Zofia Stryjeńska

Zofia Stryjeńska

Zofia Stryjeńska
Data i miejsce urodzenia	13 maja 1891 Kraków
Data i miejsce śmierci	28 lutego 1976 Genewa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	malarstwo
Epoka	art déco
Ważne dzieła
Rok obrzędowy w Polsce Pascha. Pieśń o Zmartwychwstaniu Pańskim polichromie kamienic w Rynku Starego Miasta w Warszawie
Odznaczenia

Kamienica na Rynku Starego Miasta w Warszawie z polichromiami Zofii Stryjeńskiej

Polichromie Zofii Stryjeńskiej z roku 1928 na Rynku Starego Miasta w Warszawie

Pawilon Rzeczypospolitej Polskiej w Paryżu na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w 1925 roku został zbudowany w tzw. stylu narodowym i ozdobiony obrazami Zofii Stryjeńskiej (fotografia kolorowa Autochrome Lumière)

Zofia Stryjeńska z domu Lubańska (ur. 13 maja 1891 w Krakowie, zm. 28 lutego 1976 w Genewie) – polska malarka, graficzka, ilustratorka, scenografka, przedstawicielka art déco.

Wraz z Tamarą Łempicką była jedną z najbardziej znanych polskich artystek plastyczek dwudziestolecia międzywojennego.

Życiorys

Od dziecka dużo rysowała i malowała. Jako młoda dziewczyna została współpracowniczką pism ilustrowanych („Rola” i „Głosu Ludu”). W 1909 roku rozpoczęła naukę w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej w Krakowie. Kurs ukończyła w 1911 roku z odznaczeniem za malarstwo i sztukę stosowaną. W 1910 roku wyjechała z ojcem w podróż przez Austro-Węgry do Włoch, podczas której zwiedziła galerie i muzea Wiednia i Wenecji.

1 października 1911 roku podając się za mężczyznę, Tadeusza Grzymałę Lubańskiego, rozpoczęła studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (wówczas do tamtejszej akademii nie przyjmowano kobiet). Po roku, rozpoznana przez kolegów, opuściła Monachium i wróciła do Krakowa, gdzie podjęła intensywną twórczość malarską i literacką.

W maju 1913 roku na łamach „Czasu” krytyk sztuki Jerzy Warchałowski omówił obszernie dokonania Zofii Lubańskiej i tym samym wylansował młodą artystkę. W tym czasie weszła do środowiska inteligencji i cyganerii krakowskiej. Poznała rodziny: Żeleńskich, Jachimeckich, Pugetów, Kossaków. Zaprzyjaźniła się z Magdaleną Samozwaniec i jej siostrą poetką Marią Pawlikowską-Jasnorzewską.

4 listopada 1916 roku wzięła cichy ślub z architektem, miłośnikiem Zakopanego, Karolem Stryjeńskim. Miała z nim trójkę dzieci: córkę Magdę i bliźniaków Jacka i Jana.

Stryjeński wprowadził żonę w środowisko swoich przyjaciół, artystów i przedstawicieli świata literatury. Wtedy poznała m.in. Władysława Skoczylasa, Henryka Kunę, Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Witkacego, później kilku poetów „Skamandra”.

W latach 1921–1927 mieszkała w Zakopanem, gdzie jej mąż w 1922 roku objął stanowisko dyrektora Państwowej Szkoły Przemysłu Drzewnego. Okres ten, początkowo szczęśliwy i owocny twórczo, z biegiem lat przyniósł coraz poważniejsze nieporozumienia z Karolem, a wreszcie otwarty konflikt, zakończony rozwodem w 1927 roku. Stryjeński między innymi dwukrotnie doprowadził do jej zamknięcia w zakładach dla osób psychicznie chorych.

Po rozwodzie przeniosła się do Warszawy, gdzie w 1929 roku poślubiła aktora Artura Sochę (1896–1943). I ten związek okazał się nieszczęśliwy: malarka zapracowywała się, by w okresie kryzysu ekonomicznego utrzymać siebie, dzieci i stroniącego od pracy męża. Po kilku latach rozwiodła się, by pod koniec lat 30. związać się jeszcze na krótko z architektem i bon vivantem Achillesem Brezą, a następnie ze znanym już wówczas podróżnikiem i pisarzem Arkadym Fiedlerem.

Połowa lat 30. była dla artystki trudnym okresem, w którym nie otrzymywała zamówień. Stryjeńska nie umiała i nie chciała zabiegać o uznanie. Nie przepadała za sprawującą rządy w kraju sanacją, nie związała się też z żadnym z nowo powstałych ugrupowań artystycznych ani politycznych.

Doprowadzona brakiem pieniędzy do rozpaczy, sprzedała kilka obrazów lichwiarzom. Dopiero w 1938 roku otrzymała kilka zamówień z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, m.in. na kilim dla cesarza Japonii Hirohito. Wzięła udział w dekoracji wnętrz polskich statków pasażerskich: MS Batory i MS Piłsudski. Wykonała również dekorację sali w cukierni E. Wedla w Warszawie. Znowu też zaczęto kupować jej obrazy o tematyce słowiańskiej i historycznej.

Okupację artystka spędziła w Krakowie. Gdy na początku 1945 roku do miasta wkroczyli Rosjanie, Stryjeńska podjęła decyzję o wyjeździe z Polski. Po długich perypetiach dotarła do Szwajcarii, gdzie była już jej córka, a później trafili też obaj synowie. Usiłowała wyjechać do Stanów Zjednoczonych: ubiegała się o pomoc Fundacji Kościuszkowskiej, jednak Rada Nadzorcza Fundacji odmówiła jej prośbom. Żyła w Genewie nadzwyczaj skromnie, z reguły odmawiając przyjęcia pomocy nawet swoim synom. Uczuciowo związana z Polską i polską kulturą, nie potrafiła się odnaleźć w obcym kraju. Zmarła w Genewie i pochowana została na cmentarzu w Chêne-Bourg.

Twórczość plastyczna

Nazywana „księżniczką sztuki polskiej” (Mieczysław Grydzewski – „Wiadomości Literackie”), należała do ugrupowania artystycznego Rytm. Z technik malarskich uprawiała głównie temperę, zajmowała się też litografią, rysunkiem i plakatami, projektowała zabawki, tkaniny dekoracyjne, była autorką ilustracji książkowych. Do jej najbardziej znanych prac należą: Pastorałka, cykl Bożków słowiańskich i Pascha, ilustracje do Monachomachii Krasickiego, Pory roku, Kolędy, Cztery sakramenty oraz Tańce polskie. Wykonała dekorację polskiego pawilonu na Wystawie Światowej w Paryżu w 1925 roku, która składała się z cyklu Dwunastu miesięcy (6 malowideł, po 2 miesiące na płótno), ukazującego prace gospodarskie charakterystyczne dla poszczególnych miesięcy. Dzieło to przyniosło artystce sławę europejską i 5 nagród Wystawy światowej. Serię obrazów przedstawiającą polskie tańce ludowe artystka namalowała w 1927 roku.

W 1942 roku przedstawiła ideę świątyni słowiańskiej – Witezjonu, który miał być miejscem „sympozjów oraz zjazdów cezarów Słowian”, a także odrodzenia się słowiańskiego życia duchowego. Witezjon miał nietypową formę łączącą znane z ludowego budownictwa drewniane konstrukcje. Projektowane wnętrze przypomina zarazem teatr i kościół, w którym miejsce ołtarza zajmuje stylizowany na ludowy posąg słowiańskiego bóstwa.

Dzięki licznym pracom przedstawiającym bóstwa starosłowiańskie uważana za prekursorkę rodzimowierstwa słowiańskiego w Polsce – należy jednak zaznaczyć, że sama artystka zawsze uważała się za chrześcijankę (była z wychowania i z przekonania katoliczką, przy czym zmieniła na krótko wyznanie na ewangelickie, żeby rozwieść się i zawrzeć drugi związek małżeński) i jej fascynację wierzeniami pradawnych Słowian należy traktować jedynie jako artystyczną.

Twórczość literacka

Mistrzyni pędzla sprawnie władała piórem, zwłaszcza jej osobiste zapiski cechuje swoboda języka i bogactwo słownictwa. Chcąc wpajać swoim dzieciom zasady dobrego wychowania, napisała pod pseudonimem Prof. Hilar podręcznik savoir vivre pt. Światowiec współczesny. Ukazały się również pamiętniki artystki Chleb prawie że powszedni.

Recepcja sztuki Stryjeńskiej

Wielką wystawę retrospektywną Zofii Stryjeńskiej, pierwszą po 1945 roku monograficzną prezentację prac artystki, zorganizowało w 2008 roku Muzeum Narodowe w Krakowie; w 2009 roku wystawę tę pokazało Muzeum Narodowe w Poznaniu i Muzeum Narodowe w Warszawie. Wystawie towarzyszył bogato ilustrowany i bibliofilsko wydany katalog pod redakcją Światosława Lenartowicza, kuratora wystawy.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1930)
• Złoty Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)
• Krzyż Kawalerski Orderu Legii Honorowej

Mural poświęcony Zofii Stryjeńskiej na Ursynowie

Upamiętnienie

15 lutego 2011 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety z serii „Polscy malarze XIX/XX wieku” upamiętniające Zofię Stryjeńską, o nominałach:

• 20 zł – wykonaną stemplem lustrzanym w srebrze (z tampondrukiem),
• 2 zł – wykonaną stemplem zwykłym ze stopu Nordic Gold.

W Imię Stryjeńskiej noszą ulice w Krakowie, Tarnowie i w Częstochowie. Artystka jest także współpatronką (wraz z Aleksandrem, Karolem i Tadeuszem Stryjeńskimi) jednej z ulic na warszawskim Ursynowie. W 2018 r. przy ulicy Kazury 6 na Ursynowie powstał mural poświęcony Zofii Stryjeńskiej. 13 maja 2021 roku Zofia Stryjeńska stała się bohaterką Google Doodle.

Linki zewnętrzne

• Jerzy Warchałowski: Zofia Stryjeńska (1929) w bibliotece Polona