Ludy północnohalmaherskie
 Meczet na wyspie Tidore lub Ternate | |
| Populacja |
550 tys. |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania | |
| Język |
języki północnohalmaherskie, malajski (lokalny), indonezyjski |
| Religia |
islam, chrześcijaństwo, wierzenia tradycyjne |
| Grupa | |
| Pokrewne |
(językowo) Papuasi |
Ludy północnohalmaherskie – grupy etniczne zamieszkujące północną część archipelagu Moluków we wschodniej Indonezji (prowincja Moluki Północne).
Dokładniej, zamieszkują północną część wyspy Halmahera oraz wyspy Morotai, Ternate, Tidore i zachodnią część Makian. Ich liczebność wynosi ok. 550 tys. osób[1]. W większości są muzułmanami wyznania sunnickiego, choć są wśród nich również chrześcijanie[2]. Niektórzy zachowują wierzenia tradycyjne[3].
Posługują się językami północnohalmaherskimi, zaliczanymi do rodziny zachodniopapuaskiej. Współcześnie ich rodzime języki są wypierane przez regionalną odmianę języka malajskiego[4], a w powszechnym użyciu na terenie prowincji jest także język indonezyjski[5]. Pomimo pokrewieństwa językowego z Papuasami ludy te nie wyróżniają się na tle pobliskich ludów austronezyjskich, zarówno pod względem kulturowo-gospodarczym, jak i fizycznym[2]. W czasach starożytnych ludność ta była zaangażowana w system handlu międzynarodowego łączący region śródziemnomorski z Azją Południowo-Wschodnią[2].
Podział etniczny[edytuj | edytuj kod]
Wśród głównych ludów północnej Halmahery można wymienić: Galela, Isam, Kao (Kau)[6], Loloda (Loda), Makian Luar, Modole, Sahu, Waioli, Tabaru (Tobaru), Ternate, Tidore, Tobelo i Togutil[2][3]. Ternate i Tidore zamieszkują wyspy o tych samych nazwach[7], a Makian Luar to odrębna językowo ludność zachodniej części wyspy Makian[8]. Lud Isam jest też zwany Pagu, a Waioli to podgrupa Sahu[3]. Togutil (Tugutil) to nazwa nomadycznej grupy Tobelo, precyzyjniej określanej jako Forest Tobelo. W szerszym ujęciu chodzi ogólnie o izolowane grupy tubylczej ludności[9].
Z perspektywy lingwistycznej ich dalekimi krewnymi są grupy zamieszkujące zachodnią część półwyspu Ptasia Głowa w północno-zachodniej Nowej Gwinei[10]. Ethnologue (wyd. 25) podaje, że rodzina języków północnohalmaherskich obejmuje następujące języki: galela, loloda, laba, modole, pagu, tabaru, tobelo, togutil (tugutil), ternate, tidore, makian luar (makian zachodni), sahu, gamkonora, ibu, waioli, kao[11].
Gospodarka i społeczeństwo[edytuj | edytuj kod]
Zajmują się rolnictwem, zasadniczą rolę odgrywa pozyskiwanie kopry (w przypadku grup Tidore, Ternate i Makian Luar). Wśród takich ludów jak Tobelo, Galela, Ibu, Loda i Sahu dominuje rolnictwo ręczne, uprawa roślin korzeniowych i bulwiastych (pochrzyn, kolokazja jadalna itd.), bananów oraz w mniejszym stopniu ryżu i prosa[2]. Ludy Togutil, Gamkonora i Kau do XX w. zajmowały się łowiectwem i zbieractwem[12].
Struktura społeczna jest zróżnicowana. Istnieją zarówno rozwinięte społeczeństwa klasowe (Ternate, Makian Luar), jak i grupy ludów zbierackich (np. Togutil). Podstawę organizacji społecznej tworzy społeczność wiejska[2]. Równoległe z wpływami islamu i chrześcijaństwa zakorzenione są tradycyjne praktyki i wierzenia (np. wiara w czary i duchy, instytucja szamanów)[13][14][15]. Panuje wiara w istnienie Moro, czyli niewidzialnych istot ludzkich na Halmaherze i Morotai, które mają swoje własne społeczeństwo, wsie i miasta (niezależne od państwa indonezyjskiego) i potrafią komunikować się przez sny[16].
Lud Togutil (Forest Tobelo, Tobelo Dalam) jest społecznością izolowaną[17]. Zamieszkuje lasy Totoduku, Tukur-Tukur, Lolobata, Kobekulo i Buli, na terenie Parku Narodowego Aketajawe-Lolobata[18].
Dane leksykalne sugerują, że ludy północnohalmaherskie odgrywały istotną rolę w handlu morskim w rejonie Pacyfiku, docierając nie tylko do różnych zakątków wschodniej Indonezji, ale również do Cieśniny Torresa i Zatoki Papua (dzisiejsza Papua-Nowa Gwinea). O tak szerokim zasięgu ich wpływów świadczą pewne zapożyczenia, które zidentyfikowano w lokalnych językach[19][20].
Antropologia fizyczna[edytuj | edytuj kod]
Wbrew klasyfikacji lingwistycznej w dawnym ujęciu byli zaliczani do typu mongoloidalnego („malajskiego” bądź „indonezyjskiego”)[21]. Silnie przypominają mieszkańców regionów Indonezji na zachód od Halmahery, a w dodatku kultura Ternate i Tidore jest ściśle związana z kulturą zachodniej Indonezji[22]. Zagadnienie to omawia m.in. antropolog społeczny J. Platenkamp w artykule z 1990/1996 r., łącząc kulturę tubylców z kulturami austronezyjskimi[23]. Badania genetyczne wykazały, że ludy Ternate i Galela są bliżej spokrewnione z większością grup austronezyjskich, choć nie odpowiada to ich przynależności językowej[24]. P. Bellwood (1998), analizując dzieje regionu, dochodzi do wniosku, że obecność azjatyckich cech antropologicznych musi wynikać z wielowiekowych małżeństw mieszanych[25].
Encyklopedia Narody mira podaje, że grupa ta powstała wskutek wymieszania się autochtonicznej ludności regionu z przybyszami z Azji Południowo-Wschodniej[1]. C.L. Voorhoeve (1994), sugerując się charakterem zapożyczeń w lokalnych językach, twierdzi, że wyspa Halmahera była wcześniej zasiedlona przez użytkowników jednego z języków filipińskich – lub doszło do napływu takiej ludności przed rozpadem wspólnego prajęzyka[26].
R. Blust (2013, 2017) zauważa, że papuaskie cechy fizyczne w większej mierze wykazują lokalne ludy austronezyjskie, zamieszkujące obszar południowej Halmahery. Badacz tłumaczy ten paradoks złożoną historią osadnictwa na północnych Molukach oraz procesami zamiany językowej wśród obu grup ludności[27][28]. Autor przywołuje w tym kontekście przykład grupy etnicznej Fataluku z Timoru Wschodniego, która również posługuje się jednym z języków papuaskich – fataluku, mimo że łączą ją związki z ludami austronezyjskimi[28].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Lew Mironowicz Minc: Narody mira. Encykłopiedija. Moskwa: OŁMA Miedia Grupp, 2007, s. 462. ISBN 978-5-373-01057-3. OCLC 750975372. [dostęp 2022-09-12]. (ros.).
- ↑ a b c d e f Czlenow 1998 ↓.
- ↑ a b c Masinambow 1972 ↓, s. 119.
- ↑ John Bowden. Local languages, local Malay, and Bahasa Indonesia: A case study from North Maluku. „Wacana”. 14 (2), s. 313–332, 2012. ISSN 1411-2272. (ang.).
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, North Moluccan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [dostęp 2016-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-14] (ang.).
- ↑ James Haire: The Character and Theological Struggle of the Church in Halmahera, Indonesia, 1941–1979. Frankfurt am Main: Lang, 1981, s. 183, seria: Studien zur interkulturellen Geschichte des Christentums 26. ISBN 3-8204-5888-3. OCLC 8845802. (ang.).
- ↑ Masinambow 1972 ↓, s. 120.
- ↑ Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura, 1996, s. 8. ISBN 978-979-8132-90-2. OCLC 40713056. (indonez.).
- ↑ Christopher R. Duncan. Social Change and the Reformulation of Identity Among the Forest Tobelo of Halmahera Tengah. „Cakalele”. 8, s. 79–90, 1997. The Center for Southeast Asian Studies. OCLC 650910680. [dostęp 2022-08-23]. [zarchiwizowane z adresu 2018-10-08]. (ang.).
- ↑ Visser 1989 ↓, s. 81.
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), North Halmahera, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-08-16] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-16] (ang.).
- ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2023-02-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-02-20)]. (ros.).
- ↑ John Bowden: Taba (Makian Dalam): Description of an Austronesian language from Eastern Indonesia. Department of Linguistics and Applied Linguistics, The University of Melbourne, 1997, s. 10. OCLC 222104670. (ang.).
- ↑ Christiaan F. van Fraassen: Ternatan/Tidorese. W: David Levinson (red.): Encyclopedia of World Cultures. T. 5: East and Southeast Asia. Boston, MA: G.K. Hall, 1993, s. 273–276. ISBN 0-8168-8840-X. OCLC 22492614. [dostęp 2022-12-27]. (ang.).
- ↑ Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, s. 1–187, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
- ↑ Naomichi Ishige. The Traditional Spirit World. „Senri Ethnological Studies”. 7, s. 401–447, 1980. DOI: 10.15021/00003423. [dostęp 2022-09-29]. [zarchiwizowane z adresu 2022-09-29]. (ang.).
- ↑ Edom Bayau, Agustinus Kastanya, Piter Pelupessy, Potret Kehidupan Suku Togutil dan Kearifan Lokal Khususnya Obat-Obatan Tradisional dari Hutan, „MAKILA: Jurnal Penelitian Kehutanan”, 13 (1), 2019, s. 67–84, DOI: 10.30598/makila.v13i1.2322, ISSN 2746-7155 [dostęp 2021-08-15] (indonez.).
- ↑ Yuyus Kardiman, Yasnita Yasin, Aslidar, Windi Marathun Sholiha: Masyarakat Indonesia: teropong antropologi budaya Indonesia. Jakarta: Laboratorium Sosial Politik Press, Program Studi Pendidikan Pancasila dan Kewarganegaraan, Jurusan Ilmu Sosial Politik, Fakultas Ilmu Sosial, Universitas Negeri Jakarta, 2010, s. 217. ISBN 978-602-8768-09-2. OCLC 864391577. [dostęp 2021-08-15]. (indonez.).
- ↑ Mahdi 1999 ↓, s. 159–160.
- ↑ Geraghty 2004 ↓, s. 91.
- ↑ Masinambow 1972 ↓, s. 119. Cytat: The interior tribes of North Halmahera are generally of Mongoloid (Malay or “Indonesian”) physical type, whereas those of the south tend to be more “Papuan” or “Melanesoid” in appearance.
- ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 138.
- ↑ Platenkamp 1996 ↓.
- ↑ Kuldeep Bhatia, Simon Easteal, Robert L. Kirk, A Study of Genetic Distance and the Austronesian/Non-Austronesian Dichotomy, [w:] Peter Bellwood, James J. Fox, Darrell Tryon (red.), The Austronesians: Historical and Comparative Perspectives, Canberra: ANU E Press, 2006, s. 195–206, DOI: 10.22459/A.09.2006.10, ISBN 978-1-920942-85-4, OCLC 225298720, JSTOR: j.ctt2jbjx1.13 [dostęp 2022-12-03] (ang.).
- ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 137–139.
- ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 652.
- ↑ Robert Blust: The Austronesian languages. Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9. ISBN 978-1-922185-07-5. OCLC 851066712. (ang.).
- ↑ a b Blust 2017 ↓, s. 195.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Peter Bellwood: The archaeology of Papuan and Austronesian prehistory in the Northern Moluccas, Eastern Indonesia. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language II: Correlating archaeological and linguistic hypotheses. London–New York: Routledge, 1998, s. 128–140. DOI: 10.4324/9780203202913. ISBN 978-0-415-11761-6. OCLC 252876928. [dostęp 2022-07-16]. (ang.).
- Robert Blust: The Linguistic History of Austronesian-speaking Communities in Island Southeast Asia. W: Peter Bellwood: First Islanders: Prehistory and Human Migration in Island Southeast Asia. Hoboken: John Wiley & Sons, 2017, s. 190–197. DOI: 10.1002/9781119251583.ch6. ISBN 978-1-119-25154-5. OCLC 976434720. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
- Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 5-85270-155-6. OCLC 40821169. (ros.).
- Michaił Anatoljewicz Czlenow: Nasielenije Mołukkskich ostrowow. Moskwa: Nauka, 1976. OCLC 10478045. (ros.).
- Paul Geraghty: Borrowed plants in Fiji and Polynesia: some linguistic evidence. W: Jan Tent, Paul Geraghty (red.): Borrowing: A Pacific Perspective. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2004, s. 65–98, seria: Pacific Linguistics 548. DOI: 10.15144/PL-548.65. ISBN 978-0-85883-532-0. OCLC 57549336. (ang.).
- Waruno Mahdi: The dispersal of Austronesian boat forms in the Indian Ocean. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language III: Artefacts, languages and facts. London–New York: Routledge, 1999, s. 144–179. DOI: 10.4324/9780203202906. ISBN 978-0-415-10054-0. OCLC 316494359. (ang.).
- E.K.M. Masinambow: Halmahera. W: Frank M. LeBar (red.): Ethnic Groups of Insular Southeast Asia. T. 1: Indonesia, Andaman Islands, and Madagascar. New Haven: Human Relations Area Files Press, 1972, s. 119–122. ISBN 978-0-87536-403-2. OCLC 650009. (ang.).
- Jos D. M. Platenkamp: North Halmahera: Non-Austronesian Languages, Austronesian Cultures?. W: Jan van Bremen, Vesna Godina, Jos D. M. Platenkamp (red.): Horizons of understanding: an anthology of theoretical anthropology in Europe. Leiden: Research School CNWS, Leiden University, 1996, s. 206–223. ISBN 90-73782-28-7. OCLC 35805745. [dostęp 2022-09-20]. (ang.).
- Leontine E. Visser: Foreign Textiles in Sahu Culture. W: Mattiebelle Gittinger (red.): To Speak with Cloth: Studies in Indonesian Textiles. Los Angeles: Museum of Cultural History, University of California, 1989, s. 80–90. ISBN 978-0-930741-17-4. OCLC 20970370. [dostęp 2022-12-31]. (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve: Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Wyd. reprint 2010. Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 1994, s. 649–674, seria: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.649. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Indonezja – o niewidzialnych ludziach Moro na wyspie Rau, kawowej skałce i Singapurze. Coaching Rozkwitu, 2014-06-22. [dostęp 2022-09-30].