Szachownica (roślina)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Szachownica
Ilustracja
szachownica kostkowata
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

liliowce

Rodzina

liliowate

Podrodzina

Lilioideae

Rodzaj

szachownica

Nazwa systematyczna
Fritillaria Tourn. ex L.
Sp. Pl. 303 (1753)
Typ nomenklatoryczny

Fritillaria meleagris L.[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Kwiaty szachownic
szachownica ostropłatkowa
szachownica pokrewna
szachownica polna
szachownica purpurowa
Fritillaria biflora
szachownica bucharska
szachownica karpacka
szachownica grubolistna
Fritillaria dagana
Fritillaria eastwoodiae
Fritillaria falcata
Fritillaria gentneri
szachownica cesarska
szachownica ukryta
szachownica japońska
Fritillaria kotschyana
Fritillaria liliacea
Fritillaria lusitanica
szachowica kostkowata
szachownica Michajłowskiego
szachownica górska
szachownica wschodnia
szachownica bladokwiatowa
szachownica perska
szachownica szyszkowata
szachownica wielokwiatowa
szachownica skromna
Fritillaria purdyi
szachownica Raddiego
szachownica odgięta
Fritillaria reuteri
Fritillaria rhodia
szachownica ruska
szachownica Sewerzowa
Fritillaria thunbergii
szachownica trąbkowata
szachownica lisia
Fritillaria whittallii

Szachownica, korona (Fritillaria L.) – rodzaj roślin należący do rodziny liliowatych (Liliaceae). Rodzaj liczy 141 gatunków występujących w strefie klimatu umiarkowanego Eurazji, w północno-zachodniej Afryce oraz w zachodniej Ameryce Północnej, od Alaski do północno-zachodniego Meksyku[4]. W Polsce na naturalnych stanowiskach rośnie tylko jeden gatunek – szachownica kostkowata (Fritillaria meleagris L.)[5].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pęd podziemny
Cebula, zwykle pokryta tuniką, rzadziej naga (F. imperialis i F. persica), składająca się z dwóch lub więcej liści spichrzowych, rzadziej z jednego (F. persica)[6].
Łodyga
Pojedyncza, wzniesiona, nierozgałęziona[7], ulistniona[8].
Liście
Ulistnienie skrętoległe lub naprzeciwległe, u niektórych gatunków proksymalnie okółkowe[7]. Liście odziomkowe ogonkowe, łodygowe siedzące[8]. Blaszki liściowe równowąskie do jajowatych. Rośliny niekwitnące tworzą liść pojedynczy, eliptyczny, jajowaty lub odwrotniejajowaty[7].
Kwiaty
Kwiaty zwisłe, zwykle promieniste, u roślin zaliczanych do sekcji Theresia grzbieciste, pojedyncze, albo zebrane w baldach lub grono[6], wsparte przysadką[8]. Okwiat dzwonkowaty lub miseczkowaty[7], biały, żółty, zielonkawy, purpurowy lub czerwonawy[6], często pokryty mozaikowym wzorem zbudowanym z jaśniejszych i ciemniejszych barw[8]. Sześć wolnych listków okwiatu położonych jest w dwóch okółkach[7]. U ich nasady obecne są miodniki w postaci zagłębień, rowków (np. F. sewerzowii) lub woreczków (sekcja Theresia)[6]. Pręciki osadzone u nasady listków okwiatu[8]. Główki pręcików zwykle równowąskie do elipsoidalnych, rzadko kuliste (sekcja Theresia), osadzone u nasady, rzadziej grzbietowo (F. fusca, sekcja Liliorhiza)[6]. Nitki pręcików nitkowate lub lekko spłaszczone, niekiedy brodawkowate, rzadko pokryte włoskami (F. karelinii)[6]. Zalążnia górna, mniej więcej siedząca[7], trójwrębna lub niemal całobrzega[8]. Szyjka słupka trójwrębna do trójdzielnej[6]. Znamię słupka równowąskie lub bardzo krótkie[8].
Owoce
Odwrotnie jajowate do kulistych, sześciokątne, niekiedy oskrzydlone torebki[6], pękające przegrodowo[7]. Nasiona liczne, żółtawe do brązowawych, spłaszczone[7]. W okresie owocowania szypułki prostują się, wznosząc owoce ponad roślinę[6].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój
Wieloletnie geofity cebulowe[4].
Szachownice kwitną od połowy wiosny do wczesnego lata[9]. Szachownica żółta kwitnie 12 dni, licząc od pojawienia się pąka kwiatowego. Pylniki produkują pyłek przez okres od 2 do 4 dni. Słupek dojrzewa wcześniej, stając się receptywnym po 2–3 dniach po otwarciu kwiatu[10].
Gatunki szachownic o wymiarach miodników przekraczających 4–12×1–4 mm, produkujących więcej fruktozy niż glukozy, są zapylane głównie przez osy. Owadami zapylającymi rośliny o mniejszych miodnikach są przeważnie trzmiele[6].
Pod koniec XX wieku w Europie zaobserwowano, że na nektarze szachownicy cesarskiej żerują sikory modre[11] i sikory bogatki[12], stając się zapylaczami tych roślin.
Oskrzydlone nasiona są przystosowane do rozsiewania przez wiatr[6].
Interakcje z innymi gatunkami
Cebule szachownicy cesarskiej zawierają substancję chemiczną o silnym, nieprzyjemnym aromacie, który przenika do gleby i powietrza. Zapach ten jest odstręczający dla gryzoni i zającowatych[9].
Cechy fitochemiczne
W cebulach wielu gatunków szachownic obecne są alkaloidy steroidowe, takie jak peimissyna, werticyna, wericynon, imperialina, izowertycyna i ebeiedyna. Skład i zawartość tych alkaloidów są specyficzną cechą gatunkową[13].
Imperialina, obecna w cebulach szachownicy cesarskiej, jest silnie trująca[14]. Objawami zatrucia są wymioty, skurcze i obniżenie ciśnienia krwi. Po spożyciu może dojść również do zatrzymania krążenia[15].
Cebule szachownicy żółtej zawierają alkaloidy peiminę, peimitynę, peimizynę, peimitydinę, baimonidynę, wertycynę, werticyninę, fritillarizynę i zebeininę, glikozyd peminozyd oraz steryd propeiminę[16].
W cebulach niektórych gatunków szachownic (np. sz. żółtej, bladokwiatowej i Fritillaria thunbergii) obecna jest fritimina, obniżająca ciśnienie krwi, zmniejszająca pobudliwość układu oddechowego i przeciwdziałająca efektom opium. Alkaloid obecny w cebulach szachownicy Sewerzowa działa znieczulająco[17][18][19].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n wynosi 24 lub 26[7].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

szachownica bladokwiatowa
podrodzaj Fritillaria
sekcja Fritillaria
szachownica kaukaska
podrodzaj Fritillaria
sekcja Olostylea
szachownica Sewerzowa
podrodzaj Korolkowia
szachownica odgięta
podrodzaj Liliorhiza
szachownica Raddiego
podrodzaj Petilium
Fritillaria karelinii
podrodzaj Rhinopetalum
szachownica perska
podrodzaj Theresia
Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd liliowce (Liliales), rodzina liliowate (Liliaceae), podrodzina Lilioideae[2].
Pozycja systematyczna według systemu Takhtajana
Rodzaj włączony do plemienia Lilieae w rodzinie liliowatych z rzędu liliowców zarówno w wersji systemu z 1997[20], jak i w zrewidowanej wersji z 2008[21].
Podział rodzaju według Rønsted i in. (2005)[22]
  • podrodzaj Davidii Rix – F. davidii
  • podrodzaj Fritillaria
    • sekcja Fritillaria – F. acmopetala, F. aurea, F. crassifolia, F. hermonis, F. lusitanica, F. meleagris, F. michailowskyi, F. olivieri, F. pallidiflora, F. reuteri, F. tenella, F. tubiformis
    • sekcja Olostylea Boiss. – F. alburyana, F. caucasica, F. minuta
  • podrodzaj Japonica Rix – F. japonica
  • podrodzaj Korolkowia Rix – F. serwerzowi
  • podrodzaj Liliorhiza (Kellogg) Benth. & Hook. f. – F. affinis, F. agrestis, F. camtschatcensis, F. eastwoodae, F. falcata, F. gentneri, F. glauca, F. maximowiczii, F. micrantha, F. phaeanthera, F. pudica, F. recurva, F. striata
  • podrodzaj Petilium (L.) Endl. – F. chitralensis, F. imperialis, F. raddeana
  • podrodzaj Rhinopetalum Fisch. – F. gibbosa, F. karelini
  • podrodzaj Theresia Koch – F. persica
Gatunki[4]

Galeria[edytuj | edytuj kod]

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Toponimia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa fritillus, oznaczającego pudełko do gry w kości, odnosząc się do kształtu kwiatów tych roślin[23].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W roku 1852 Ignacy Rafał Czerwiakowski w pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych użył dla określenia rodzaju Petilium nazwy "korona". Czerwiakowski podał też polską nazwę gatunku Petilium imperiale (= Fritillaria imperialis) używając nazwy "korona cesarska"[24]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał kilka polskich nazw rodzaju Fritillaria: fritilarja, iskroń, korona cesarska, szachownica. Jako polskie nazwy gatunku Fritillaria imperialis Majewski podał: korona cesarska, korona kostkowata, korona szachowa, korona żółta i kroniec pospolity, a gatunku Fritillaria meleagris: korona szachownica i szachownica[25]. W krytycznym dla publikacji Majewskiego Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin Józefa Rostafińskiego z roku 1900 wymienione zostały następujące polskie nazwy rodzaju: korona, szachownica, korona szachowa, fritilarya, korona cesarska i iskroń[26]. W Słowniku roślin użytkowych Zbigniewa Podbielkowskiego z 1989 roku rodzaj opisany jest pod nazwą szachownica[27]. W wydanym w 2008 Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesław Gawryś podał polskie nazwy ponad 50 gatunków szachownicy[28].

Zagrożenie[edytuj | edytuj kod]

Czerwona księga gatunków zagrożonych IUCN 2011.1[29]
Trzy gatunki szachownicy zostały uwzględnione w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN w wersji 2011.1: Fritillaria conica i F. epirotica ze statusem EN (zagrożony) oraz F. drenovskii ze statusem VU (narażony).
Fritillaria conica jest endemitem Półwyspu Peloponeskiego. Znana jest z czterech miejsc, a szacunkowa liczba wszystkich osobników wynosi poniżej 1200. Największa subpopulacja tego gatunku zasiedla miejsce wypasu dzikich kóz z podgatunku Capra aegagrus cretica i owiec (muflonów), podlegając wytępieniu. Jedna niewielka subpopulacja występuje na obszarze chronionym Natura 2000.
Frittilaria epirotica jest endemitem Grecji. Całkowita liczba dorosłych osobników tego gatunku nie przekracza 1000. Nieliczne subpopulacje są rozproszone na obszarze 1000 km². Głównym zagrożeniem dla tego gatunku jest nadmierny wypas zwierząt.
Fritillaria drenovskii jest endemiczna dla Bułgarii, gdzie nielicznie występuje na dwóch stanowiskach w pobliżu granicy greckiej, i dla Grecji, gdzie występuje w północno-wschodniej części kraju na pojedynczych stanowiskach. Wzrost intensywności i częstotliwości wypasu prowadzi do spadku liczebności tego gatunku.
Inne czerwone listy gatunków zagrożonych
Szachownica kostkowata i szachownica wschodnia, objęte Konwencją berneńską o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej, ujęte zostały w Karpackiej Czerwonej Liście Gatunków. Szachownica kostkowata w czeskich Karpatach uznana została za wymarłą, w słowackich za krytycznie zagrożoną, w węgierskich za zagrożoną wyginięciem, a w części rumuńskiej i ukraińskiej za narażoną na wyginięcie[30]. Jedynie w polskiej części Karpat gatunek ten nie został uznany za zagrożony[30]. Mimo to szachownica kostkowata podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej[31]. Szachownica wschodnia w Rumunii uznana została za gatunek narażony na wyginięcie[30].
Szachownica ostropłatkowa i szachownica perska uwzględnione zostały w Czerwonej Księdze Flory Cypru, a Fritillaria muraiana na Czerwonej Liście Zagrożonych Roślin Naczyniowych Japonii[30].
Występująca w Stanach Zjednoczonych Fritillaria gentneri podlega federalnej ochronie gatunkowej na podstawie U.S. Endangered Species Act. Z uwagi na szybki spadek liczności populacji, przede wszystkich powodowany pożarami i niszczeniem roślin przez ludzi, uznana została za gatunek zagrożony wyginięciem. Obecnie znanych jest 28 stanowisk tej rośliny w Oregonie i dwa w Kalifornii[32].

Zastosowania[edytuj | edytuj kod]

Cebule szachownicy cesarskiej
Rośliny spożywcze
Cebule szachownic są bogate w skrobię. Są spożywane na surowo, upieczone lub suszone. Cebule szachownicy pokrewnej są delikatne i smakują jak ryż[33], a szachownicy kamczackiej jak kasztany; te drugie razem z owocami bażyny czarnej służą do przygotowania puddingu[34]. Suszone bulwy są mielone na mąkę, służącą do pieczenia chleba i przygotowywania zup. Słodko-ostre w smaku bulwy szachownicy żółtej są spożywane po ugotowaniu lub upieczeniu jako jarzyna[17]. Podobnie spożywane są cebule szachownicy purpurowej[35], cesarskiej[36], skromnej[37], okółkowej[38] i Fritillaria thunbergii[19]..
Niedojrzałe owoce szachownicy pokrewnej[33], kamczackiej[34] i skromnej[37] mogą być jadane na surowo lub po ugotowaniu. Są ostre w smaku. Młode rośliny szachownicy okółkowej[38] i Fritillaria thunbergii[19] były jadane w całości po ugotowaniu. Z szypułek i pąków kwiatowych szachownicy okółkowej przygotowuje się zupy[38].
Szachownica cesarska
Rośliny lecznicze
Pył ususzonych szachownic purpurowych używany był do produkcji maści leczącej skrofuły[35]. Cebule szachownicy żółtej, bladokwiatowej i Fritillaria thunbergii wykazują działanie przeciwkaszlowe, ściągające, łagodzące, wykrztuśne i przeciwgorączkowe. Z suszonych cebul tych roślin przygotowywano lekarstwa na kaszel, zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc, astmę, gorączkę i ropnie. W Chinach wykorzystywane są one w walce z rakiem piersi i płuc. Surowiec ten w nadmiernych dawkach może powodować trudności z oddychaniem oraz niewydolność serca[17][18][19].
Cebule szachownicy cesarskiej są moczopędne i zmiękczające. Są stosowane jako środek wykrztuśny[36].
Rośliny ozdobne
Szachownice są cenionymi roślinami ogrodowymi. Szachownica cesarska i szachownica perska zostały sprowadzone do ogrodów Europy z Persji w drugiej połowie XVI wieku[39].
Większość gatunków szachownic to rośliny relatywnie łatwe w uprawie, jednak niektóre mogą stanowić wyzwanie. Niekorzystne warunki mogą doprowadzić do zaniku kwitnienia lub nawet śmierci roślin. Szachownice są szczególnie wrażliwe na wilgoć, prowadzącą do gnicia cebul. Wymagają bardzo dobrze przepuszczalnego podłoża oraz regularnego podlewania i dokarmiania na początku nawozami azotowymi, a następnie potasowymi. W okresie spoczynku, po obumarciu części naziemnych, rośliny wymagają zachowania suchych warunków, podlewanie nie powinno być częstsze niż raz na miesiąc. Cebule można też wykopać i przechować do jesieni w lekko wilgotnym torfie[40]. Rośliny rozmnaża się z nasion lub z cebulek przybyszowych, przy czym czas niezbędny do osiągnięcia dojrzałości roślin i ich zakwitnięcia jest podobny w obu przypadkach i wynosi nie mniej niż 3 lata[41]. Rośliny są atakowane przez mszyce i szarą pleśń[40].
Mrozoodpornymi gatunkami spotykanymi w uprawie są[42]:
  • szachownica kamczacka, o wysokości do 45 cm, kwitnąca latem, o kwiatach dzwonkowatych, wielobarwnych, od kasztanowobrązowego do czarnego,
  • szachownica cesarska, osiągająca wysokość 150 cm, o kwiatach żółtych, pomarańczowych lub czerwonych, o nieprzyjemnym zapachu, z "pióropuszem" lancetowatych liści,
  • szachownica kostkowata, niewielka (do 30 cm) roślina o kasztanowych, zielonych lub białych kwiatach pokrytych wzorem podobnym do szachownicy,
  • szachownica bladokwiatowa, o wysokości do 38 cm i kwiatach blado- lub jaskrawożółtych,
  • szachownica perska, dorastająca do 100 cm, tworząca kwiatostan złożony z 25 kwiatów o barwie niemal czarnopurpurowej,
  • szachownica pirenejska, osiągająca 45 cm wysokości, z kwiatami pokrytymi rozmytym rysunkiem szachownicy barwy żółtej, przy czym wewnątrz kwiatu zabarwienie stanowi negatyw zewnętrznego rysunku,
  • szachownica okółkowa, dorastająca do 60 cm, z kwiatostanami pokrytymi luźno 15 szeroko dzwonkowatymi, białymi kwiatami pokrytymi rozmytym rysunkiem szachownicy lub zielonym żyłkowaniem.

Obecność w kulturze[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z tradycją chrześcijańską szachownice nie schyliły głów w czasie ukrzyżowania Chrystusa i odtąd, ze wstydu, zwiesiły je na zawsze[42].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-21] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2011-09-24].
  4. ↑ a b c Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-09-25]. (ang.).
  5. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 85, ISBN 978-83-62975-45-7.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k M.N. Tamura: Liliaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 352. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i Bryan Ness: Flora of North America. Vol. 26: Liliaceae. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
  8. ↑ a b c d e f g Chen Xinqi i Helen V. Mordak: Flora of China. Vol. 24: Liliaceae. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
  9. ↑ a b Diana Beresford-Kroeger: A Garden for Life: The Natural Approach to Designing, Planting, and Maintaining a North Temperate Garden. University of Michigan Press, 2004, s. 171. ISBN 978-0-472-03012-5. (ang.).
  10. ↑ Zhang S, Wei J, Chen S, Dai Y, Li X.. Floral dynamic and pollination habit of Fritillaria cirrhosa. „Zhongguo Zhong Yao Za Zhi”. 35 (1), s. 27-9, 2010. (czam.). 
  11. ↑ David Duthle. Bluetits pollinate the plants other creatures cannot reach. „New Scientist”, 1989-09-09. (ang.). 
  12. ↑ Winfried S. Peters, Michael Pirl, Gerhard Gottsberger i Dieter S. Peters. Pollination of the Crown Imperial (Fritillaria imperialis) by Great Tits (Parus major). „Journal of Ornithology”. 136 (2). s. 207-212. DOI: 10.1007/BF01651242. (ang.). 
  13. ↑ Song-Lin Lia, Ge Lina, Shun-Wan Chana i Ping Li. Determination of the major isosteroidal alkaloids in bulbs of Fritillaria by high-performance liquid chromatography coupled with evaporative light scattering detection. „Journal of Chromatography”. 909 (2), s. 207–214, 2001. PMID: 11269520. (ang.). 
  14. ↑ R. Büttner, P. Hanelt i R. Mansfeld (ed.): Mansfeld's Encyclopedia of Agricultural and Horticultural Crops. Springer, 2001, s. 2287. ISBN 978-3-540-41017-1. (ang.).
  15. ↑ Burkhard Bohne i Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Bellona, 2008, s. 62. (pol.).
  16. ↑ Takeatsu Kimura, Paul P. H. But, Ji-Xian Guo i Chung Ki Sung: International Collation of Traditional and Folk Medicine: Northeast Asia. T. 1. World Scientific, 1996, s. 186. ISSN 9789810225896. (ang.).
  17. ↑ a b c Plants For A Future: Fritillaria cirrhosa. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  18. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria pallidiflora. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  19. ↑ a b c d Plants For A Future: Fritillaria thunbergii. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  20. ↑ The Taxonomicon. Universal Taxonomic Services. [dostęp 2011-09-25].
  21. ↑ Armen Takhtajan: Flowering plants. Wyd. 2. Springer, 2009, s. 634. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).
  22. ↑ Nina Rønsted, Steve Law, Hannah Thornton, Michael F. Fay, Mark W. Chase. Molecular phylogenetic evidence for the monophyly of Fritillaria and Lilium (Liliaceae; Liliales) and the infrageneric classification of Fritillaria. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 35 (3), s. 509–527, 2005. DOI: 10.1016/j.ympev.2004.12.023. PMID: 15878122. (ang.). 
  23. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 171. ISBN 978-0-511-47376-0.
  24. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 519-520. (pol.).
  25. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 342. (pol.).
  26. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
  27. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawn. Robotnicze i Leśne, 1980, s. 344-345. ISBN 83-09-00256-4. (pol.).
  28. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 85-86. (pol.).
  29. ↑ IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.1. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
  30. ↑ a b c d National Red Lists. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
  31. ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764
  32. ↑ Environmental Conservation Online System. US Fish and Wildlife Service. [dostęp 2011-09-24]. (ang.).
  33. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria affinis. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  34. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria camschatcensis. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  35. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria atropurpurea. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  36. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria imperialis. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  37. ↑ a b Plants For A Future: Fritillaria pudica. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  38. ↑ a b c Plants For A Future: Fritillaria verticillata. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
  39. ↑ Mehtap TEKŞEN i Zeki AYTAÇ. The revision of the genus Fritillaria L. (Liliaceae) in the Mediterranean region (Turkey). „Turkish Journal of Botany”. 35, s. 447-478, 2011. (ang.). 
  40. ↑ a b Cyril Lafong: Growing and Selection Fritillaries. The Alpine Society. [dostęp 2011-09-25]. (ang.).
  41. ↑ Joy Bishop: Vegetative propagation of Fritillaria. The Alpine Society. [dostęp 2011-09-25]. (ang.).
  42. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 383-384, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szachownica_(roślina)&oldid=72986321”