Jaćwingowie

Plemiona bałtyjskie ok. 1200 roku

Polska i państwa ościenne (1000 rok)

     Jaćwingowie ok. 1050 roku

Największy kurhan na terenie cmentarzyska Jaćwingów w okolicy Suwałk

Kurhany w lesie na terenie cmentarzyska Jaćwingów

Mało znany kurhan w lesie w pobliżu wsi Jatwieź Duża

Jaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtyjski, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami (czasem uważany za jedno z plemion pruskich), zamieszkujący Jaćwież (Sudowię) leżącą obecnie w większości na terenie północno-wschodniej Polski. Posługiwali się językiem jaćwińskim (jaćwieskim) lub dialektem języka pruskiego.

Nazwy

W zależności od źródeł (polskie, krzyżackie, ruskie, litewskie) oraz form wymowy, lud ten nazywany był inaczej jako:

• pol. Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie, łac. Jaczwangos, Jentousi, lit. Jotvingiai, biał. Яцьвягі, ros. Ятвя́ги, niem. Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen.
• pol. Sudowowie, Sudawianie, łac. Sudovia, lit. Sūduviai, niem. Sudauer,
• pol. Polekszanie, Połekszanie, łac. Pollexiani (Sunt autem Pollexiani Getarum seu Prussorumgenus), niem. Pollexaner (możliwe, że pozostałością tej formy jest nazwa regionu Podlasie oraz Polesie i nazwa Poleszucy; wiąże się ją również z nazwą rzeki Łek, obecnie Ełk),
• lit. Dainaviai, pol. Dajnowie
• nie wiemy jakim mianem samych siebie określali.

Według Jerzego Nalepy każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez najbliżej sąsiadujące z nimi narody. Nazwy te miały pochodzić od rzek, nad którymi zamieszkiwały poszczególne odłamy Jaćwingów: Pollexiani mieli zajmować tereny nad rzeką Ełk (dawna nazwa Łek) przy granicy z Mazowszem, Jatvjagi mieli zamieszkiwać okolice rzeki Antia (czyli Czarnej Hańczy) blisko Czarnej Rusi, Dajnowie tereny dzisiejszej południowej Litwy. Odłam Jaćwingów określany jako Sudowite mieli zajmować teren w okolicach rzeki Sudonia, która jest lewym dopływem Szeszupy lub przy północnej granicy Wielkich Jezior Mazurskich.

Sudowowie byli identyfikowani ze wspomnianymi przez starożytnych pisarzy Sudinoi (np. Klaudiusz Ptolemeusz), jednak tak jak w przypadku Galindów nazwa ta była błędnie używana przez średniowiecznych kronikarzy, ponieważ nie ma naukowych przesłanek by łączyć Jaćwingów z Sudinoi.

Teren zamieszkania

Jaćwingowie wyodrębnili się z bałtyjskich Prusów najwcześniej w X wieku n.e. Pierwotnie zamieszkiwali teren pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, rzeką Niemen na wschodzie i na północy oraz Biebrzą lub też nawet Narwią na południu. Pod wpływem walk z Polakami, Krzyżakami i Rusinami i prowadzonej przez nich akcji kolonizacyjnej terytorium Jaćwieży kurczyło się i w XIII wieku ograniczało się do tzw. Jaćwieży właściwej, czyli rejonu Suwałk, Sejn, Augustowa, Olecka i Ełku. Żyli oni też na terenie Twarogów Lackich. Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 Jaćwież została podzielona pomiędzy Królestwo Polskie, zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie. Przypuszczalnie głównym ośrodkiem Jaćwieży był gród w miejscowości Szurpiły.

Zwyczaje pogrzebowe

Jaćwingowie swoje cmentarze lokalizowali w sąsiedztwie swoich osad, co wskazuje, że w odróżnieniu od Słowian nie obawiali się swoich zmarłych. Charakterystyczne są też dla nich pochówki koni przy swoich właścicielach.

Taktyka walki

Jaćwingowie unikali staczania walnych bitew oraz zdobywania fortyfikacji i swoją taktykę opierali na szybkich atakach na terytorium nieprzyjaciela i powrotach z łupem na Jaćwież. Wyprawy odwetowe musiały się liczyć z ciężkimi warunkami terenowymi na Jaćwieży, ponieważ były to tereny zalesione, bagniste, z licznymi rzekami, jeziorami i wzgórzami morenowymi, co ułatwiało organizowanie zasadzek przez Jaćwingów. Kroniki średniowieczne podkreślają waleczność wojowników jaćwieskich.

Historia

• epoka brązu – w okolicy wsi Jatwieź Duża w okresie pomiędzy VIII a VI wiekiem p.n.e. znajdowała się osada o charakterze obronnym
• od II wieku n.e. – kultura sudowska występowała na terenie zajmowanym później przez Jaćwingów
• II wiek Ptolemeusz natomiast pisał o „Sudinach”
• VI-VII wiek kryzys kultury sudowskiej - zanik wcześniejszych zwyczajów pogrzebowych w postaci budowy kurhanów i zanik większości osadnictwa, przypuszczalnie związany z Wielką wędrówką ludów. Większość Sudowi po tym okresie nie jest zamieszkana.
• IX wiek – powstają nowe struktury osadnicze, Jaćwingowie (Sudowowie) są częścią ludów bałtyjskich (nazywanych Estami).
• X wiek – Bolesław I Chrobry sprzymierza się z Jaćwingami w walce przeciw Rusi i pozostałym plemionom pruskim;
• X wiek - pierwsze wzmianki kronikarzy ruskich o najazdach Rusinów na teren Jaćwieży.
• nieudane próby chrystianizacji Jaćwieży przez Brunona z Kwerfurtu (1009 rok).
• XI-XII wiek – walki Jaćwingów z Polakami i Rusinami, czasowe koalicje z Polakami przeciw Rusinom i Prusom (w wyniku wspólnych najazdów została zniszczona pruska Galindia). Najazdy na Mazowsze, a nawet na lubelską Małopolskę spowodowały odwetowe najazdy książąt polskich.
• 1192 - odwetowa wyprawa księcia Kazimierza Sprawiedliwego przeciwko Jaćwingom, który najpierw pobił pod Drohiczynem sprzymierzonych z nimi Rusinów, a potem podbił Jaćwież i zmusił Jaćwingów do poddaństwa i płacenia trybutu.
• 1256 - Jaćwingów najechali książęta ruscy Daniel i Wasylko, wspomagani przez piastowskich książąt Siemowita i Bolesława Wstydliwego (małopolskie wojska Bolesława prowadzili wojewoda Sąd i kasztelan Sięgniew).
• 1264 - po spustoszeniu przez Jaćwingów Ziemi Łukowskiej i Małopolski aż po Tarczek, Bolesław Wstydliwy zorganizował wyprawę odwetową, w której pobił ich wodza Komata w bitwie pod Brańskiem
• 1282 - najazd 3 tys. Jaćwingów na Lubelszczyznę, w trakcie którego przez dwa tygodnie ją pustoszyli i pościg za nimi Leszka Czarnego, który gdy wracali z łupami zagrodził im drogę i zadał klęskę na północ od Drohiczyna.
• 1283 - po klęsce w walkach przeciwko Krzyżakom poddał się wódz Jaćwingów Skomand.
• W 1283 wódz Jaćwingów, Skudro, zabija Friedricha von Holle. Był to ostatni uczestnik krucjat, zabity w Europie Północnej przez wojowników pogańskich. Skudro zbiegł do południowej Polski. Resztki Jaćwingów zostały przesiedlone przez Zakon Krzyżacki na Sambię (tzw. kąt sudowski), emigrowały na Litwę i Grodzieńszczyznę, gdzie zostały wchłonięte przez Litwinów w XIII i XIV wieku, oraz na południe od Biebrzy i na Mazowsze.
• 1283–1422 – tzw. pustka plemienna; ziemie jaćwieskie są w dużym stopniu wyludnione, pokrywa je puszcza (niem. Wildenis – pustkowie), która jest miejscem polowań i terenem rozgraniczenia wpływów Litwinów, Polaków i Krzyżaków.
• Ziemie Jaćwingów pokojem melneńskim w 1422 roku podzielono między Królestwo Polskie, zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie. Początek ponownego zasiedlenia terenów Jaćwieży.

Charakterystyka

Jan Długosz opisując w swych „Rocznikach” wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r. taką zawarł ich charakterystykę:

„Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę.”

(Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974, s. s. 177–180)

Zobacz też

• Jatwieź Duża, Jatwieź Mała, Jaźwiny, Raj

Bibliografia

a) materiały źródłowe:

• Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974.
• Powieść minionych lat. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1999. ISBN 83-04-04448-X.brak strony w książce
• Piotr z Dusburga: Kronika ziemi pruskiej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005. ISBN 83-231-1855-8.brak strony w książce

b) specjalistyczna:

• Aleksander Brückner, Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, rozdział III, 1904 i nn.
• Aleksander Kamiński, Jaćwież, Łódź, 1953.
• „Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty”, [w:] Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
• Jerzy Nalepa, Jaćwięgowie – nazwa i lokalizacja, Białystok, 1964.
• Jerzy Nalepa, Z badań nad jaćwieskimi relikatami onomastycznymi Połeksza, [w:] Studia linguistica slavica baltica K.-O. Falk, Lund 1966, S. 185–202.
• Jerzy Nalepa, Połekszanie (Pollexiani) – Plemię Jaćwięskie u północno-wschodnich granic Polski, „Rocznik Białostocki”, t. VII: 1966, Warszawa 1967, s. 7–33.
• Henryk Łowmiański Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań, 1983.
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.), Warszawa, PIW 1983
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław, 1997.
• Grzegorz Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn, 1999.
• Jerzy Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Warszawa 2006.
• Jerzy Antoniewicz: Bałtowie zachodni w V w. p.n.e. – V w n.e. Terytorium, podstawy gospodarcze i społeczne plemion prusko-jaćwieskich i letto-litewskich. Olsztyn-Białystok: Pojezierze, 1979. ISBN 83-7002-001-1.brak strony w książce
• Jerzy Antoniewicz: Zarys pradziejów powiatu suwalskiego. W: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1965, s. 13–50.
• Jerzy Wiśniewski. Badania nad dziejami osadnictwa ziem dawnej Jaćwieży i jej pogranicza – wyniki i propozycje. „Rocznik Białostocki”. XIV, 1981. Białystok. ISSN 0080-3421. brak numeru strony
• Sławomir Wadyl. Od Soudinoi do Sudavitae. Korzenie Prusów i Jaćwingów. „In Tempore”, 2008. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Wydział Nauk Historycznych. brak numeru strony
• Engel M., Systemy wczesnośredniowiecznego osadnictwa jaćwieskiego w świetle badań ośrodków w Szurpiłach i Konikowie. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem J. Okulicza-Kozaryna i W. Nowakowskiego, Warszawa 2012: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
• Tyszkiewicz J., Jaćwież wczesnośredniowieczna. Pomiędzy Niemnem, Biebrzą i Gołdapią, czyli przeciw legendom, [w:] M. Nagielski, A.Rachuba, S. Górzyński (red.), "Świt pogranicza", Warszawa 2003, s. 56-65

c) popularna:

• Wojciech Giełżyński, Jaćwięgi są wśród nas, Warszawa, Iskry, 2001 (reportaże)
• „Królowa węży”, [w:] Oskar Miłosz, Legendy i podania litewskie, Olsztyn 1985.
• „O pięknej Egle i królu jezior – Żaltysie”, [w:] Legendy i podania Polskie, pod red. M. Orłoń, J. Tyszkiewicz, Warszawa 1986.
• Jan Skorupski, Synowie drzew, Kraków, WAM, 2006 (beletrystyka)

Linki zewnętrzne

• Słownik angielsko-jaćwieski, jaćwiesko-angielski (rekonstrukcja)
• Grodziska i szlaki Prusów
• Jadźwingi, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 364 .