Imperializm

Karykatura obrazująca imperializm. Premier Wielkiej Brytanii William Pitt Młodszy oraz cesarz Francji Napoleon Bonaparte dzielą kulę ziemską na strefy wpływów

Imperializm (od łac. imperium) – polityka państw mocarstwowych, polegająca na podbojach kolonialnych lub dążeniu do podporządkowania sobie innych krajów; mianem imperializmu jest również nazywany okres historyczny zapoczątkowany w ostatniej ćwierci XIX wieku (chodź imperialistyczne państwa istniały już w starożytności, średniowieczu, renesansie i baroku), odznaczający się światową dominacją kilku wielkich mocarstw.

W myśli marksistowsko-leninowskiej, imperializm (czyli kapitalizm monopolistyczny), jest najwyższym i ostatnim stadium rozwoju kapitalistycznej formacji społeczno-ekonomicznej, którego główną cechę charakterystyczną stanowi zastąpienie wolnej konkurencji przez panowanie monopolów. Członków rządów państw imperialistycznych nazywa się imperialistami.

Z kolei antyimperializm to różnie rozumiane przeciwstawianie się imperializmowi.

Historia koncepcji

W dawnych epokach państwa określane mianem imperiów często odwoływały się do uniwersalizmu. Imperium miało dbać o szerzenie kultury i zapewniać ochronę jego mieszkańców przed „barbarzyńcami”. Przykładem takiego antycznego imperium było Cesarstwo Rzymskie.

Nowożytny i współczesny imperializm sprzyjał jednak występowaniu ideologii nacjonalistycznych, czy wręcz rasistowskich. Skutkiem takiego imperializmu było prześladowanie niektórych narodów podbitych, jak np. germanizacja i rusyfikacja wobec Polaków w okresie zaborów.

Sztandarowymi przykładami XIX-wiecznego imperializmu były imperium brytyjskie i francuskie imperium kolonialne. W drugiej połowie XX wieku utraciły one większość terytoriów zamorskich w procesie dekolonizacji. Pomoc białym w czasie wojny domowej w Rosji w postaci dostaw sprzętu wojskowego oraz wysłanie oddziałów armii brytyjskiej, francuskiej i USA do Rosji utwierdziło bolszewików w przekonaniu, że nie walczą oni z wrogiem wewnętrznym lecz z siłami światowego imperializmu.

W XXI wieku mianem imperializmu określa się czasem politykę USA wobec Bliskiego Wschodu, Rosji wobec Czeczenii i Ukrainy, oraz Izraela wobec Palestyny.

Polityka imperializmu

W polityce zagranicznej imperializm wyraża się w podbojach kolonialnych lub dążeniu do podporządkowania sobie innych państw. XIX- i XX-wieczny imperializm był nieodłącznie związany z kolonializmem; cechował się dążeniem do pozyskania nowych terytoriów, dostępu do surowców, zdobycia rynków zbytu, a także tworzeniem baz wojskowych.

Imperializm w rozumieniu marksistowskim

Pierwsze teorie imperializmu pojawiły się pod koniec XIX wieku. Według nich szybki rozwój państw kolonialnych wynikał z eksploatacji należących do nich kolonii. Zwolennikami takiego poglądu byli przede wszystkim Włodzimierz Lenin i Róża Luksemburg. Do najważniejszych prac Lenina na temat imperializmu należą książka Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu (1917) i artykuł Imperializm a rozłam w socjalizmie (ros. Империализм и раскол социализма, 1916). Wskazując, że imperializm jest odrębnym, najwyższym i ostatnim stadium rozwoju kapitalizmu, Lenin określił go następująco:

Imperializm jest szczególnym historycznym stadium kapitalizmu. Imperializm posiada trojakie cechy szczególne: jest to (1) - monopolistyczny kapitalizm; (2) - pasożytniczy lub gnijący kapitalizm; (3) - umierający kapitalizm.

Włodzimierz Lenin, Imperializm a rozłam w socjalizmie, 1916.

W tłumaczeniu Józefa Stalina Lenin nazywał imperializm „kapitalizmem umierającym” dlatego, że imperializm doprowadza sprzeczności kapitalizmu do najwyższego napięcia, do ostatecznych granic, poza którymi ma zacząć się rewolucja socjalistyczna. Propaganda w ZSRR oświadczała, że kapitalizm w stadium imperialistycznego rozwoju nieuchronnie wstępuje w epokę ogólnego kryzysu. Według marksistów na początku XX wieku istniały trzy imperializmy: brytyjski, francuski i niemiecki (głównie w odniesieniu do ich ówczesnych kolonii).

Imperializm jako kapitalizm monopolistyczny

Koncentracja produkcji, która doprowadziła do utworzenia monopoli dokonywała się w całym okresie kapitalizmu. Jednakże na przełomie XIX i XX wieku w ważniejszych gałęziach przemysłu, a także bankowości, w handlu i transporcie uzyskała takie rozmiary, że doprowadziła do powstania monopoli, które ze swojej strony zmieniły w sposób najbardziej istotny charakter funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Dlatego też imperializm określa się bardzo często mianem kapitalizmu monopolistycznego.

Lenin w pracy Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu rozpoczyna badanie nowego stadium rozwoju kapitalizmu od analizy zmian w sferze produkcji. Ustalił on pięć podstawowych cech ekonomicznych imperializmu:

1) koncentracja produkcji i kapitału, posunięta do tak wysokiego stopnia rozwoju, że stworzyła monopole odgrywające decydującą rolę w życiu gospodarczym; 2) zlanie się kapitału bankowego z przemysłowym i stworzenie na podstawie tego «kapitału finansowego», oligarchii finansowej; 3) wywóz kapitału w odróżnieniu od wywozu towarów nabiera szczególnie ważnego znaczenia; 4) tworzą się międzynarodowe monopolistyczne związki kapitalistów, dzielące świat i 5) zakończył się terytorialny podział kuli ziemskiej przez największe mocarstwa kapitalistyczne.

Włodzimierz Lenin, Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu, 1917.

Józef Stalin określał imperializm jako „wszechpotęgę monopolistycznych trustów i syndykatów, banków i oligarchii finansowej w krajach przemysłowych”. Podstawą i punktem wyjścia przechodzenia do imperializmu był olbrzymi wzrost koncentracji produkcji, tj. wzrost ciężaru gatunkowego wielkich przedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw, ich udziału w ogólnych rozmiarach produkcji, skupianie w wielkich przedsiębiorstwach coraz to większej części siły roboczej i mocy produkcyjnych. Wielkie przedsiębiorstwa usiłują zagarnąć rynek w swoje ręce, zniszczyć konkurentów, lub też dogadać się z nimi i dyktować ceny. Podstawowymi formami kapitalistycznych zrzeszeń są kartele, syndykaty, trusty i koncerny.

Bibliografia

• Peter Kenez: Odkłamana historia Związku Radzieckiego. Warszawa: 2006. ISBN 978-83-11-11031-1.
• imperializm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-01-30] .
• imperializm [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN.
• Aleksiej Bielakow, Fiodor Burłacki, Jurij Melwil, Abram Milejkowski, Sołomon Wygodzki, i in.: Podstawy marksizmu-leninizmu : podręcznik (Tyt. oryg.: Osnovy marksizma-leninizma). Pod redakcją Otto Kuusinena, tłumacz Regina Hekker i in.. Wyd. IV na podstawie II wyd. rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 1964. (pol.).
• Pawieł Judin, Lew Leontjew, Iwan Łaptiew, Anatolij Paszkow, Dmitrij Szepiłow, i in.: Ekonomia polityczna : podręcznik (Tytuł oryginału: Političeskaâ èkonomiâ). Pod redakcją Konstantina Ostrowitianowa ; tł. Seweryn Żurawicki, Józef Zawadzki, Ryszard Gradowski, Regina Winiewska, Maksymilian Pohorille. Warszawa: Książka i Wiedza, 1955.
• Adam Łopatka: Słownik Wiedzy Obywatelskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.