Koziorożec (ssaki)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Koziorożec
Capra
Linnaeus, 1758[1]
Ilustracja
Przedstawiciel rodzaju – markur śruborogi (C. falconeri)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

parzystokopytne

Podrząd

przeżuwacze

Infrarząd

Pecora

Rodzina

wołowate

Podrodzina

antylopy

Plemię

koziorożce

Rodzaj

koziorożec

Typ nomenklatoryczny

Capra hircus Linnaeus, 1758

Gatunki

18 gatunków (w tym 10 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Koziorożec[16] (Capra) – rodzaj ssaków z podrodziny antylop (Antilopinae) w obrębie rodziny wołowatych (Bovidae).

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w górach Eurazji od Półwyspu Pirenejskiego po Syberię oraz w Arabii, Egipcie i Etiopii[17][18][19]. Koza domowa została udomowiona ok. 10 tys. lat temu.

Cechy charakterystyczne[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała samic 55–164 cm, samców 108–196 cm, długość ogona 6–29 cm, wysokość w kłębie 55–110 cm; masa ciała samic 25–71 kg, samców 45–155 kg[18][20]. Zwierzęta zaliczane do tego rodzaju charakteryzują się obecnością u samców brody i długich rogów, w różnym stopniu spłaszczonych, uniesionych wysoko ponad głową i odchylonych do tyłu. Broda i rogi występują czasem również u samic, ale są zdecydowanie krótsze niż u samców. Na spodniej stronie ogona występują gruczoły zapachowe. Samice mają jedną parę sutków. Samce nazywane są capami lub kozłami.

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10 wydaniu swojej publikacji dotyczącej systematyki zwierząt[1]. Linneusz wymienił kilka gatunków – Capra cervicapra Linnaeus, 1758, Capra dorcas Linnaeus, 1758, Capra pygmea Linnaeus, 1758, Capra hircus Linnaeus, 1758, Capra depressa Linnaeus, 1758 (= Capra hircus Linnaeus, 1758), Capra mambrica Linnaeus, 1758 (Capra hircus Linnaeus, 1758), Capra reversa Linnaeus, 1758 (= Capra hircus Linnaeus, 1758), Capra ibex Linnaeus, 1758, Capra ammon Linnaeus, 1758, Capra rupicapra Linnaeus, 1758, Capra grimmia Linnaeus, 1758 i Capra gazella Linnaeus, 1758 – nie wskazując gatunku typowego; w 1837 roku irlandzki zoolog William Ogilby na typ nomenklatoryczny (Linneuszowska tautonimia) wyznaczył Capra hircus Linnaeus, 1758[21].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

  • Capra: łac. capra ‘koza’[22].
  • Ibex: łac. ibex ‘jakiś rodzaj kozy’[23]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ibex sibiricus Pallas, 1776.
  • Hircus: łac. hircus ‘cap, kozioł’[24]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Capra hircus Linnaeus, 1758.
  • Tragus: gr. τραγος tragos ‘kozioł’[25]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Capra aegagrus Erxleben, 1777.
  • Aegoceros (Oegoceros, Aegocerus): gr. αιξ aix, αιγος aigos ‘koza, kozioł’; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’[26]. Gatunek typowy: Pallas wymienił kilka gatunków – Capra aegagrus Erxleben, 1777, Aegoceros ammon Pallas, 1811 (= Capra caucasica Güldenstädt & Pallas, 1783), Capra hircus Linnaeus, 1758, Capra ibex Linnaeus, 1758, Ovis argali Boddaert, 1785 (= Capra ammon Linnaeus, 1758), Aegoceros ovis Pallas, 1811 (= Ovis aries Linnaeus, 1758) i Aegoceros musimon Pallas, 1811 (= Ovis gmelinii Blyth, 1841) – z których gatunkiem typowym jest Capra hircus Linnaeus, 1758.
  • Mamcapraus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka Mam (od Mammalia)[27].
  • Orthaegoceros: gr ορθος orthos ‘prosty’[28]; αιξ aix, αιγος aigos ‘koza, kozioł’[29]; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’[30] . Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Capra falconeri J.A. Wagner, 1839.
  • Eucapra: gr. ευ eu ‘dobry, ładny, typowy’[31]; rodzaj Capra Linnaeus, 1758. Gatunek typowy: Camerano wymienił kilka gatunków – Capra aegagrus Erxleben, 1777, Capra caucasica Güldenstädt & Pallas, 1783, Capra severtzowi[e] Menzbier, 1888, Aegoceros (Capra) falconeri J.A. Wagner, 1839 i Ibex sibiricus Pallas, 1776 – z których gatunkiem typowym jest Ibex sibirica Pallas, 1776.
  • Euibex: gr. ευ eu ‘dobry, ładny, typowy’[31]; rodzaj Ibex Pallas, 1776. Gatunek typowy: Camerano wymienił kilka gatunków – Capra ibex Linnaeus, 1758, Capra nubiana F. Cuvier, 1825, Capra pyrenaica Schinz, 1838, Capra hispanica Schimper, 1848 (= Capra pyrenaica Schinz, 1838) i Capra walie Rüppell, 1835 – z których gatunkiem typowym jest Capra ibex Linnaeus, 1758.
  • Turus: zlatynizowana, niemiecka nazwa „die Ture” dla koziorożca kaukaskiego[13]. Gatunek typowy: Hilzheimer nie wskazał gatunku typowego; typ nomenklatoryczny (późniejsze oznaczenie) Capra caucasica Güldenstädt & Pallas, 1783.
  • Turocapra: zbitka wyrazowa nazw rodzajów Turus Hilzheimer, 1916 oraz Capra Linnaeus, 1758[14]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Capra pyrenaica Schinz, 1838.
  • Hilzheimeria: Max Hilzheimer (1877–1946), niemiecki zoolog[15].

Podział systematyczny[edytuj | edytuj kod]

Wśród naukowców zajmujących się badaniem relacji pokrewieństwa koziorożców (Caprini) nie ma zgody co do liczby gatunków i podgatunków zaliczanych do rodzaju Capra. Systematyka rodzaju opierała się na podobieństwie cech morfologicznych zwierząt, zwłaszcza w budowie rogów.

W zależności od przyjętych kryteriów badacze zaliczają do Capra od dwóch do dziewięciu gatunków oraz liczne podgatunki. Poniższa klasyfikacja obejmująca współcześnie żyjące gatunki za Illustrated Checklist of the Mammals of the World (2020), Mammals Diversity Database i All the Mammals of the World (2023)[32][20][33][17][16]:

Opisano również gatunki wymarłe:

Inne ujęcia[edytuj | edytuj kod]

Gatunek lub podgatunek Inne nazwy Polska nazwa Występowanie
Capra aegagrus[42] C. hircus, C. hircus aegagrus[43] koza bezoarowa[42][43], koza dzika[42] Europa, Azja Mniejsza, Azja Środkowa i Bliski Wschód
Capra aegagrus cretica koza kreteńska[44] Kreta i pobliskie wyspy
Capra caucasica[45] koziorożec kaukaski[45] Kaukaz Zachodni
Capra falconeri[42][43] koza śruboroga[42], markur[42][43] Azja Środkowa
Capra hircus[42][43] Capra aegagrus f. hircus[42] koza domowa[42], koza[42] szeroko rozpowszechniona
Capra ibex[42][43] koziorożec alpejski[43], koziorożec[42], ibeks[42] Alpy
Capra ibex ibex koziorożec alpejski[42]
Capra cylindricornis koziorożec wschodniokaukaski[44] Kaukaz
Capra nubiana C. ibex nubiana[43] koziorożec nubijski od gór Synaju po Abisynię, Syrię i Arabię
Capra pyrenaica[42][43] koziorożec pirenejski[42][43] Półwysep Iberyjski
Capra sibirica C. ibex sibirica[43] koziorożec syberyjski[43] od Afganistanu po góry Mongolii i Syberii
Capra walie koziorożec abisyński Wyżyna Abisyńska

Badania materiałów kopalnych sugerują, że w plejstocenie wytworzyły się dwie linie ewolucyjne: jedna prowadząca do C. ibex i druga łącząca C. caucasica, C. cylindricornis i C. pyrenaica. Badania chromosomu Y wskazują na bliskie pokrewieństwo kozy bezoarowej z kozą domową i kozą śruborogą, które tworzą klad. Pozostałe gatunki Capra tworzą drugi klad[46].

C. aegagrus i C. hircus[edytuj | edytuj kod]

Koza domowa rasy Nigerian Dwarf

Koza domowa została opisana przez Linneusza w 1758 jako Capra hircus, natomiast koza dzika – przez Erxlebena w 1777 jako Capra aegagrus. Badania wykazały, że koza domowa jest udomowioną formą kozy dzikiej i zgodnie z zasadami nomenklatury zoologicznej powinna być opisywana pod nazwą Capra aegagrus f. hircus[42]. Ponieważ nazwa C. hircus została już powszechnie zaakceptowana Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej dopuściła w 2003 (BZN Volume 60, Part 1, 31 March 2003 OPINION 2027, Case 3010) stosowanie nazwy Capra hircus dla kozy domowej[47]. Obecnie w literaturze spotykane są obydwie nazwy C. hircus i C. aegagrus stosowane zamiennie zarówno dla kozy dzikiej jak i domowej.

Mieszańce[edytuj | edytuj kod]

Wszystkie gatunki Capra mogą się ze sobą krzyżować dając płodne potomstwo.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Publikacja Brissona została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego, na mocy uprawnień ICZN[2].
  2. ↑ Wariant pisowni Aegoceros Pallas, 1811.
  3. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Aegoceros Pallas, 1811.
  4. ↑ Nazwa zastępcza dla Turus Hilzheimer, 1916.
  5. ↑ Podgatunek C. caucasica.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 68. (łac.).
  2. ↑ ICZN. Regnum Animale ..., Ed. 2 (M.J. Brisson, 1762): rejected for nomenciatural purposes, with the conservation of the mammalian generic names Philander (Marsupialia), Pteropus (Chiroptera), Glis, Cuniculus and Hydrochoerus (Rodentia), Meles, Lutra and Hyaena (Carnivora), Tapirus (Perissodactyla), Tragulus and Giraffa (Artiodactyla). „The Bulletin of zoological nomenclature”. 55 (1), s. 64–71, 1998. (ang.). 
  3. ↑ M.J.Brisson: Regnum animale in classes IX. distributum, sive, Synopsis methodica, sistens generalem animalium distributionem in classes IX, & duarum primarum classium, quadrupedum scilicet & cetaceorum, particularem divisionem in ordines, sectiones, genera & species, cum brevi cujusque speciei descriptione, citationibus auctorum de iis tractantium, nominibus eis ab ipsis & nationibus impositis, nominibusque vulgaribus. Wyd. Editio altera auctior. Lugduni Batavorum: Apud Theodorum Haak, 1762, s. 12, 38. (łac.).
  4. ↑ P.S. Pallas: Spicilegia zoologica: quibus novae imprimis et obscurae animalium species iconibus, descriptionibus atque commentariis illustrantur. Cz. 11. Berolini: Prostant apud Gottl. August. Lange, 1776, s. 31. (łac.).
  5. ↑ P. Boddaert: Elenchus animalium, volumen I: sistens quadrupedia huc usque nota, eorumque varietates: ad ductum naturae, quantum fieri potuit disposita. Roterodami: Apud C.R. Hake, 1784, s. 50. (łac.).
  6. ↑ F. de P. von Schrank: Fauna Boica: durchgedachte Geschichte der in Baiern einheimischen und zahmen Thiere. T. 1. Nürnberg: in der Stein’schen Buchhandlung, 1798, s. 78. (niem.).
  7. ↑ P.S. Pallas: Zoographia Rosso-Asiatica: sistens omnium animalium in extenso Imperio Rossico, et adjacentibus maribus observatorum recensionem, domicilia, mores et descriptiones, anatomen atque icones plurimorum. T. 1. Petropoli: Ex Officina caes. Academiae Scientiarum, 1811, s. 224. (łac.).
  8. ↑ R.-P. Lesson: Manuel de mammalogie, ou histoire naturelle des mammiferes. Paris: J. B. Bailliere, 1827, s. 399. (ang.).
  9. ↑ Mammalia. W: L. Agassiz: Nomenclator zoologicus, continens nomina systematica generum animalium tam viventium quam fossilium, secundum ordinem alphabeticum disposita, adjectis auctoribus, libris, in quibus reperiuntur, anno editionis, etymologia et familiis, ad quas pertinent, in singulis classibus. Soloduri: Jent et Gassmann, 1842–1846, s. 1. (łac.).
  10. ↑ A. L. Herrera: Sinonimia vulgar y cientifica de los principales vertebrados mexicanos. Mexico: Officina Tipografica de la Secretan’a de Foment, 1899, s. 8. (hiszp.).
  11. ↑ É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Quinquennale supplementum. Wyd. 2. Berolini: Friedländer, 1904–105, s. 738. (łac.).
  12. ↑ a b L. Camerano. Della posizione dei “ fori palatini „ nella partizione del genere “ Capra „ Linn. „Atti della Reale Accademia delle scienze di Torino”. 51, s. 570, 1915–1916. (wł.). 
  13. ↑ a b M. Hilzheimer & L. Heck: Die Säugetiere. W: A. von Brehm: Brehms Tierleben. Allgemeine kunde des Tierreichs. Wyd. 4. Leipzig: Bibliographisches Institut, 1922, s. 273. (niem.).
  14. ↑ a b O. de Beaux. Separazione sottogenerica degli stambecchi iberici: Turocapra subg. nov.. „Atti della Società Italiana di Scienze Naturali e del Museo Civico di Storia Naturale in Milano”. 88, s. 17, 1949. (wł.). 
  15. ↑ a b M. Kretzoi & M. Kretzoi. Index generum et subgenerum mammalium. „Fossilium Catalogus I: Animalia”. 137 (1), s. 148, 2000. (łac.). 
  16. ↑ a b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 181–182. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  17. ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 360. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  18. ↑ a b C. Groves, D. Leslie, B. Huffman, R. Valdez, K. Habibi, P. Weinberg, J. Burton, P. Jarman & W. Robichaud: Family Bovidae (Hollow-horned Ruminants). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 719–725. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).
  19. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Capra. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-05-02]. (ang.).
  20. ↑ a b Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 619–620. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  21. ↑ W. Ogilby. On the generic characters of Ruminants. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 4, s. 137, 1836. (ang.). 
  22. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 158.
  23. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 346.
  24. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 328.
  25. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 685.
  26. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 81.
  27. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 25.
  28. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 177.
  29. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 8.
  30. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 51.
  31. ↑ a b Jaeger 1959 ↓, s. 98.
  32. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-04]. (ang.).
  33. ↑ Appendix 2: Domestic species. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 712. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  34. ↑ A. Arribas & G. Garrido. Los representantes más antiguos del género Capra (Bovidae, Artiodactyla, Mammalia) en el registro euroasiático (Fonelas P-1, Cuenca de Guadix, España). „Cuadernos del Museo Geominero”. 10, s. 462, 2008. (hiszp.). 
  35. ↑ F. Ozansoy. Études des gisements continentaux et des mamifères du Cénozoïque de Turquie. „Mémoires de la Société Géologique de France”. 44 (1), s. 72, 1965. (fr.). 
  36. ↑ V. Toepfer. Ein diluviales Steinbockgehörn aus Thüringen. „Paläontologische Zeitschrift”. 16 (3–4), s. 279, 1934. DOI: 10.1007/BF03042689. (niem.). 
  37. ↑ A. Koch: Értesitő az erd. Cluj: Múzeum orvos-természettud. Szakoszt., 1891, s. 75. (węg.).
  38. ↑ M. Bukhsianidze & A. Vekua. Capra dalii nov. sp. (Caprinae, Bovidae, Mammalia) at the limit of Plio-Pleistocene from Dmanisi (Georgia). „Courier Forschungsinstitut Senckenberg”. 256, s. 160, 2006. (ang.). 
  39. ↑ M. Kretzoi. Präokkupierte und durch ältere zu ersetzende Säugetiernamen. „Földtani Közlöny”. 72 (1), s. 345, 1941. (węg.). 
  40. ↑ C. Arambourg: Vertébrés villafranchiens d’Afrique du Nord (artiodactyles, carnivores, primates, reptiles, oiseaux). Paris: Fondation Singer-Polignac, 1979, s. 49. ISBN 978-29-00-92704-5. (fr.).
  41. ↑ F. Bibi, E.S. Vrba & F. Fack. A new African fossil caprin and a combined molecular and morphological bayesian phylogenetic analysis of Caprini (Mammalia: Bovidae). „Journal of Evolutionary Biology”. 25 (9), s. 1844, 2012. DOI: 10.1111/j.1420-9101.2012.02572.x. (ang.). 
  42. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Komosińska i Podsiadło, 2002
  43. ↑ a b c d e f g h i j k l Kowalski, 1971
  44. ↑ a b Nazwa nieskodyfikowana
  45. ↑ a b Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.
  46. ↑ Pidancier, N., S. Jordan, G. Luikart and P. Taberlet. 2006. Evolutionary history of the genus Capra (Mammalia, Artiodactyla): Discordance between mitochondrial DNA and Y-chromosome phylogenies. Molecular Phylogenetics and Evolution 40(3):739-749.
  47. ↑ Nazwa uznana decyzją Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej, 2003 (zob. Zasady tworzenia nazw systematycznych)

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Koziorożec_(ssaki)&oldid=72988989”