Centaury (planetoidy)

Centaury – małe ciała Układu Słonecznego, które poruszają się wokół Słońca po orbitach pomiędzy orbitami Jowisza i Neptuna. Wykazują one cechy pośrednie pomiędzy planetoidami i kometami, niektóre posiadają nawet słabą komę.

Definicje

Według Minor Planet Center, działającego przy Międzynarodowej Unii Astronomicznej, centaury to obiekty o peryheliach poza orbitą Jowisza (5,5 j.a.) i półosi wielkiej orbity mniejszej niż w przypadku Neptuna (30,1 j.a.)^[1]. Nieco inaczej definiuje je Jet Propulsion Laboratory: to półoś wielka orbity centaura musi być zawarta w powyższych granicach (5,5 j.a. < a < 30,1 j.a.)^[2], co włącza do tej grupy ciała docierające bliżej Słońca, jak (5335) Damocles. Z kolei Deep Ecliptic Survey definiuje centaury według kryterium dynamicznego: są to ciała nie pozostające w rezonansie orbitalnym z planetami, których oskulacyjne (chwilowe) odległości peryheliów pozostają mniejsze niż oskulacyjna półoś wielka orbity Neptuna dla dowolnie długiego czasu symulacji^[3].

Odkrycia

Pierwszym znanym centaurem (według definicji JPL) był (944) Hidalgo, odkryty jeszcze w 1920 roku, jednak centaury zostały zidentyfikowane jako odrębna populacja małych ciał Układu Słonecznego dopiero w latach 70. XX wieku, po odkryciu (2060) Chirona. Wcześniej wiedziano o istnieniu pasa planetoid, położonego pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza, trojańczyków – dwóch grup planetoid krążących po orbicie Jowisza oraz ciał przecinających orbity planet wewnętrznych.

Według stanu na 1 stycznia 2023 roku znane były 683 centaury, z czego 158 miało nadane numery, a 23 było także nazwane^[4].

Orbity

Niektóre centaury cechują się bardzo wydłużonymi orbitami, których peryhelia znajdują się wewnątrz orbit Neptuna czy Urana, ale aphelia leżą bardzo daleko od Słońca. Przykładem takiego obiektu jest (65489) Ceto. Przypuszcza się, że trajektorie ciał o tak wydłużonych orbitach zostały zakłócone przez oddziaływanie grawitacyjne gazowych olbrzymów. Podobne, choć jeszcze dłuższe orbity, mają obiekty poruszające się w tzw. dysku rozproszonym.

Orbity centaurów nie są długookresowo stabilne, ze względu na perturbacje ze strony gazowych olbrzymów. Czas połowicznego zaniku całej populacji to około 2,7 miliona lat^[5].

Właściwości fizyczne

Centaury mają raczej szary kolor powierzchni, co tłumaczy się oddziaływaniem wiatru i promieniowania słonecznego, które w przeciągu miliardów lat „pociemniły” ich powierzchnie. Wyjątkami są tu (8405) Asbolus, (5145) Pholus czy (7066) Nessus, które charakteryzują się czerwonym odcieniem powierzchni. Ciemna powierzchnia jest bardziej typowa dla komet niż dla planetoid^[6].

Największym znanym centaurem jest (10199) Chariklo o średnicy 260 km.

Natura centaurów

Pochodzenie centaurów stanowiło zagadkę od lat 70. XX wieku; uważano, że mogą one pochodzić z pasa planetoid lub Pasa Kuipera. Dzięki misji WISE ustalono, że około 2/3 tych ciał to komety, przybyłe z dalekich od Słońca obszarów Układu Słonecznego. Nie ma pewności co do natury pozostałych obiektów; mogą to być zarówno planetoidy, jak też nieaktywne komety, które uległy całkowitemu odgazowaniu^[6]^[7].

W 2020 roku dwoje astronomów – Fathi Naoumi (Francja) i Maria Helena Morais (Brazylia) – w artykule opublikowanym na łamach Monthly Notices of the Royal Astronomical Society na podstawie przeprowadzonych symulacji numerycznych wykazało, że przynajmniej 17 centaurów pochodzi spoza Układu Słonecznego^[8]^[9].

Nazwane centaury

Lista nazwanych centaurów na dzień 1 stycznia 2023 roku^[4]:

Nazwa	Rok odkrycia	Odkrywca/Odkrywcy
(944) Hidalgo¹	1920	Walter Baade
(2060) Chiron	1977	Charles Kowal
(5145) Pholus	1992	Spacewatch
(5335) Damocles¹	1991	Robert McNaught
(7066) Nessus	1993	Spacewatch
(8405) Asbolus	1995	Spacewatch
(10199) Chariklo	1997	Spacewatch
(10370) Hylonome	1995	David Jewitt i Jane Luu
(20461) Dioretsa¹	1999	LINEAR
(31824) Elatus	1999	CSS
(32532) Thereus	2001	NEAT
(37117) Narcissus¹	2000	William Kwong Yu Yeung
(49036) Pelion	1998	Robert Whiteley, David Tholen
(52872) Okyrhoe	1998	Spacewatch
(52975) Cyllarus	1998	Nichole Danzl
(54598) Bienor	2000	Deep Ecliptic Survey
(55576) Amycus	2002	NEAT
(60558) Echeclus	2000	Spacewatch
(83982) Crantor	2002	NEAT
(121725) Aphidas	1999	Carl Hergenrother (Obserwatorium Whipple’a)
(330836) Orius	2009	Kazimieras Černis, Ilgmars Eglitis
(346889) Rhiphonos	2009	Timur Kriaczko
(365756) ISON	2010	L. Elenin, Mayhill-ISON

¹ Obiekt nie jest centaurem według definicji Minor Planet Center^[1].

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Unusual Minor Planets. Minor Planet Center, 2013-07-31. [dostęp 2013-07-31]. (ang.).
↑ Orbit Classification: Centaur. Jet Propulsion Laboratory. [dostęp 2013-07-31]. (ang.).
↑ J.L. Elliot et al.. The Deep Ecliptic Survey: A Search for Kuiper Belt Objects and Centaurs. II. Dynamical Classification, the Kuiper Belt Plane, and the Core Population. „The Astronomical Journal”. 129 (2), s. 1117–1162, luty 2005. DOI: 10.1086/427395. (ang.).
↑ ^a ^b JPL Small-Body Database Search Engine. [dostęp 2023-01-01]. (ang.). – baza danych małych ciał Układu Słonecznego Jet Propulsion Laboratory
↑ J. Horner, N.W. Evans, M.E. Bailey. Simulations of the Population of Centaurs I: The Bulk Statistics. „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”. (ang.).
↑ ^a ^b NASA's WISE Finds Mysterious Centaurs May Be Comets. NASA, 2013-07-25. [dostęp 2016-01-27]. (ang.).
↑ Krzysztof Kanawka: WISE: większość centaurów to komety. Kosmonauta.net, 2013-07-26. [dostęp 2016-01-27]. (pol.).
↑ F Naoumi, M H M Morais. An interstellar origin for high-inclination Centaurs. „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”. 494 (2), maj 2020. DOI: 10.1093/mnras/staa712. (ang.).
↑ Krzysztof Czart: Odkryto populację asteroid przybyłych spoza Układu Słonecznego. Urania – Postępy Astronomii, 2020-04-28. [dostęp 2020-04-29].

Linki zewnętrzne

Lista znanych centaurów i obiektów z dysku rozproszonego

[mpc-1] Unusual Minor Planets. Minor Planet Center, 2013-07-31. [dostęp 2013-07-31]. (ang.).

[jpl-2] Orbit Classification: Centaur. Jet Propulsion Laboratory. [dostęp 2013-07-31]. (ang.).

[des-3] J.L. Elliot et al.. The Deep Ecliptic Survey: A Search for Kuiper Belt Objects and Centaurs. II. Dynamical Classification, the Kuiper Belt Plane, and the Core Population. „The Astronomical Journal”. 129 (2), s. 1117–1162, luty 2005. DOI: 10.1086/427395. (ang.).

[SSD-JPL-4] JPL Small-Body Database Search Engine. [dostęp 2023-01-01]. (ang.). – baza danych małych ciał Układu Słonecznego Jet Propulsion Laboratory

[half-life-5] J. Horner, N.W. Evans, M.E. Bailey. Simulations of the Population of Centaurs I: The Bulk Statistics. „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”. (ang.).

[Mysterious-6] NASA's WISE Finds Mysterious Centaurs May Be Comets. NASA, 2013-07-25. [dostęp 2016-01-27]. (ang.).

[komety-7] Krzysztof Kanawka: WISE: większość centaurów to komety. Kosmonauta.net, 2013-07-26. [dostęp 2016-01-27]. (pol.).

[MNRAS-8] F Naoumi, M H M Morais. An interstellar origin for high-inclination Centaurs. „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”. 494 (2), maj 2020. DOI: 10.1093/mnras/staa712. (ang.).

[Urania-9] Krzysztof Czart: Odkryto populację asteroid przybyłych spoza Układu Słonecznego. Urania – Postępy Astronomii, 2020-04-28. [dostęp 2020-04-29].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]