Stahlhelm

Czarny Stahlhelm wz. 43 dla artylerii nadbrzeżnej z okresu II wojny światowej

Stahlhelm – rodzaj popularnego hełmu wojskowego, którego nazwa pochodzi z języka niemieckiego (Stahlhelm oznacza "hełm stalowy"). Stahlhelm wszedł do użycia w 1916 roku, kiedy to zastąpił pikielhaubę wcześniej używaną w Armii Cesarstwa Niemieckiego.

Historia

Opracowanie nowej konstrukcji hełmu wojskowego dla armii niemieckiej zostało wymuszone nowym rodzajem walki, masowym użyciem ciężkiej i szybkostrzelnej artylerii na polach I wojny światowej. Odłamki, które trafiały w głowy żołnierzy powodowały trudne do wyleczenia rany a często były śmiertelne. Skórzane kaski (które stosowali Niemcy) i zwykłe płócienne czapki (stosowane przez aliantów) nie stanowiły żadnej ochrony przed szrapnelami. Jako pierwsza zareagowała na to armia francuska wprowadzając na wyposażenie w końcu 1915 tzw. hełm Adriana (wzór Louisa Adriana). Później również Brytyjczycy zaczęli chronić głowy swoich żołnierzy hełmem Brodiego (pomysłodawcą był John L. Brodie), zainspirowany średniowiecznym kapalinem. Hełm Brodiego został przyjęty na wyposażenie także przez wojska amerykańskie.

Powstanie i użycie w I wojnie światowej

Inicjatorem wprowadzenia hełmu w armii niemieckiej był prof. August Bier, chirurg konsultant 27. Korpusu Armijnego na froncie zachodnim, który 15 sierpnia 1915 wystosował list do lekarza 2. Armii, zwracając uwagę na potrzebę opracowania hełmu stalowego chroniącego przed uszkodzeniem czaszki i potylicy. Wcześniej przeprowadził rozmowę z prof. Friedrichem Schwerdem z Instytutu Techniki z Hanoweru (na froncie kapitanem 2. Armii), który zapewnił go, że konstrukcja i produkcja hełmu z jednego kawałka stali zapewniająca ochronę oczu i karku jest możliwa. Szef Sztabu Generalnego i naczelny dowódca wojsk niemieckich, Erich von Falkenhayn poparł propozycję w Ministerstwie Wojny i już 4 września 1915 Schwerd wziął udział w naradzie, po której zlecono mu opracowanie hełmu i wdrożenie jego masowej produkcji.

Nowo opracowany Stahlhelm był podobny do średniowiecznej salady. Pierwszym modelem był wzór M1916. Hełm ten produkowany był w sześciu fazach procesu produkcyjnego z kawałka blachy o grubości 1,1 mm z ulepszonej stali chromoniklowej. Charakterystyczną cechą M1916 były dwie wypustki po bokach, na które miano umocowywać osłony pancerne czołowej części dzwonu tzw. Stirnpanzer (jednak ze względu na to, że doczepiana osłona była zbyt ciężka i powodowała przekrzywianie się hełmów do przodu, a także na braki surowcowe – zrezygnowano z jej użycia). Model ten miał też (taki sam jak pikielhauba) uchwyt do mocowania paska zapinającego. Większość tych hełmów miała kolor szary (tzw. feldgrau, znane są także egzemplarze z malowaniem maskującym). Po raz pierwszy zostały użyte w boju w grudniu 1915, z końcem stycznia 1916 huta w Thale/Harz dostarczyła pierwszych 30 000 hełmów, w które wyposażono część jednostek niemieckich podczas bitwy pod Verdun. Stahlhelm chronił lepiej niż hełmy francuskie i brytyjskie, jednak był od nich cięższy.

Następnym modelem, w którym dokonano pewnych zmian w stosunku do pierwowzoru był M1918. Zmieniono w nim m.in. sposób zapinania.

W czasie I wojny światowej Stahlhelm wszedł także na wyposażenie armii austro-węgierskiej, która jednocześnie stosowała podobny kształtem do hełmu wz. 1916, hełm Berndorfer. Część hełmów niemieckich trafiła także do oddziałów tureckich.

• 
  Średniowieczny pierwowzór Stahlhelmu
• 
  Proces tworzenia Stahlhelmu M1916. Na zdjęciu profesor Friedrich Schwerd
• 
  Żołnierz niemiecki w hełmie wz. M1916, 1916
• 
  Żołnierz niemiecki z doczepioną osłoną na hełmie M1916
• 
  Stahlhelm M1916 z malowaniem maskującym M1918
• 
  Stahlhelm z okresu I wojny światowej i pancerz chroniący przed odłamkami

Okres międzywojenny i II wojna światowa

W latach trzydziestych Stahlhelm został całkowicie przekonstruowany. Zmniejszono rozmiary wycięcia w przedniej części hełmu oraz skrócono wystający nakarczek. Zlikwidowano także całkowicie bezużyteczne zaczepy dla przedniej płyty pancernej. Poprawiono komfort jego noszenia poprzez zmianę wewnętrznej skórzanej podpinki. Dzięki tym poprawkom stał się on lżejszy i bardziej poręczny. Tak zmodernizowany hełm wszedł na wyposażenie Wehrmachtu jako hełm wz. 1935 (typ M-35). Niewielkie modyfikacje wprowadzono też w 1940 w celu uproszczenia konstrukcji.

Produkowano także specjalną odmianę Stahlhelmów dla oddziałów powietrznodesantowych (Fallschirmjäger), zwaną Fallschirmhelm.

Na hełmach po I wojnie światowej zaczęto także umieszczać charakterystyczne oznaczenia po jednej lub po obydwu stronach hełmu w celu rozróżnienia poszczególnych jednostek. We wczesnej fazie produkcji modelu M1935 na prawej stronie umieszczano małą trójkolorową tarczę (czerwono-czarno-białą) a na lewej insygnia wskazujące przynależność do określonego oddziału czy formacji.

W modelu M1942 zrezygnowano z podwijania zakończenia dolnej części hełmu, co pozwoliło na przyśpieszenie procesu produkcji i oszczędności materiałowe. Stopniowo rezygnowano z nanoszenia indywidualnych oznaczeń i przechodzono do malowania na szaro-zielony kolor. Najrzadszą odmianą Stahlhelmu jest model M1945, w którym zrezygnowano całkowicie z otworów napowietrzających.

Niemcy eksportowały Stahlhelm M1935 do wielu krajów. Były to m.in. kuomintangowskie Chiny (w latach 1935-1936), Hiszpania. Własnej odmiany hełmu wzór M1942 używały Węgry. Niektóre kraje produkowały Stahlhelmy wzorując się na gotowym modelu M1935, gdzieniegdzie pozostawał on w użyciu nawet do późnych lat siedemdziesiątych.

• 
  Żołnierze Reichswehry składają przysięgę wojskową w Stahlhelmach M1918, 1934
• 
  Porównanie hełmów M1918 i M1935
• 
  Kalkomania umieszczana na hełmach M1935
• 
  Stahlhelm M40
• 
  Hełm spadochronowy wz. 38, 1944

Stahlhelm po II wojnie światowej

Charakterystyczny kształt Stahlhelmu okazał się rozpoznawalnym symbolem niemieckiego militaryzmu na całym świecie. Dlatego też armia RFN zarzuciła jego stosowanie i przyjęła na uzbrojenie amerykański hełm typu M1. Armia chilijska nadal go używa podczas oficjalnych ceremonii.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Stahlhelmy stały się popularne w Stanach Zjednoczonych w kręgach subkultur motocyklowych. Stały się nawet symbolami niektórych gangów, takich jak choćby Hells Angels. Od tego czasu produkowane są wzorowane na nich repliki, przy czym są one wyrabiane z włókna szklanego.

W RFN straż pożarna używała przez wiele lat hełmów wywodzących się ze Stahlhelmu.

• 
  Bundesgrenzschutz w stahlhelmach, 1961
• 
  Niemiecki hełm strażacki
• 
  Admirał Michael Mullen przed kompanią reprezentacyjną chilijskiej armii
• 
  Niemiecka straż pożarna w kombinezonach ochronnych i hełmach

Hełm M1956 Narodowej Armii Ludowej (NRD)

W początkach II wojny światowej okazało się, że Stahhelm jest kosztowny i trudny w produkcji, więc w Niemczech rozpoczęto prace projektowe nad nowymi modelami hełmu, które miały zapewniać ochronę przed najczęstszymi zagrożeniami zbliżoną do Stahlhelmu przy jak najniższych kosztach produkcji. Prace były prowadzone dwutorowo — z jednej strony starano się zmodyfikować Stahlhelm, żeby potanić i ułatwić produkcję, a z drugiej zmienić kształt hełmu. Analiza zagrożeń wykazała, że hełm musi chronić przede wszystkim przed odłamkami pocisków padającymi pod różnymi kątami z góry; w takiej sytuacji wystarczający byłby hełm o stosunkowo płaskim i szerokim czerepie. W wyniku tych badań opracowano nowy kształt (zbliżony kształt miał także brytyjski hełm Mk. 3 „Żółw”, który pod koniec wojny wyparł hełm Brodiego). Nowy model hełmu został przedstawiony do prób w 1942. Pomimo bardzo dobrych wyników prób poligonowych z hełmami należącymi do liczącej kilkaset sztuk serii próbnej, ostatecznie nowe hełmy nie zostały przyjęte na wyposażenie Wehrmachtu (zamiast nich przyjęto Stahlhelm M1942). Przyczyną tego było to, że racji pewnego podobieństwa do kształtu hełmów brytyjskich istniało ryzyko, że w początkowej fazie masowego wprowadzania nowych hełmów noszący je żołnierze mogli łatwo stawać się ofiarami „ognia bratobójczego”, więc uznano, że taką zmianę można wprowadzać albo w nielicznej armii czasu pokoju albo w początkowej fazie wojennej rozbudowy armii. Często podawana informacja, że nowy hełm został odrzucony po osobistej decyzji Hitlera, któremu nie spodobał się kształt hełmu, jest nieudokumentowana w materiale źródłowym i wydaje się nieprawdziwa. Pod koniec wojny z powodu braków wyposażeniowych rozważano użycie bojowe hełmów z serii próbnej (miały wejść na wyposażenie Volkssturmu), więc otrzymały one oznaczenie M1944. Niejasne jest jednak, czy jakiekolwiek egzemplarze hełmów M1944 zostały istotnie użyte bojowo — źródła są tutaj sprzeczne. Po utworzeniu NRD pojawił się problem wyposażenia Nationale Volksarmee (NVA) w hełmy. Założeniem było podkreślenie, że NVA jest armią w pełni suwerennego państwa, więc jest umundurowana odmiennie od Armii Radzieckiej; z drugiej strony armia NRD miała być umundurowana tak, aby nie były obecne charakterystyczne elementy umundurowania Wehrmachtu. Od razu zatem zrezygnowano z wprowadzenia klasycznego Stahlhelmu, który w sposób jednoznaczny kojarzył się z Wehrmachtem. Rozwiązaniem okazał się hełm M1944, który wyglądał całkowicie odmiennie zarówno od klasycznego Stahhelmu, jak i radzieckiego hełmu wz. 40, a ponadto został zaprojektowany w Niemczech i nie było problemów z opłatami licencyjnymi. Na podstawie zachowanych egzemplarzy M1944 i ocalałej dokumentacji technologicznej opracowano hełm M1954 (różnił się tylko drobnymi szczegółami od M1944), który poddano próbom w NVA. Po ich pozytywnych wynikach w 1956 minimalnie zmienione hełmy M1954 przyjęto w armii NRD jako hełmy przepisowe pod nazwą M1956 (później wprowadzono odmiany — M1957 i M1971) i stosowano je tam aż do zjednoczenia Niemiec. Ponadto hełmy te były chętnie eksportowane przez rząd NRD i używane w krajach „Trzeciego Świata”.

• 
  Parada Narodowej Armii Ludowej NRD w Stahlhelmach M1956, 1974
• 
  Warta honorowa armii NRD w hełmach wz. 56 (M1956)
• 
  Żołnierz armii NRD w hełmie wz. 71, 1989

Stahlhelm w innych krajach

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Irlandia wyposażyła swoje oddziały w brytyjską kopię niemieckiego M1918, która była produkowana przez Vickersa. W czasie wojny Irlandia pozostawała neutralna, ale w 1940 przyjęła brytyjską ofertę zastąpienia umundurowania wzorowanego na niemieckim w brytyjskie Battle Dressy i hełmy Brodiego. Sporo hełmów niemieckich i austro-węgierskich pozostały na obszarach okupowanych i państwach sukcesyjnych Austro-Węgier i początkowo były stosowane (czasem wraz z innymi wzorami hełmów) w wojskach: czechosłowackich, litewskich, łotewskich, oraz w Wojsku Polskim.

Hełmy podobne do niemieckich Stahlhelmów lub na nich wzorowane używały wojska: Argentyny, Austrii, Boliwii, Bułgarii, Chile, Chin, Kolumbii, Danii, Finlandii, Gwatemali, Węgier, Irlandii, Norwegii, Rumunii, Hiszpanii, Turcji, Wenezueli, Szwajcarii.

• 
  Armia Kuomintangu w hełmach wz. M1935, ok. 1938
• 
  Armia Kuomintangu w hełmach wz. M1935, 1944
• 
  Emblemat boliwijskiego regimentu Colorados

Stahlhelm w Wojsku Polskim

Po I wojnie światowej w magazynach Wojska Polskiego znalazło się sporo Stahlhelmów. Używane były przez Wojsko Wielkopolskie podczas powstania wielkopolskiego oraz podczas wojny polsko-bolszewickiej. Używano ich w piechocie, saperach, broniach pancernych i Marynarce Wojennej. Na niektórych malowano wojskowego orła, a na nielicznych mocowano orła metalowego. Większość z nich została sprzedana do różnych krajów (łącznie z Hiszpanią). Pod koniec lat trzydziestych zdecydowano się wyposażyć 10 Brygadę Kawalerii w Stahlhelmy. Hełmy te z metalowym godłem państwowym stosowane były także przez policję państwową. Większość egzemplarzy pochodziła ze zdobyczy. Zakupiono w roku 1924 6820 sztuk. W kwietniu roku 1934 posiadano 19115 sztuk, w tym 5000 Korpus Ochrony Pogranicza. W Polsce niemieckie hełmy wz. 16 i 17 oraz austro - węgierskie wz. 17 traktowano jako jeden wz. 16. Były one później używane w czasie kampanii wrześniowej. W czasie powstania warszawskiego, jako sprzęt zdobyczny były noszone przez powstańców po usunięciu insygniów niemieckich i ewentualnym dodaniu polskich znaków - opaski, malowanego orła, proporczyków i wielu innych. Także po wojnie stosowano niemieckie hełmy różnych wzorów m.in. w Milicji Obywatelskiej.

• 
  37 mm armata przeciwpancerna Bofors z Dywizjonu Przeciwpancernego 10 Brygada Kawalerii. Strzelanie w obozie ćwiczebnym Dęba-Rozalin, 1938
• 
  Żołnierze AK w zdobycznych Stahlhelmach, 1944

Linki zewnętrzne

• The German Stahlhelm, M1916 (ang.)