Język khmerski: Różnice pomiędzy wersjami

ភាសាខ្មែរ
Obszar	Kambodża, Wietnam, Tajlandia, Chiny
Liczba mówiących	16 mln
Pismo/alfabet	khmerskie
Klasyfikacja genetyczna
	Języki austroazjatyckie; Języki mon-khmer; Język khmerski;
Status oficjalny
język urzędowy	Kambodża
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	km
ISO 639-2	khm
ISO 639-3	khm
IETF	km
Glottolog	khme1253, cent1989
Ethnologue	khm
WALS	khm
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku khmerskim
	Słownik języka khmerskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

[wersja nieprzejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 02:04, 18 sty 2023

Język khmerski (khm. ភាសាខ្មែរ) – jeden z najważniejszych języków z grupy mon-khmer w ramach rodziny austroazjatyckiej. Jest językiem urzędowym Kambodży. Jest drugim spośród języków austroazjatyckich pod względem liczby użytkowników (16 mln)^[1].

Z punktu widzenia typologii jest to język izolujący. Kategorie gramatyczne są w nim realizowane syntaktycznie i leksykalnie, a fleksja w zasadzie nie występuje. Istnieją elementy derywacji leksykalnej w postaci użycia prefiksów oraz infiksów, jednak proces ten nie ma charakteru produktywnego.

W przeciwieństwie do wielu innych języków Azji Południowo-Wschodniej, khmerski nie jest językiem tonalnym^[2]^[3]. Wykazuje znaczące wpływy sanskrytu i pali. Zapisywany jest przy użyciu pisma khmerskiego, należącego do typu alfabetyczno-sylabicznego^[4]^[3].

Fonetyka i fonologia

Zasób fonemów

Przedstawione poniżej wartości fonetyczne są jedynie przybliżeniem i nie uwzględniają poszczególnych wariantów w obrębie jednego fonemu.

spółgłoski
- k, d, t, n, b, p, m, r, l, s, h, f – Wymowa zbliżona do języka polskiego.
- c – Wymowa zbliżona do polskiego ć, jednak język jest odrobinę bardziej cofnięty.
- w – Wymawia się jako głoskę dwuwargową, bądź wargowo-zębową, w zależności od otoczenia.
- y – Wymawia się tak jak polskie j.
- ñ – Tak jak polskie ń.
- ŋ – W przybliżeniu odpowiada wymowie podkreślonej części słowa bank (tylko szybka wymowa).
- k^h, t^h, p^h, c^h – Spółgłoski z dodanym przydechem.
- q – Zwarcie krtaniowe.
samogłoski
- krótkie: i, ɨ, u, e, o, a, ɑ, ə
- długie: aa, ee, uu, ii, ɑɑ, ɔɔ, ɛɛ, ɨɨ, əə, oo
- długie dyftongi: ae, ao, ei, iə, əɨ, ɨə, uə, ɔə, aə, ou
- krótkie dyftongi: oə˘, uə˘, eə˘

Istotne jest to, że rozbicie dyftongów, jak również niektórych długich samogłosek na dwie części składowe nie zawsze da w efekcie dwie krótkie samogłoski, tak jak wynikałoby to z zapisu. əɨ ≠ ə + ɨ. Dość często spotyka się tu również iloczas. W efekcie w zapisie schematycznym długie samogłoski i dyftongi traktowane są jako odrębne i niepodzielne jednostki (V może oznaczać tak krótką samogłoskę, jak długą samogłoskę, czy dyftong).

Budowa sylaby

Sylaba w języku khmerskim ma postać CCVC, może się więc składać maksymalnie z grupy spółgłosek, samogłoski lub dyftongu oraz spółgłoski. Możliwe są również kombinacje nieobejmujące wszystkich tych elementów:

CV
CCV
CVC
VC
V

W niektórych wyrazach zapożyczonych występują grupy po trzy spółgłoski, jednak użytkownicy języka mają tendencję do rozdzielania ich dodatkową samogłoską zgodnie ze schematem CCCV → CVCCV. Powstaje wtedy słowo dwusylabowe.

Zjawiska na poziomie ponadsylabowym

Wyrazy języka khmerskiego niebędące zapożyczeniami składają się z maksimum dwóch sylab. Dość częste jest zjawisko eufonii na styku dwóch sylab. Najczęściej polega to na zmianę dźwięku m na inny dźwięk nosowy, odpowiadający pod względem artykulacji następującej po nim spółgłosce zwartej.

System pisma

Pismo khmerskie jest systemem sylabicznym. Najmniejszą jednostką dźwiękową, którą może reprezentować pojedyncza litera, jest sylaba. Dla przykładu litera ក symbolizuje całą sylabę /kɑɑ/. Po dodaniu litery oznaczającej samogłoskę – ា – otrzymujemy sylabę កា /kaa/ (Zatem brak symbolu samogłoskowego paradoksalnie oznacza konkretną samogłoskę). Każdy znak spółgłoskowy jest przypisany do jednej z dwu serii (I i II, lub słaba i silna). Seria spółgłoski determinuje wartość dźwiękową następującej samogłoski. Tak więc symbol samogłoskowy (lub jego brak) można przeważnie odczytać na dwa sposoby (będą to dwa oddzielne fonemy).

Spółgłoski

Zwarte i nosowe

x	słabe (I seria)		silne (II seria)		nosowe
x	bez przydechu	z przydechem	bez przydechu	z przydechem	nosowe
tylnopodniebieniowe	ក /kɑɑ/	ខ /kʰ ɑɑ/	គ /kɔɔ/	ឃ /kʰ ɔɔ/	ង /ŋɔɔ/
środkowopodniebieniowe	ច /cɑɑ/	ឆ /cʰ ɑɑ/	ជ /cɔɔ/	ឈ /cʰ ɔɔ/	ញ /ɲɔɔ/
retrofleksy (cerebralne)	ដ /ɗɑɑ/	ឋ /tʰ ɑɑ/	ឌ /ɗɔɔ/	ឍ /tʰ ɔɔ/	ណ /nɑɑ/
zębowe	ត /tɑɑ/	ថ /tʰ ɑɑ/	ទ /tɔɔ/	ធ /tʰ ɔɔ/	ន /nɔɔ/
dwuwargowe	ប /ɓɑɑ/	ផ /pʰ ɑɑ/	ព /pɔɔ/	ភ /pʰ ɔɔ/	ម /mɔɔ/

Wszystkie symbole dźwięków nosowych z wyjątkiem ណ należą do II serii. W pozycji wygłosowej spółgłoski zwarte wymawiane są bardzo słabo, wygłosowy dźwięk /-k/ przechodzi praktycznie w zwarcie krtaniowe /-q/. Przykład: កក odczytamy /kɑɑq/

Pozostałe

យ /yɔɔ/
រ /rɔɔ/
ល /lɔɔ/
វ /wɔɔ/
ស /sɑɑ/, w wygłosie /-h/
ហ /hɑɑ/
ឡ /lɑɑ/
អ /qɑɑ/ – litera ta umożliwia zapisanie sylaby składającej się z samej samogłoski.

Spółgłoski dźwięczne pogrubiono.

Samogłoski

Na pomarańczowo oznaczono symbol spółgłoski (I seria w lewej kolumnie, II seria w prawej kolumnie). Niektóre samogłoski zapisuje się nad, niektóre pod, inne przed, za, lub naokoło spółgłoski. Zawsze jednak samogłoska wymawiana jest po spółgłosce, do której jest przypisana.

Samogłoski niezależne

Samogłoski niezależne funkcjonują w khmerskim zapisie podobnie do spółgłosek – zawierają one początkową spółgłoskę (przeważnie jest to /q-/), jak i samogłoskę. Większość samogłosek niezależnych posiada więcej niż jeden wariant wymowy, przy czym nie ma spójnych zasad określających, jak należy odczytać dany symbol w konkretnym słowie.

ឥ – អិ អ៊ិ អី
ឦ – អី
ឧ – អុ អ៊ុ អោ
ឩ – អូ អ៊ូ
ឪ – អូវ
ឯ – អែ
ឰ – អៃ
ឱ – អោ
ឲ – អោ
ឳ – អៅ
ឫ – រឹ
ឬ – រឺ
ឭ – លឹ
ឮ – លឺ

Możliwe warianty wymowy zapisano za pomocą zwykłych spółgłosek/samogłosek.

Znaki diakrytyczne

Interpunkcja

W piśmie khmerskim nie występują odstępy między poszczególnymi wyrazami. Odstęp pełni za to funkcję podobną (lecz nie dokładnie identyczną) do przecinka w zapisie łacińskim. Ponadto stosuje się następujące znaki interpunkcyjne:

។ – Sygnalizuje koniec zdania, lub wielozdaniowej wypowiedzi ściśle zintegrowanej znaczeniowo.
៕ – Oznacza zazwyczaj koniec rozdziału, lub całego tekstu.
៚ – Odpowiednik ៕ stosowany w tekstach poetyckich i religijnych.
៙ – Otwiera teksty literackie i religijne.
៖ – Pełni podobną rolę do łacińskiego dwukropka.
ៗ – Oznacza podwojenie poprzedzającego słowa lub frazy.
– (dywiz) – Służy do oznaczania podziału wyrazu między wierszami.

Ponadto we współczesnych tekstach często stosuje się łacińskie znaki interpunkcyjne (nawiasy okrągłe, dwukropek, przecinek, średnik, wielokropek, wykrzyknik, znak zapytania).

Cyfry

Khmerskie cyfry zorganizowane są w system dziesiętny.

០ – 0
១ – 1
២ – 2
៣ – 3
៤ – 4
៥ – 5
៦ – 6
៧ – 7
៨ – 8
៩ – 9

Tak więc liczbę 278405 zapiszemy ២៧៨៤០៥.

Gramatyka

Poziom składniowy

Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

W języku khmerskim budowa zdania twierdzącego wygląda następująco: podmiot, który nie może zostać pominięty; czasownik (zawsze w formie bezokolicznikowej, gdyż w języku tym nie ma koniugacji); dopełnienie (z tym że jeśli stosujemy przysłówek – stawiamy go zawsze na końcu). W przypadku, gdy chcemy zastosować trzy słowa wyrażające odpowiedniki czasów (przyszły – នឹង [podobne do angielskiego future simple], teraźniejszy កំពុង [podobne do angielskiego present continuous], przeszły បាន [podobne do włoskiego passato prossimo]), stawiamy słowa te bezpośrednio przed czasownikami, by działały jako określniki czasów.

Zobacz też

język północnokhmerski

Przypisy

↑ AsyaA. Pereltsvaig AsyaA., Languages of the World: An Introduction, wyd. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 224, DOI: 10.1017/9781316758854, ISBN 978-1-107-17114-5 [dostęp 2023-01-04] (ang.).
↑ David JoelD.J. Steinberg David JoelD.J. i inni, In Search of Southeast Asia, 1971, s. 415, OCLC 247713615 [dostęp 2022-03-28], Cytat: Unlike the other non-Malay national languages of Southeast Asia, Cambodian has no tones. (ang.).
↑ ^a ^b ChenchenCh. Ding ChenchenCh. i inni, Statistical Khmer Name Romanization, [w:] KôitiK. Hasida, Win PaW.P. Pa (red.), Computational Linguistics: 15th International Conference of the Pacific Association for Computational Linguistics, PACLING 2017, Yangon, Myanmar, August 16–18, 2017, Revised Selected Papers, Singapore: Springer, 2018 (Communications in Computer and Information Science 781), s. 179–190, DOI: 10.1007/978-981-10-8438-6_15, ISBN 978-981-10-8438-6, OCLC 1029065037 [dostęp 2023-01-17] (ang.).
↑ Khmer (Cambodian) alphabet, pronunciation and language [online], omniglot.com [dostęp 2017-11-24] (ang.).

Bibliografia

Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).

Linki zewnętrzne

Khmer, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2009-06-26] (ang.).

[Pereltsvaig-1] AsyaA. Pereltsvaig AsyaA., Languages of the World: An Introduction, wyd. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 224, DOI: 10.1017/9781316758854, ISBN 978-1-107-17114-5 [dostęp 2023-01-04] (ang.).

[2] David JoelD.J. Steinberg David JoelD.J. i inni, In Search of Southeast Asia, 1971, s. 415, OCLC 247713615 [dostęp 2022-03-28], Cytat: Unlike the other non-Malay national languages of Southeast Asia, Cambodian has no tones. (ang.).

[a-3] ChenchenCh. Ding ChenchenCh. i inni, Statistical Khmer Name Romanization, [w:] KôitiK. Hasida, Win PaW.P. Pa (red.), Computational Linguistics: 15th International Conference of the Pacific Association for Computational Linguistics, PACLING 2017, Yangon, Myanmar, August 16–18, 2017, Revised Selected Papers, Singapore: Springer, 2018 (Communications in Computer and Information Science 781), s. 179–190, DOI: 10.1007/978-981-10-8438-6_15, ISBN 978-981-10-8438-6, OCLC 1029065037 [dostęp 2023-01-17] (ang.).

[4] Khmer (Cambodian) alphabet, pronunciation and language [online], omniglot.com [dostęp 2017-11-24] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Linia 25: / Linia 25: @@
 Z punktu widzenia [[Typologia języków|typologii]] jest to [[Języki izolujące|język izolujący]]. [[Kategoria gramatyczna|Kategorie gramatyczne]] są w nim realizowane syntaktycznie i leksykalnie, a [[fleksja]] w zasadzie nie występuje. Istnieją elementy [[derywacja (językoznawstwo)|derywacji]] leksykalnej w postaci użycia [[Przedrostek|prefiksów]] oraz [[Wrostek (językoznawstwo)|infiksów]], jednak proces ten nie ma charakteru produktywnego.
-W przeciwieństwie do wielu innych języków [[Azja Południowo-Wschodnia|Azji Południowo-Wschodniej]], khmerski nie jest [[Język tonalny|językiem tonalnym]]<ref>{{Cytuj |autor = David Joel Steinberg, David K. Wyatt, John R. W. Smail, Alexander Woodside, William R. Roff, David P. Chandler |tytuł = In Search of Southeast Asia |data = 1971 |data dostępu = 2022-03-28 |oclc = 247713615 |s = 415 |url = https://books.google.pl/books?id=FYdM_XW1wuoC&q=%22no+tones%22+%22southeast+asian%22 |cytat = Unlike the other non-Malay national languages of Southeast Asia, Cambodian has no tones. |język = en}}</ref>. Wykazuje znaczące wpływy [[sanskryt]]u i [[Język pali|pali]]. Zapisywany jest przy użyciu [[Pismo khmerskie|pisma khmerskiego]], należącego do typu [[Pismo alfabetyczno-sylabiczne|alfabetyczno-sylabicznego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Khmer (Cambodian) alphabet, pronunciation and language |data dostępu = 2017-11-24 |opublikowany = omniglot.com |url = http://www.omniglot.com/writing/khmer.htm |język = en}}</ref>.
+W przeciwieństwie do wielu innych języków [[Azja Południowo-Wschodnia|Azji Południowo-Wschodniej]], khmerski nie jest [[Język tonalny|językiem tonalnym]]<ref>{{Cytuj |autor = David Joel Steinberg, David K. Wyatt, John R. W. Smail, Alexander Woodside, William R. Roff, David P. Chandler |tytuł = In Search of Southeast Asia |data = 1971 |data dostępu = 2022-03-28 |oclc = 247713615 |s = 415 |url = https://books.google.pl/books?id=FYdM_XW1wuoC&q=%22no+tones%22+%22southeast+asian%22 |cytat = Unlike the other non-Malay national languages of Southeast Asia, Cambodian has no tones. |język = en}}</ref><ref name="a"/>. Wykazuje znaczące wpływy [[sanskryt]]u i [[Język pali|pali]]. Zapisywany jest przy użyciu [[Pismo khmerskie|pisma khmerskiego]], należącego do typu [[Pismo alfabetyczno-sylabiczne|alfabetyczno-sylabicznego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Khmer (Cambodian) alphabet, pronunciation and language |data dostępu = 2017-11-24 |opublikowany = omniglot.com |url = http://www.omniglot.com/writing/khmer.htm |język = en}}</ref><ref name="a">{{Cytuj |autor r = Chenchen Ding, Vichet Chea, Masao Utiyama, Eiichiro Sumita, Sethserey Sam, Sopheap Seng |redaktor = Kôiti Hasida, Win Pa Pa |rozdział = [https://books.google.pl/books?id=bpxPDwAAQBAJ&pg=PA181 Statistical Khmer Name Romanization] |tytuł = Computational Linguistics: 15th International Conference of the Pacific Association for Computational Linguistics, PACLING 2017, Yangon, Myanmar, August 16–18, 2017, Revised Selected Papers |data = 2018 |data dostępu = 2023-01-17 |isbn = 978-981-10-8438-6 |miejsce = Singapore |wydawca = Springer |s = 179–190 |seria = Communications in Computer and Information Science 781 |doi = 10.1007/978-981-10-8438-6_15 |oclc = 1029065037 |url = https://books.google.pl/books?id=bpxPDwAAQBAJ |język = en}}</ref>.
 == Fonetyka i fonologia ==