodobnie tylko jedno dziecko, syna Mikołaja, który był najwybitniejszym przedstawicielem rodziny. Zmarł 19 kwietnia1602 roku. Wyznawcy pożegnali go wydaną drukiem Oracyą na żałobną śmierć i pogrzeb wielkiego patrona Zboru Bożego i mądrego Senatora.

Życiorys Jana Abramowicza, aczkolwiek pełen luk z powodu niedostatków źródłowych, jest przykładem kariery co najwyżej średniozamożnego szlachcica, który przy pomocy możnych protektorów oraz własnych predyspozycji dostąpił awansu do wyższej grupy w hierarchii teoretycznie równej szlachty. Przy sprzyjających okolicznościach (szczęście do potomków) zapewniało to drogę do umocnienia rodu, a nawet wejścia do grupy magnatów. Jednocześnie jest to przykład drożności ówczesnego systemu awansów społecznych wskazujący już jednak na coraz bardziej krępujące go w przyszłości elementy klientelizmu w życiu społecznym i politycznym I Rzeczypospolitej.

Rodzina

Jego pierwszą żoną była Jadwiga Żyromska. Małżeństwo to pozostało bezdzietne. Przed 1588 rokiem zawarł drugie małżeństwo z Anną Dorotą z Wołłowiczów, wyznawczynią prawosławia. W małżeństwie tym doczekał się syna i dwóch córek. Wszystkie jego dzieci były wyznania ewangelicko-reformowanego:

• Mikołaj Abramowicz (wojewoda trocki)
• Katarzyna, żona Konstantego Hołowczyńskiego (zm. 1620) kasztelana mścisławskiego
• Maryna (zm. ok. 1653) żona Piotra Rudominy-Dusiackiego (zm. 1649) kasztelana smoleńskiego

Bibliografia

• Kazimierz Tyszkowski, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 13.