Barok wileński

Barok wileński (szkoła wileńska) – kierunek architektury barokowej występujący najliczniej na terenach północno-wschodniej Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Wileńszczyzna, Białoruś (kościół i klasztor w Berezweczu, budowle sakralne w Mińsku, Witebsku, Iwieńcu, Borunach itd.) oraz Inflanty polskie) oraz incydentalnie w południowo-wschodnich częściach Korony Królestwa Polskiego. Najbardziej znanym architektem szkoły był Jan Krzysztof Glaubitz. Inni architekci tworzący w tym stylu to Antonio Paracca, Ludwik Hryncewicz (twórca m.in. kościoła w Wołyńcach i fasady kościoła Misjonarzy w Wilnie), Aleksander Osikiewicz, B. Kosiński, Owsiukiewicz, Johannes Tobias de Dyderstein, Johann Wilhelm Frezer, Abraham Wuertzner, Joachim Herdegen, ks. Tomasz Żebrowski.

Cechy

Cechą charakterystyczną szkoły wileńskiej są wysokie i bardzo smukłe wieże, w których każda kondygnacja jest opracowana w odmienny sposób, a całość jest zwieńczona niewielką kopułką. Na każdej kondygnacji znajdował się wysoki i wąski otwór. Drugą cechą, rozwiniętą w późniejszym okresie, jest wycinanie w murze fantazyjnych w zarysie otworów okien i drzwi, która to cecha była też stosowana w północnych Włoszech oraz w Kalabrii i na Sycylii. Trzecią cechą szkoły było stosowanie skomplikowanych falowań ścian w szczytach i fasadach. Budowle wznoszono zazwyczaj na prostych rzutach.

Realizacje

Za pierwszą realizację szkoły uważa się kościół karmelitów Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Głębokiem (1730–1735) proj. J.K. Glaubitz. Następne to m.in.:

• kościół Świętego Ducha w Wilnie (II poł. XVIII w.) proj. J.K. Glaubitz
• kościół św. Katarzyny w Wilnie (1739-1743) J.K. Glaubitz
• cerkiew św. Trójcy w Wilnie i klasztor bazylianów, po 1748 r., bazylianów (J.K. Glaubitz)
• kościół św. Jakuba i Filipa i klasztor Dominikanów w Wilnie
• kościół Augustianów w Wilnie (poł. XVIII w.)
• kościół Misjonarzy w Wilnie (1751-1756),
• kościół św. Rafała w Wilnie proj. prawdopodobnie J.K. Glaubitz
• kościół Wszystkich Świętych i klasztor karmelitów w Wilnie (1733–1749) ks. Idzi Polkiewicz
• kościół na Kalwarii w Werkach koło Wilna (1755-1772) proj. J.K. Glaubitz
• kościół w Stołowiczach (Jakub Fontana i następnie Jan Krzysztof Glaubitz)
• kościół św. Andrzeja w Słonimiu (1775)
• kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zdzięciole (przeb. 1743-1751) proj. Aleksander Osikiewicz
• kościół Pijarów św. Michała Archanioła w Łużkach (1744–1756)
• cerkiew unicka w Mińsku
• kościół Bernardynek w Mińsku (obecnie sobór prawosławny) (1633–1642, odbudowa po 1741) proj. Guido Antonio Longhi
• kościół Bernardynów w Mińsku (1752)
• kościół św. Wojciecha i klasztor Benedyktynek w Mińsku (lata osiemdziesiąte XVIII w.) proj. Tomasz Romanowski
• kościół Przemienienia Pańskiego w Hermanowiczach (1787)
• sobór św. Zofii w Połocku (1738-1765) proj. Guido Antonio Longhi i J.K. Glaubitz
• kościół Jezuitów w Dyneburgu
• kościół jezuitów pw. św. Franciszka Ksawerego w Kownie
• cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Witebsku (1740–1750) proj. Józef Fontana
• monaster i cerkiew Bazylianów pw. Opieki Matki Bożej w Tołoczynie, fundacja Sanguszków (1769)
• klasztor w Borunach z kościołem św. św. Piotra i Pawła (1747-1756) proj. Aleksander Osikiewicz
• kościół i klasztor w Śmiłowiczach (1767-1791)
• kościół Michała Archanioła i św. Jana Chrzciciela w miejscowości Jezno (1768-1772), fundacja Paców
• zespół klasztorny Bazylianów w Berezweczu (1756-1767) proj. Antonio Paracca (nieistniejący)
• kościół Jezuitów w Pińsku (zburzony)
• kościół Franciszkanów w Iwieńcu (1702-1705, odrestaurowany 2003-2008) proj. Guido Antonio Longhi
• klasztor Bazylianów w Torokaniach (1757) (zniszczony)
• kościół Najświętszej Maryi Panny w Smolanach (II poł. XVIII w.) (ruina)
• kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie w Datnowie (1773-1810)
• kościół św. Michała Archanioła w Wierzbołowie (zniszczony)
• cerkiew Trójcy Świętej w bazyliańskim klasztorze w Wolnej (1768)
• klasztor Bazylianów w Buczaczu (1750-1770 lub 1765-1771) proj. Jan Gotfryd Hoffmann
• kościół św. Trójcy w Stokliszkach (1765-1776)
• kościół Misjonarzy pw. św. Trójcy w Łyskowie (1763-1785)
• kościół św. Jana w Wasiliszkach (1769)
• kościół Jezuitów pw. św. Stefana w Połocku (1733-1745)
• kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lucynie
• kościół Dominikanów św. Dominika w Posinie (1761)
• cerkiew Objawienia Pańskiego w Żyrowicach (przebud. 1796)
• Kościół św. Jakuba w Kurtowianach (1783-1796)
• Cerkiew bazylianów pw. św. Trójcy w Wolnej (przed 1769)
• Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Hajnie
• Kościół Dominikanów w Druji, proj. Antonio Paracca
• Kościół w Przydrujsku, proj. Anonio Paracca
• kościół Dominikanów w Zabiałłach-Wołyńcach z 1749 roku, wieże zbudowane w latach 1764-1766
• Krasław - Biblioteka Platerów

Budynki wybudowane lub przebudowane w XX w. nawiązujące do baroku wileńskiego

• kościół św. Trójcy w Głębokiem (przeb. 1902-1908) proj. Adam Dubowik
• kościół św. Michała Archanioła w Oszmianie (1900-1906) proj. Wacław Michniewicz
• Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku (1991-1996) proj. Michał Bałasz
• kościół Przemienienia Pańskiego w Krewie (1993-x) proj. Walery Kuziakin

• 
  Kościół św. Katarzyny w Wilnie
• 
  Kościół Augustianów w Wilnie
• 
  Kościół Misjonarzy w Wilnie
• 
  Kościół w Werkach pod Wilnem
• 
  Wrota bazyliańskie w Wilnie
• 
  Cerkiew św. Trójcy w Wilnie
• 
  Kościół św. Jakuba i Filipa w Wilnie
• 
  Cerkiew św. Mikołaja w Wilnie (przed przebudową w XIX w.)
• 
  Kościół Wszystkich Świętych w Wilnie
• 
  Kaplica w Ponarach
• 
  Sobór św. Zofii w Połocku
• 
  Kościół Bernardynek w Mińsku
• 
  Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zdzięciole
• 
  Kościół św. Michała Archanioła i św. Jana Chrzciciela w Jeźnie
• 
  Cerkiew bazyliańska w Berezweczu (zburzona)
• 
  Kościół karmelitów w Głębokiem
• 
  Kościół św. Andrzeja w Słonimiu
• 
  Kościół Jezuitów w Pińsku (zburzony)
• 
  Cerkiew bazyliańska w Witebsku (po lewej) i kościół św. Antoniego (po prawej)
• 
  Cerkiew Opieki Matki Bożej w Tołoczynie
• 
  Kościół NMP w Smolanach
• 
  Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie w Datnowie
• 
  Kościół św. Michała Archanioła w Wierzbołowie (zburzony)
• 
  Cerkiew Trójcy Świętej w Wolnej
• 
  Kościół Franciszka Ksawerego w Kownie
• 
  Kościół Przemienienia Pańskiego w Hermanowiczach
• 
  Kościół św. Trójcy w Stokliszkach
• 
  Kościół św. Jana w Wasiliszkach
• 
  Kościół Trójcy Świętej w Łyskowie
• 
  Kościół św. Stefana w Połocku (zburzony)
• 
  Klasztor Bazylianów w Buczaczu
• 
  Kościół św. Michała Archanioła w Łużkach
• 
  Cerkiew Objawienia Pańskiego w Żyrowicach
• 
  Kościół św. Dominika w Posinie
• 
  Cerkiew w Torokaniach (zburzona)
• 
  Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lucynie
• 
  Kościół św. Trójcy w Głębokiem
• 
  Kościół św. Michała Archanioła w Oszmianie
• 
  Kościół Przemienienia Pańskiego w Krewie
• 
  Hajna (wieś) (zburzony)

Literatura

• Stanisław Lorentz, Jan Krzysztof Glaubitz – architekt wileński XVIII wieku, Warszawa 1937.
• Mariusz Karpowicz, Sztuka Polska XVIII wieku, Warszawa 1986, s. 91-95.
• Mariusz Karpowicz, Wileńska odmiana architektury XVIII wieku, Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa, 2012; ​ISBN 978-83-63580-10-0​
• Dorota Piramidowicz, Wpływ wileńskiego baroku na architekturę i wyposażenie kościoła bernardynów w Grodnie, „Biuletyn Historii Sztuki”, nr 3-4, R. LXXIII, 2011, s. 439-452, il. 1-13.
• Тамара Габрусь, Стылістычныя аспекты архітэктуры віленскага барока, [w:] Барока ў беларускай культуры і мастацтве (red. В. Ф. Шматава), Мн., 1998., s. 14-166.
• Drema Vladas, Materiały do historii sztuki Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jan Krzysztof Glaubitz, Jan Hedel, Jan Melich, Biuletyn Historii Sztuki, XLII: 1980, nr 1.
• Pałubicki Jerzy, Informacja o pobycie Jana Krzysztofa Glaubitza w Gdańsku, Biuletyn Historii Sztuki, XLII: 1980, nr 1.

Zobacz też

• architektura barokowa w Polsce
• architektura rokokowa na kresach dawnej Rzeczypospolitej
• Białoruski Szlak Barokowy
• style architektoniczne
• historia sztuki