Szare bydło ukraińskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Znaczek pocztowy z wizerunkiem szarego bydła ukraińskiego (2015)

Szare bydło ukraińskie (ukr. сіра українська порода) – prymitywna rasa bydła domowego, pochodząca z ukraińskich stepów, rasa mięsno-mleczna[1] zaliczana do stepowego bydła siwego[2] lub podolskich ras bydła(inne języki), razem z węgierskim bydłem stepowym[3] czy włoską maremmaną(inne języki)[4].

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Szare bydło ukraińskie w skansenie (rezerwacie) „Kozackie Ziemie Ukrainy” (ukr. „Козацькі землі України”) w Weremijiwce (koło Irklijiwa – hromada Irklijiw, obecny rejon złotonoski, obwód czerkaski)

Szare bydło ukraińskie bywa nazywane po prostu bydłem szarym lub stepowym. Używano także nazw małoruskie, czerkaskie, czarnomorskie, połtawskie, huculskie, besarabskie czy podolskie[5], w zależności od lokalizacji. Historyczne tereny występowania szarego bydła ukraińskiego obejmowały cały step Europy Wschodniej – od Karpat i Besarabii po rzeki Kubań i Terek, od linii Woroneża na północy i Kaukazu Północnego na południu[1]. Określenie bydło podolskie może być nieco mylące, ponieważ pierwotnie oznaczało ono generalnie szare bydło stepowe hodowane na Podolu. Obecnie zaś oznacza całą grupę ras wywodzących się od szarego bydła ukraińskiego. Może być też mylone z rasą podolica(inne języki)[6], hodowaną w południowych Włoszech, a pierwotnie sprowadzoną z podolskich stepów w trakcie wielkiej wędrówki ludów lub jeszcze wcześniej[7]. Nazwa ukraińskie pojawia się w XIX/XX w.[5]

Opis[edytuj | edytuj kod]

Jan Nepomucen Lewicki, Czumak w drodze (przed 1841 – okolice Humania – siwe woły z charakterystycznymi długimi rogami)

Szare bydło ukraińskie jest odporne, niewybredne, ma wyjątkowo dobre cechy użytkowe. Charakteryzuje się wysokimi wskaźnikami tuczu i uboju[1].

Rasa ma szare, eponimiczne, umaszczenie w trzech wariantach: białoszare, szare i czarnoszare, przy czym intensywność umaszczenia zmienia się sezonowo. Buhaje są znacznie ciemniejsze niż krowy. Szyja, mostek i kończyny byków mają ciemniejszy kolor. Cielęta do 2-2,5 miesiąca mają kolor czerwony lub rdzawy. Wiele zwierząt, zwłaszcza rozpłodowych, ma ciemne, charakterystyczne plamy wokół oczu. Charakterystyczne jest także czarne zabarwienie nosa. Czaszka z profilu wygięta hakowato. Rogi długie, u krów są dłuższe niż u byków – zwykle ok. 50 cm, ale bywają do metra długości, co odpowiada dawnym rycinom i wzorcowi rasy[8].

Jakość skór bydła ukraińskiego stała się legendarna[1]. Zwierzęta są wysokie i grube, z wydłużonymi ciałami o mocnych kościach. Kłąb wysoki (do 150 cm)[8]. Mięśnie, zwłaszcza w części przedniej, dobrze rozwinięte. W XXI w., dzięki specjalnej hodowli, masa ciała dorosłych buhajów kształtuje się na poziomie 850–1100 kg, krów 470-740[9].

Wykorzystanie[edytuj | edytuj kod]

Rasa ogólnoużytkowa – użytkowana jako zwierzę mleczne, rzeźne oraz robocze. W czasach sowieckich często używana do krzyżowania z innymi rasami, co z jednej strony przyczyniło się do zmniejszenia populacji czystego rasowo bydła ukraińskiego, a z drugie dało początek nowym rasom hodowlanym: lebedyńska, czerwona stepowa, ukraiński simental[10], a także malakan[11].

Geneza i historia[edytuj | edytuj kod]

Leon Wyczółkowski, Orka na Ukrainie (1892)

Szare bydło ukraińskie uznaje się za żywy pomnik prehistorycznej kultury trypolskiej[12]. To najbardziej pierwotna rasa należąca do grupy tzw. bydła podolskiego, którego nazwa pochodzi od miejsca – stepu podolskiego na Wyżynie Podolskiej, na którym nastąpiło udomowienie tura. Według cech czaszkowych jest zbliżona do typu Bos taurus primigenius, a jako produkt wielowiekowego doboru jest jedną z najstarszych ras, zachowujących unikalny zestaw cech feno- i genotypowych[12]. Trudne warunki naturalne – gorące i suche lata, srogie zimy oraz stepy niszczone przez pożary – były podstawowym czynnikiem kształtowania się rasy szarego bydła ukraińskiego[6]. Domestykacja, selekcja i hodowla zachowały przez tysiąclecia oryginalną pulę genową, niespotykaną u innych ras bydła[13]. Badania sekwencji mikrosatelitarnych potwierdzają, że szare bydło ukraińskie jest rasą bardzo starą, podobnie jak niektóre inne spokrewnione rasy szarego bydła stepowego[14][15][16]. Uchodzi za przodka bydła podolskiego(inne języki)[17].

Szare bydło, które hodowano na stepach dzisiejszej Ukrainy, stało się jednym z głównych towarów w eksporcie wewnętrznym i zagranicznym[18]. Czumacy szczególnie preferowali silne i wytrzymałe zwierzęta o szarej maści z dużymi rogami[19].

Handel bydłem w dawnej Polsce na większą skalę rozwijał się od 2 poł. XV wieku, osiągając apogeum w XVI/XVII wieku. W tamtych czasach głównym dostawcą wołów były Podole, Wołyń, wschodnie połacie województwa ruskiego, Litwa, a także Mołdawia i Węgry[20]. Szare bydło stepowe było pędzone na targi do Lwowa, Krakowa i Norymbergi ze względu na renomę swoich skór[21]. Po drodze organizowano lokalne targi bydła[22]. Od handlu wołami pochodzą na przykład takie nazwy, jak Wołosate czy Wołowiec w Bieszczadach i Beskidzie Niskim[21].

Szare bydło (siwe wołki) pojawiają się w wielu pieśniach ludowych, ukraińskich i polskich, np. Oj, hej, woły, szare, płowe[23], Pognała wołki na bukowinę[24][25], Pasała wołki na bukowinie[26], A kany som siwe wołki[27] i innych[28]. Nawiązują też do nich utwory stylizowane na folklor, np. Kolędy nasze ciche i troskliwe Ernesta Brylla[29]. Woły ukraińskie stały się także częścią przypowieści[30] w opowiadaniu Woły[31] Aleksandra Świętochowskiego.

Do początku XX wieku bydło szare było główną rasą bydła na Ukrainie[32][33]. Te odporne, mało wymagające zwierzęta, dobrze przystosowane do środowiska stepowego, używane były jako zwierzęta pociągowe. Woły podolskie cieszyły się szczególną renomą[34] ze względu na siłę i wytrzymałość, gdyż tylko one dawały radę orać dziewicze czarnoziemy pierwotnego stepu[1]. Kiedy w XIX wieku w rolnictwie ciężkie konie zaczęły zastępować woły, rasa zaczęła podupadać, także w wyniku reformy rolnej z 1861 roku, która doprowadziła do przekształcania pastwisk stepowych w pola orne[9]. Księga hodowlana została założona w 1909 roku[5], kiedy to ostatecznie ukształtowała się rasa szarego bydła ukraińskiego, ale jednocześnie jej populacja zaczęła spadać. Dane ze spisu z 1863 roku mówią o ponad 20 milionach krów szarego bydła stepowego. Wspomniane wcześniej czynniki: zastąpienie wołów końmi, ograniczanie obszaru pastwisk, krzyżowanie z innymi rasami, a także wprowadzanie bardziej produktywnych ras, spowodowały spadek liczebności szarego bydła ukraińskiego. Na początku XX wieku populacja liczyła 5,8 miliona sztuk, w 1916 roku – 2,8 miliona, w 1939 – 1,1 miliona, w 2021 – 954 sztuk, w tym 351 krów[9].

Program ochrony rozpoczęto w latach 60. XX wieku, kiedy utworzono dwa stada ochronne, jedno w Poływaniwce(inne języki) w obwodzie dniepropetrowskim, a drugie w Askanii Nowej w obwodzie chersońskim. W 1982 r. małe stado liczące 125 zwierząt zostało przeniesione z Askanii Nowej do Czergi(inne języki)[35] w rejonie szebalińskim Republiki Ałtaju.

Mimo wysiłków na rzecz zachowania omawianej rasy bydła jest ona zagrożona wyginięciem[12].

Szare bydło ukraińskie znajduje się w katalogu Arka Smaku Slow Food[36].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]


Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e Voronenko, Fursa ↓, s. 41.
  2. ↑ stepowe bydło siwe, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-12-27].
  3. ↑ Rieznykova ↓, s. 177.
  4. ↑ Gabriele Senczuk, Salvatore Mastrangelo, Paolo Ajmone-Marsan, Zsolt Becskei, Paolo Colangelo, Licia Colli, Luca Ferretti, Taki Karsli, Hovirag Lancioni, Emiliano Lasagna, Donata Marletta, Christian Persichilli, Baldassare Portolano, Francesca M. Sarti, Elena Ciani & Fabio Pilla. On the origin and diversification of Podolian cattle breeds: testing scenarios of European colonization using genome-wide SNP data. „Genetics Selection Evolution”. 53 (48), 2021. ISSN 1297-9686. [dostęp 2022-12-27]. 
  5. ↑ a b c Rieznykova ↓, s. 171.
  6. ↑ a b Rieznykova ↓, s. 166.
  7. ↑ Piera Di Lorenzo, Hovirag Lancioni, Simone Ceccobelli, Licia Colli, Irene Cardinali, Taki Karsli, Marco Rosario Capodiferro, Emine Sahin, Luca Ferretti, Paolo Ajmone Marsan, Francesca Maria Sarti, Emiliano Lasagna, Francesco Panella, Alessandro Achilli. Mitochondrial DNA variants of Podolian cattle breeds testify for a dual maternal origin. „PLOS One”. 13 (2), 2018. [dostęp 2022-12-27]. 
  8. ↑ a b Voronenko, Fursa ↓, s. 43.
  9. ↑ a b c Voronenko, Fursa ↓, s. 42.
  10. ↑ Rieznykova ↓, s. 169.
  11. ↑ 2.2. Razas desaparecidas. fao.org. [dostęp 2022-12-27].
  12. ↑ a b c В.С. Козир: Сіра українська порода: національне надбання на межі зникнення. agro-business.com.ua/, 2016-01-12. [dostęp 2022-12-27]. (ukr.).
  13. ↑ Voronenko, Fursa ↓, s. 40.
  14. ↑ Guzeiev Yu. V., Melnyk O. V., Gladyr E. A., Zinovieva N. A: The polymorphism of five microsatellite DNA loci in the study of Ukrainian Grey and Bulgarian Grey cattle breeds. digest.iabg.org.ua. [dostęp 2022-12-27]. (ang.).
  15. ↑ Ю. В. Гузеев, О. В. Мельник, Е. А. Гладырь, Н. А. Зиновьева. Полиморфизм пяти микросателлитных локусов днк при изучении серой украинской и серой болгарской пород крупного рогатого скота. „Розведення і генетика тварин”. 52, s. 202–211, 2016. ISSN 2312-0223. [dostęp 2022-12-27]. (ros.). 
  16. ↑ N. Mokhnachova T. Suprovich M. Dobryanska N. Fursa: Characteristics of Ukrainian Grey cattle by DNA-markers. digest.iabg.org.ua. [dostęp 2022-12-27]. (ang.).
  17. ↑ Rieznykova ↓, s. 165.
  18. ↑ Rieznykova ↓, s. 171–175.
  19. ↑ Rieznykova ↓, s. 176.
  20. ↑ bydłem handel, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-12-27].
  21. ↑ a b Voronenko, Fursa ↓, s. 44.
  22. ↑ Honorata Obuchowska-Pysiowa: Jak wyglądał handel wołami na początku XVII w.?. Pasaż Wiedzy. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. [dostęp 2022-12-27].
  23. ↑ Hilka – Pieśni Ukraińskich Stepów 2. fan.pl. [dostęp 2022-12-27].
  24. ↑ Dziewczyna gubi wołki. Cyfrowa Biblioteka Polskiej Piosenki. [dostęp 2022-12-27].
  25. ↑ Idzie żołnierz... Zbiór piosenek żołnierskich i ludowych, dawnych i współczesnych. Bronisław Rutkowski (red.). Rzym: Polska YMCA, 1946, s. 32.
  26. ↑ Dziewczyna gubi wołki. Cyfrowa Biblioteka Polskiej Piosenki. [dostęp 2022-12-27].
  27. ↑ A kany som siwe wołki [zapis oryginalny]. Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie. [dostęp 2022-12-27].
  28. ↑ Maciej Rak: „Materiały etnograficzne z Podhala” Ignacego Moczydłowskiego. Kraków: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Księgarnia Akademicka, 2011, s. 98. ISBN 978-83-7638-069-8. Cytat: Siwe wołki majom rózki krzýwe, / Zaprzyngli do sánki, wozić sołtysiánki!.
  29. ↑ Ernest Bryll: Kolędy nasze ciche i troskliwe. Marcin Styczeń. [dostęp 2022-12-27].
  30. ↑ Antoni Baczewski: W kręgu myśli pozytywistycznej. Niektóre aspekty wymowy filozoficznej dzieł literatury polskiej po powstaniu styczniowym. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, 1986, s. 76.
  31. ↑ Aleksander Świętochowski: Woły. Wolne Lektury. [dostęp 2022-12-27].
  32. ↑ Glazko ↓, s. 33.
  33. ↑ Серая украинская. cnshb.ru. [dostęp 2022-12-27].
  34. ↑ Adam Kasperowski. O wyborze i chodowli bydła w kraju naszym. „Tygodnik Rolniczo-Przemysłowy”. 19, s. 164, 1854-05-08. Kraków: C. K. Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze Krakowskie. [dostęp 2022-12-27]. Cytat: Bydło siwe podolskie ma niezawodnie pierwszeństwo przed inném bydłem swojskiem w kraju naszym chodowaném. 
  35. ↑ Glazko ↓, s. 34.
  36. ↑ Grey Ukrainian Cow. Slow Food Foundation for Biodiversity. [dostęp 2022-12-27].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szare_bydło_ukraińskie&oldid=72091725”