Język khmerski
| |||||||
Obszar | Kambodża, Wietnam, Tajlandia, Chiny | ||||||
Liczba mówiących | 7 mln | ||||||
Pismo/alfabet | khmerskie | ||||||
Klasyfikacja genetyczna | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
Status oficjalny | |||||||
język urzędowy | Kambodża | ||||||
Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
Kody języka | |||||||
Kod ISO 639-1↗ | km | ||||||
Kod ISO 639-2↗ | khm | ||||||
Kod ISO 639-3↗ | khm | ||||||
IETF | km, kxm | ||||||
Glottolog | khme1253, cent1989 | ||||||
Ethnologue | khm | ||||||
WALS | khm | ||||||
W Wikipedii | |||||||
| |||||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Język khmerski (ភាសាខ្មែរ) – jeden z najważniejszych języków z grupy mon-khmer (Kambodża, Wietnam i Tajlandia), należącej do rodzinej austroazjatyckiej, wykazuje znaczące wpływy sanskrytu i pali. Urzędowy język Kambodży. Pismo alfabetyczno-sylabiczne[1]. Liczba rodzimych użytkowników języka sięga 7 mln.
Jest to język izolujący, kategorie gramatyczne są w nim realizowane syntaktycznie i leksykalnie. Fleksja w zasadzie nie występuje. Można znaleźć przykłady derywacji leksykalnej za pomocą prefiksów oraz infiksów, jednak proces ten nie ma charakteru produktywnego.
W przeciwieństwie do wielu innych języków Azji Południowo-Wschodniej, khmerski nie jest językiem tonalnym.
Fonetyka i fonologia[edytuj | edytuj kod]
Zasób fonemów[edytuj | edytuj kod]
Przedstawione poniżej wartości fonetyczne są jedynie przybliżeniem i nie uwzględniają poszczególnych wariantów w obrębie jednego fonemu.
- spółgłoski
- k, d, t, n, b, p, m, r, l, s, h, f – Wymowa zbliżona do języka polskiego.
- c – Wymowa zbliżona do polskiej litery ć, jednak język jest odrobinę bardziej cofnięty.
- w – Wymawia się jako głoskę dwuwargową, bądź wargowo-zębową, w zależności od otoczenia.
- y – Wymawia się tak jak polskie j.
- ñ – Tak jak polską literę ń.
- ŋ – W przybliżeniu odpowiada wymowie podkreślonej części słowa bank (tylko szybka wymowa).
- kh, th, ph, ch – Spółgłoski z dodanym przydechem.
- q – Zwarcie krtaniowe.
- samogłoski
Należy zwrócić uwagę na fakt, że rozbicie dyftongów, jak również niektórych długich samogłosek na dwie części składowe nie zawsze da w efekcie dwie krótkie samogłoski, tak jak wynikałoby to z zapisu. əɨ ≠ ə + ɨ. Dość często spotyka się tu również iloczas. W efekcie w zapisie schematycznym długie samogłoski i dyftongi traktowane są jako odrębne i niepodzielne jednostki (V może oznaczać tak krótką samogłoskę, jak długą samogłoskę, czy dyftong).
Budowa sylaby[edytuj | edytuj kod]
Sylaba w języku khmerskim ma postać CCVC, może się więc składać maksymalnie z grupy spółgłosek, samogłoski lub dyftongu oraz spółgłoski. Możliwe są również kombinacje nie obejmujące wszystkich tych elementów:
- CV
- CCV
- CVC
- VC
- V
W niektórych wyrazach zapożyczonych występują grupy po trzy spółgłoski, jednak użytkownicy języka mają tendencję do rozdzielania ich dodatkową samogłoską zgodnie ze schematem CCCV → CVCCV. Powstaje wtedy słowo dwusylabowe.
Zjawiska na poziomie ponadsylabowym[edytuj | edytuj kod]
Wyrazy języka khmerskiego nie będące zapożyczeniami składają się z maksimum dwóch sylab. Dość częste jest zjawisko eufonii na styku dwóch sylab. Najczęściej polega to na zmianę dźwięku m na inny dźwięk nosowy, odpowiadający pod względem artykulacji następującej po nim spółgłosce zwartej.
Zapis[edytuj | edytuj kod]
Pismo khmerskie jest systemem sylabicznym. Najmniejszą jednostką dźwiękową którą może reprezentować pojedyncza litera jest sylaba. Dla przykładu litera ក symbolizuje całą sylabę /kɑɑ/. Po dodaniu litery oznaczającej samogłoskę – ា otrzymujemy sylabę កា /kaa/ (Zatem brak symbolu samogłoskowego paradoksalnie oznacza konkretną samogłoskę). Każdy znak spółgłoskowy jest przypisany do jednej z dwu serii (I i II, lub słaba i silna). Seria spółgłoski determinuje wartość dźwiękową następującej samogłoski, Tak więc symbol samogłoskowy (lub jego brak) można przeważnie odczytać na dwa sposoby (będą to dwa oddzielne fonemy)
Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]
Zwarte i nosowe[edytuj | edytuj kod]
x | słabe (I seria) | silne (II seria) | nosowe | ||
---|---|---|---|---|---|
bez przydechu | z przydechem | bez przydechu | z przydechem | ||
tylnopodniebieniowe | ក /kɑɑ/ | ខ /kʰɑɑ/ | គ /kɔɔ/ | ឃ /kʰɔɔ/ | ង /ŋɔɔ/ |
środkowopodniebieniowe | ច /cɑɑ/ | ឆ /cʰɑɑ/ | ជ /cɔɔ/ | ឈ /cʰɔɔ/ | ញ /ɲɔɔ/ |
retrofleksy (cerebralne) | ដ /ɗɑɑ/ | ឋ /tʰɑɑ/ | ឌ /ɗɔɔ/ | ឍ /tʰɔɔ/ | ណ /nɑɑ/ |
zębowe | ត /tɑɑ/ | ថ /tʰɑɑ/ | ទ /tɔɔ/ | ធ /tʰɔɔ/ | ន /nɔɔ/ |
dwuwargowe | ប /ɓɑɑ/ | ផ /pʰɑɑ/ | ព /pɔɔ/ | ភ /pʰɔɔ/ | ម /mɔɔ/ |
Wszystkie symbole dźwięków nosowych z wyjątkiem ណ należą do II serii. W pozycji wygłosowej spółgłoski zwarte wymawiane są bardzo słabo, wygłosowy dźwięk /-k/ przechodzi praktycznie w zwarcie krtaniowe /-q/. Przykład: កក odczytamy /kɑɑq/
Pozostałe[edytuj | edytuj kod]
- យ /yɔɔ/
- រ /rɔɔ/
- ល /lɔɔ/
- វ /wɔɔ/
- ស /sɑɑ/, w wygłosie /-h/
- ហ /hɑɑ/
- ឡ /lɑɑ/
- អ /qɑɑ/ – Litera ta umożliwia zapisanie sylaby składającej się z samej samogłoski.
Spółgłoski dźwięczne pogrubiono.
Samogłoski[edytuj | edytuj kod]
Na pomarańczowo oznaczono symbol spółgłoski (I seria w lewej kolumnie, II seria w prawej kolumnie). Niektóre samogłoski zapisuje się nad, niektóre pod, inne przed, za, lub naokoło spółgłoski. Zawsze jednak samogłoska wymawiana jest po spółgłosce do której jest przypisana.
Samogłoski niezależne[edytuj | edytuj kod]
Samogłoski niezależne funkcjonują w khmerskim zapisie podobnie do spółgłosek – zawierają one początkową spółgłoskę (przeważnie jest to /q-/) jak i samogłoskę. Większość samogłosek niezależnych posiada więcej niż jeden wariant wymowy, przy czym nie ma spójnych zasad określających jak należy odczytać dany symbol w konkretnym słowie.
- ឥ – អិ អ៊ិ អី
- ឦ – អី
- ឧ – អុ អ៊ុ អោ
- ឩ – អូ អ៊ូ
- ឪ – អូវ
- ឯ – អែ
- ឰ – អៃ
- ឱ – អោ
- ឲ – អោ
- ឳ – អៅ
- ឫ – រឹ
- ឬ – រឺ
- ឭ – លឹ
- ឮ – លឺ
Możliwe warianty wymowy zapisano za pomocą zwykłych spółgłosek/samogłosek.
Znaki diakrytyczne[edytuj | edytuj kod]
Interpunkcja[edytuj | edytuj kod]
W piśmie khmerskim nie występują odstępy między poszczególnymi wyrazami. Odstęp pełni za to funkcję podobną (lecz nie dokładnie identyczną) do przecinka w zapisie łacińskim. Ponadto stosuje się następujące znaki interpunkcyjne:
- ។ – Sygnalizuje koniec zdania, lub wielozdaniowej wypowiedzi ściśle zintegrowanej znaczeniowo.
- ៕ – Oznacza zazwyczaj koniec rozdziału, lub całego tekstu.
- ៚ – Odpowiednik ៕ stosowany w tekstach poetyckich i religijnych.
- ៙ – Otwiera teksty literackie i religijne.
- ៖ – Pełni podobną rolę do łacińskiego dwukropka.
- ៗ – Oznacza podwojenie poprzedzającego słowa lub frazy.
- – (dywiz) – Służy do oznaczania podziału wyrazu między wierszami.
Ponadto we współczesnych tekstach często stosuje się łacińskie znaki interpunkcyjne (nawiasy okrągłe, dwukropek, przecinek, średnik, wielokropek, wykrzyknik, znak zapytania).
Cyfry[edytuj | edytuj kod]
Khmerskie cyfry zorganizowane są w system dziesiętny.
- ០ – 0
- ១ – 1
- ២ – 2
- ៣ – 3
- ៤ – 4
- ៥ – 5
- ៦ – 6
- ៧ – 7
- ៨ – 8
- ៩ – 9
Tak więc liczbę 278405 zapiszemy ២៧៨៤០៥.
Gramatyka[edytuj | edytuj kod]
Poziom składniowy[edytuj | edytuj kod]
W języku khmerskim budowa zdania twierdzącego wygląda następująco: podmiot, który nie może zostać pominięty; czasownik (zawsze w formie bezokolicznikowej, gdyż w języku tym nie ma koniugacji); dopełnienie (z tym że jeśli stosujemy przysłówek – stawiamy go zawsze na końcu). W przypadku, gdy chcemy zastosować 3 słowa wyrażające odpowiedniki czasów (przyszły – នឹង [podobne do angielskiego future simple], teraźniejszy កំពុង [podobne do angielskiego present continuous], przeszły បាន [podobne do włoskiego passato prossimo]) stawiamy słowa te bezpośrednio przed czasownikami, by działały jako określniki czasów.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Khmer (Cambodian) alphabet, pronunciation and language, www.omniglot.com [dostęp 2017-11-24] .
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikacja, PWN, Warszawa, 1989, ISBN 83-01-08163-5
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
|