Grody Czerwieńskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 83.4.233.167 (dyskusja) o 15:41, 8 mar 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Przypuszczalny zasięg państwa Polan na początku panowania Mieszka I i ziemie przyłączone przez tego władcę. Wschodnia granica Grodów Czerwieńskich oparta jest na przebiegającym przez ten obszar europejskim dziale wodnym

Grody Czerwieńskie (Ziemia czerwieńska) (ukr. Червенські городи, niem. Rotburgenland, węg. Vörösföldnek) – powszechnie przyjęta w historiografii nazwa ziem stanowiących w X i XI wieku przedmiot rywalizacji polsko-ruskiej.

Grody te wspomniane są w latopisie „Powieść minionych lat”[1] jako grody Lachów. Zdobyte w 981 r. wraz z Przemyślem przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego, zostały w 1018 r. odzyskane przez Bolesława Chrobrego w czasie wyprawy kijowskiej, by w 1031 zostać ponownie opanowane przez Jarosława Mądrego. Po przesiedleniu w okolice Kijowa części ludności lechickiej i rutenizacji pozostałej, ziemie te stanowiły zachodnią część Rusi Czerwonej, a ich nazwa zanikła.

Nazwa grodów prawdopodobnie związana jest z handlem owadem barwnikowym - czerwiem[2]

Państwo Bolesława Chrobrego z zaznaczonymi nabytkami terytorialnymi władcy. Grody Czerwieńskie zostały zaznaczone według przeważającej dziś koncepcji o ich zasięgu terytorialnym – obejmują obok samego Czerwienia (=Czermna) także ziemię chełmską, bełską, przemyską, sanocką i wołyńską.
Możliwy zasięg Grodów Czerwieńskich według hipotezy utożsamiającej Czerwień z grodziskiem w Czermnie
Plemiona polskie - przypuszczalna lokalizacja

Przynależność

Najdawniejsza przynależność „grodów czerwieńskich” w historiografii nie jest do końca dziś ustalona. Źródłem mającym tu największą wagę jest zapiska Powieści Dorocznej pod rokiem 981[3];

W leto 6489 ide Wołodimer’ k Liachom’ i zaja grady ich: Peremyszl’, Czerwien’, i iny grady jeże sut’ do sego dnie pod’ Rusiu. W sem że letie i Wiaticzi pobiedi i wiezłożi na nia dan’ ot niaouga, jakoże otci (otec) jego imasze.

Co w polskim tłumaczeniu brzmi następująco[4];

Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał.

W skład państwa Mieszka I wchodziły ziemie nad Sanem i Bugiem obejmujące Grody Czerwieńskie, które prawdopodobnie władca polski odziedziczył już po swoich poprzednikach[5]. Zamieszkali na tym terenie Lędzianie stanowili zaporę przed parciem Rusi na zachód. Świadczy o tym system obronny Lędzian, skierowany w kierunku południowo-wschodnim, w którym kluczową rolę odgrywał Czerwień (obecnie Czermno) i Bełz oraz zaplecze gospodarcze położone na zachodnim brzegu Huczwy[6].

Wykorzystując zerwanie sojuszu polsko-czeskiego i najazd Ottona II na Polskę w 979 roku., książę kijowski Włodzimierz Wielki w 981 roku zagarnął zamieszkany przez Lędzian obszar Grodów Czerwieńskich[6].

Grody Czerwieńskie w 1018 roku odzyskał Bolesław Chrobry podczas powrotu z wyprawy kijowskiej.

Bolesław […] uciekł z Kijowa, zabrawszy skarby i bojarów Jarosławowych, i siostry jego, a Anastazego z Dziesięcinnej cerkwi przystawił do skarbów, bowiem [ten] pochlebstwem pozyskał jego zaufanie. I ludzi mnóstwo uprowadził ze sobą, i Grody Czerwieńskie zajął dla siebie, i przyszedł do swego kraju[7].

W roku 1031 wojska ruskich Rurykowiczów zajęły Bełz, a w następnym roku w wyniku wyprawy Jarosława Mądrego i Haralda III inne grody Lachów aż po San[8]. Z tego samego roku pochodzi ostatnia wzmianka o Grodach Czerwieńskich:

Roku 6539 [1031]. Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów i zajęli Grody Czerwieńskie znowu, i spustoszyli ziemię lacką, i mnóstwo Lachów przywiedli, i rozdzielili ich. Jarosław osadził swoich nad Rosią, i są do dziś.

Duża część ludności lędziańskiej została przesiedlona do Kijowa, miało to ułatwić administrację kolonistom z Rusi. Od tego czasu ziemie te miały charakter mieszanego pogranicza polsko-ruskiego. Na krótko podporządkował sobie te tereny Bolesław Śmiały (lata 1077-1086), po czym trafiły one pod panowanie książąt ruskich, wchodząc w skład Rusi Halicko-Włodzimierskiej (Księstwo halicko-wołyńskie).

Według historyka Aleksandra Jabłonowskiego tereny te w XIII wieku najbliżsi sąsiedzi zaczęli określać Rusią Czerwoną[9]. Ruś Czerwona obszarem swym zakreślała jednak znacznie większy teren niż Grody Czerwieńskie, obejmując również „część Beskidu aż po krawędzie Wołynia[10]. Według Władysława Semkowicza sama nazwa Ruś Czerwona powstała jednak dopiero w XV wieku[11], podobny pogląd przedstawił w pracy Początki Rusi Henryk Paszkiewicz[12].

Po śmierci księcia Romana Halickiego w bitwie pod Zawichostem przejściowo władał nimi król Węgier Andrzej II, a następnie książę i król Rusi Daniel Halicki i jego następcy z rodu Romanowiczów. Od 1256 księstwo pozostawało w zależności od Złotej Ordy. Po śmierci ostatniego z książąt halicko-wołyńskich Bolesława Jerzego II w 1340 ziemie księstwa stały się przedmiotem wojen i politycznej rywalizacji Polski, Litwy i Węgier, by ostatecznie w 1387[13] ulec podziałowi między Polskę (Ruś Czerwona w tym były obszar Grodów Czerwieńskich) i Litwę (Wołyń).

Od 1387 aż do pierwszego rozbioru Polski (1772) terytorium byłych Grodów Czerwieńskich znajdowało się w Królestwie Polskim, a po unii lubelskiej w Rzeczypospolitej. W wyniku rozbiorów i zmian kongresu wiedeńskiego (1815) większość terytorium Grodów Czerwieńskich znalazła ostatecznie się w zaborze austriackim, zaś ziemia chełmska w zaborze rosyjskim.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1918) byłe terytorium Grodów Czerwieńskich znalazło się w całości w granicach odrodzonego państwa polskiego. Większość terytorium byłych Grodów Czerwieńskich znajduje się obecnie we współczesnych granicach Polski, wschodnia część w granicach współczesnej Ukrainy.

Terytorium

Terytorialnie „grody” uważa się raz za rozległy kraj, który powierzchnią odpowiadać miał przyszłej Rusi Czerwonej lub Halickiej[14]. Innym razem natomiast ogranicza się ich terytorium do samego Czerwienia, który składając się z dwóch grodów, został przedstawiony w źródle za pomocą liczby mnogiej[15].

Najbardziej dziś przeważającym poglądem jest teza uznająca „Grody Czerwieńskie” za obszar całkiem rozległy, bo obejmujący swym zasięgiem w przybliżeniu przyszłą ziemię chełmską, bełską, przemyską, sanocką, wołyńską i inne pobliskie ziemie[16]. Niektórzy badacze zaliczają jeszcze do „grodów” Brześć[17]. Z takim zasięgiem „grodów czerwieńskich” spotkamy się w dużej ilości opracowań popularnonaukowych i naukowych, które traktują „grody” jako praterytorium wyżej wspomnianej Rusi Czerwonej[18].

Mniej prawdopodobnym jest wniosek, uznający tylko przyszłą ziemię chełmską za pierwotne terytorium „grodów”[19]. Dla poparcia tej tezy wyzyskuje się informacje źródłowe, jak i znaleziska archeologiczne. Niektórzy archeolodzy, biorąc za przykład odnajdywane w Czermnie przedmioty, ocenili oddziaływanie grodu tam się onegdaj znajdującego na bardzo małe, bo sięgające co najwyżej 40 km[20]. Najnowsze badania wykopalisk obalają tę tezę[21]. Natomiast źródła – nie określając dokładnych granic „grodów czerwieńskich” – mówią przynajmniej tyle, że nie należał do nich pobliski Czerwieniowi Bełz[22]. Dodać należy, że późniejsze notatki wyraźnie rozgraniczają Czerwień od miast wołyńskich i Przemyśla[23].

Jeśli zaś przyjmiemy identyfikację utożsamiającą nestorowy Peremyszl nie z Przemyślem, a z Peremylem nad Styrem, to wynika stąd obraz terytorialny Grodów Czerwieńskich jako ziem pomiędzy górnym Styrem a Huczwą.

Hipotezy

Grodzisko w Czermnie utożsamiane z grodem Czerwień

W zapiskach kronikarzy nie ma żadnych bliższych danych geograficznych nt. grodów. Po 1031 roku natomiast nazwa ta już więcej nie występuje. Powoduje to znaczną trudność, jak i dowolność w nauce w wyznaczaniu terytoriów oraz położenia i nazw głównych ośrodków administracyjnych tego obszaru. Grody Czerwieńskie umieszczano: między Przemyślem a Chełmem (J. Lelewel), wzdłuż Dniestru między Przemyślem a Czerwonym Grodem na Podolu (W. Kętrzyński, S. Zakrzewski), między Bugiem a Wieprzem w rejonie Chełma (S. Cercha, W. Semkowicz), w rejonie Czermna nad Huczwą niedaleko grodu Wołyń (S. Chodakowski, M. Kuczyński, A. Poppe, J. Skrzypek i in.), wreszcie ostatnio ponownie między Przemyślem a Brześciem nad Bugiem (J. Mitkowski). Odbiega od nich hipoteza z roku 1970, wiążąca termin z grodami znalezionym w rejonie Przemyśla, szczególnie z grodami nad Wiarem – w Aksmanicach i Nowosiółkach Dydyńskich.

Główne ośrodki

W sprawie przewodniego ośrodka administracyjnego większość współczesnych historyków zgadza się, że był nim Czerwień, choć bywają próby uznania Czerwienia za nazwę bliżej nieokreślonego terytorium[24]. Pomimo wszystko zawsze łączy się go z „grodami” z oczywistych względów – ich zbiorcza nazwa pochodzi niewątpliwie od Czerwienia[25].

W obecnej historiografii przeważa pogląd że dawny Czerwień znajdował się w miejscu grodziska położonego w pobliżu wsi Czermno, 40 km na wschód od Zamościa, nieopodal Hrubieszowa. Znaczącą rolę tego grodziska potwierdzają znaleziska archeologiczne[26] i relacje źródłowe[27]. Potwierdzają to również ślady położonego na podgrodziu murowanego romańskiego kościoła[28].

Najbardziej miarodajnym przekazem dotyczącym położenia Czerwienia wydaje się zapis w kolejnej kronice ruskiej (tzw. Ipatjewskiej[29]) pod rokiem 1205 o walce Litwinów u wrót Czerwienia. Litwini mieli wojować jednocześnie koło Kumowa, a zastawę wojskową trzymać przy wsi Uchanie. Ten przekaz wspiera tezę o położeniu Czerwienia w późniejszej ziemi chełmskiej.

Innym poglądem jest lokalizacja Czerwienia w nad Dniestrem, w miejscu Czerwonogrodu koło Zaleszczyk. Pogląd ten popierali między innymi Wojciech Kętrzyński i Stanisław Zakrzewski[30], którzy utożsamiali Grody Czerwińskie z Rusią Czerwoną.

Drugim z Grodów Czerwieńskich o dużym znaczeniu był „Peremyszl”. Uważa się, że ta nazwa oznacza obecny Przemyśl. Istnieje jednak pogląd, że Przemyśl nie stanowił jednolitej jednostki terytorialnej z terenami nad górnym Bugiem. W związku z tym wysuwa się koncepcję, że gród Nestora to Peremyl nad górnym Styrem, co pozostaje w zgodzie z „Dokumentem Biskupstwa Praskiego”[31].

Kolejnym grodem mógł być gród w Gródku koło Hrubieszowa identyfikowany z grodem Wołyń[32].

Ostatnie odkrycia archeologiczne pokazały, iż kolejnym ważnym grodem był gród Lubacew[33][34]. Grodem wchodzącym w skład tego obszaru mógł być gród w miejscowości Busówno[35].

Przypisy

  1. ↑ Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. I., Leningrad 1926-1928.
  2. ↑ Henryk Maruszczak. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Guciowie na Roztoczu: wnioski z analizy topografii i warunków fizjograficznych regionu: (przyczynek do studiów nad Grodami Czerwieńskimi). „Archeologia Polski Środkowowschodniej 2”, s. 234, 1997. Wydawnictwo Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. 
  3. ↑ Za tekstem zawartym w wydaniu internetowym Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. I., Leningrad 1926-1928.
  4. ↑ F. Sielicki, Najstarsza Kronika Kijowska. Powieść Minionych Lat, Wrocław 2005.
  5. ↑ Tadeusz Sulimirski, Najstarsze dzieje narodu polskiego, Londyn 1947, str. 43
  6. ↑ a b Jan Buraczyński, Roztocze – dzieje osadnictwa, Lublin 2008, s. 45-47.
  7. ↑ Powieść lat minionych, F. Sielicki (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków 1968, a. 6526 (1018), s. 313
  8. ↑ „Laesa, Laesar, Leasum, Lesum, Laesom” są to normańskie określenia Lachów nadsańskich z okresu wyprawy Haralda III, 1031 znajdujące się w Sadze o Haraldzie Hardrada. [w:] Kwartalnik historyczny. t. 108, wyd. 1-3. Towarzystwo Historyczne, 2001.
  9. ↑ Aleksander Jabłonowski, Wołyń, Podole i Ruś Czerwona.
  10. ↑ Aleksander Walerian Jabłonowski. Polska wieku XVI, t. VII, Ruś Czerwona, Warszawa 1901 i 1903. op. cit. SGKP. tom XV.
  11. ↑ Władysław Semkowicz, Geograficzne podstawy Polski Chrobrego, 1925, s. 309, 310.
  12. ↑ Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996.
  13. ↑ „Dziełem rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego objęcia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władzę Polski (1387). Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o uchylenie zwierzchności węgierskiej nad tym krajem, utrwalonej po śmierci Kazimierza Wielkiego”, Jerzy Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1978, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 250.
  14. ↑ Tak już A. Naruszewicz bez przeprowadzenia wywodu krytycznego. Z rosyjskich uczonych A. W. Łonginow (Czerwienskije Goroda. Warszawa 1885) i N. Barsow (Oczierki russkoj istoriczieskoj gieografii..., Warszawa 1885). Jako jedni z pierwszych lokalizowali oni Czerwień w Czermnie.
  15. ↑ J. Skrzypek, Studia nad pierwotnym pograniczem polsko-ruskim w rejonie Wołynia i Grodów Czerwieńskich, Warszawa 1962.
  16. ↑ W. Kętrzyński, S. Zakrzewski, op. cit. Przynależność ziemi halickiej konstytuowano na podstawie poglądu o pierwotnym położeniu Czerwienia w Czerwonogrodzie. Pogląd ten upadł i dlatego ziemi halickiej dziś do „grodów” się nie zalicza.
  17. ↑ N. Barsow, op. cit. Pierwszy opracował mapę zasięgu „grodów czerwieńskich”.
  18. ↑ Encyklopedia szkolna. Historia, Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1993; Atlas historyczny świata, pod red. J. Wolskiego, Polskie przedsiębiorstwo wydawnictw kartograficznych im. Eugeniusza Romera, Warszawa 2001.
  19. ↑ S. Cercha, op. cit.
  20. ↑ K. Jażdżewski, op. cit.; także prace Z. Rajewskiego.
  21. ↑ Red. Jerzy Libera, Słowianie Wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu, Łęczna 2008.
  22. ↑ „Powieść doroczna” notuje pod 1030 rokiem: Jarosław’ Bełzy wzjał', po czym pod 1031 rokiem notuje znane zdarzenie o odbiciu przez tegoż księcia „grodów czerwieńskich” (S. M. Kuczyński, op. cit.). Zapiska ta jednak może być interpretowana dwojako: zob. S. Zakrzewski, op. cit.
  23. ↑ Ipatijewskaja Letopis, op. cit.
  24. ↑ Uważał tak już A. Naruszewicz, tworząc z nazwy grodu Czerwień nowe pojęcie „Czerwieńsko”; Historia narodu Polskiego, t. II, Warszawa 1780.
  25. ↑ Tak samo zob. „grody bożskie”; Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. II., S. Peterburg 1903.
  26. ↑ K. Jażdżewski, Ogólne wiadomości o Czermnie – Czerwieniu, Archeologia Polski, t. IV (1959); tegoż, Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław 1981.
  27. ↑ S. M. Kuczyński, Studia z dziejów Europy Wschodniej X-XVII wieku, Warszawa 1965.
  28. ↑ Marcin Bielesz. Nazywam się Czerwień. „Gazeta Wyborcza”. 256 (7074), s. 32, 2 listopada 2010. Warszawa: Agora SA. ISSN 0860-908X. 
  29. ↑ Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. II., S. Peterburg 1903, s. 721.
  30. ↑ W. Kętrzyński (Granice Polski w wieku X, Rozprawy Akademii Umiejętności, t. 30, 1894) i S. Zakrzewski (Bolesław Chrobry Wielki, Lwów 1925).
  31. ↑ S. Cercha, Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie? Litwa i Ruś, t. III, Wilno 1912; J. Natanson-Leski: Zarys granic i podziałów Polski najstarszej. Wrocław 1953.
  32. ↑ A. Poppe, "Gród Wołyń. Z zagadnień osadnictwa wczesnośredniowiecznego na pograniczu polsko-ruskim", [w:]„Studia Wczesnośredniowieczne” 4, 1958, s. 227–300, tu s. 258–259
  33. ↑ Lubaczów.
  34. ↑ Lubaczów.
  35. ↑ Buko, Dzieńkowski 2008, The early medieval settlements at the borderland between Poland and Rus: the stronghold in Busówno in recent archaeological exploration. Sprawozdania Archeologiczne 60, 2008, ss.325-367

Bibliografia

Opracowania naukowe
  • S. Cercha, Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie?, „Litwa i Ruś”, t. III, Wilno 1912.
  • G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, t. II, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1988, ISBN 83-232-0025-4.
  • T. Lehr-Spławiński, Lędzice-Lędzianie-Lachowie, [w:] Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959.
  • H. Łowmiański, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1986.
  • J. Natanson-Leski, Zarys granic i podziałów Polski najstarszej. Wrocław 1953.
  • J. Skrzypek, Studia nad pierwotnym pograniczem polsko-ruskim w rejonie Wołynia i Grodów Czerwieńskich, Warszawa 1962.
  • S. Zakrzewski, Bolesław Chrobry Wielki, Lwów 1924.
Wydania źródeł
  • Codex diplomaticus Silesiae, t. I, ed. K. Maleczyński, Wrocław 1956.
  • Constantine Porphyrogentius, De administrando imperii, ed. G. Moravcsik, Budapeszt 1949.
  • Ipatijewskaja Letopis, [w:] Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. II., S. Peterburg 1903.
  • Lawrjentjewskaja Letopis, [w:] Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. I., Leningrad 1926-1928.
  • Najstarsza Kronika Kijowska. Powieść Minionych Lat, tłum. F. Sielicki, Wrocław 2005.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Grody_Czerwieńskie&oldid=52763217”