Przejdź do zawartości

Język tidore

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
bahasa Tidore
Obszar

wyspy Tidore, Maitara, Mare, Moti, Halmahera (Moluki Północne, Indonezja)

Liczba mówiących

40 tys. (2006)[1]

Pismo/alfabet

łacińskie (dawniej arabskie)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
Ethnologue 6a żywy↗
Kody języka
ISO 639-3 tvo
IETF tvo
Glottolog tido1248
Ethnologue tvo
BPS 0793 1
WALS tid
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język tidore (indonez. bahasa Tidore) – język używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji (zwłaszcza przez grupę etniczną Tidore), należący do niewielkiej rodziny północnohalmaherskiej. Posługuje się nim ludność na południe od obszaru języka ternate[2]. Jest używany przez 40 tys. osób, dla których jest to język ojczysty[1]. Dodatkowo odnotowano, że przynajmniej 20 tys. osób zna go jako drugi język[3][4].

Jego użytkownicy zamieszkują wyspy Tidore, Maitara, Mare, Moti (północny fragment) oraz rejon nadbrzeżny pobliskiej Halmahery. Społeczności migranckie Tidore osiedliły się w innych zakątkach prowincji (grupy wysp Bacan i Obi, południowe wybrzeże Halmahery)[5]. Wraz z pozostałymi językami północnohalmaherskimi (peryferyjna grupa języków papuaskich) tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez rodzinę języków austronezyjskich[6][7].

Historycznie był językiem Sułtanatu Tidore[5], a od XVII w. służył jako regionalny język handlowy, obok malajskiego[8]. Poza Molukami jego wpływy sięgnęły zachodniej Nowej Gwinei i okolicznych wysp[9]. Przetrwał jako środek komunikacji międzyetnicznej w obrębie dawnego terytorium sułtanatu (centralna Halmahera)[10].

Jest jednym z lepiej poznanych języków Moluków[11]. Poświęcone mu materiały to m.in. słowniki (Kamus bahasa Tidore, Indonesia, Inggris, 1994[12]; Kamus Dwibahasa Tidore-Indonesia, 2020[13]), a także opis gramatyki (Tidore: a linguistic description of a language of the North Moluccas, 2000; A grammar of Tidore, 2010)[14][15]. W języku indonezyjskim powstało opracowanie Sintaksis bahasa Tidore (1997)[16]. W latach 90. XX w. organizacja Summer Institute of Linguistics wydała w tym języku szereg treści edukacyjnych dla dzieci[17]. Istnieje też zasób nowszych publikacji opracowanych przez Kantor Bahasa Provinsi Maluku Utara (w tym zbiory materiałów tekstowych)[18].

Z danych publikacji Peta Bahasa wynika, że jest to wyraźnie odrębny dialekt języka ternate[19]. C.L. Voorhoeve (1988) sklasyfikował ternate i tidore jako dialekty jednego języka, który określił mianem ternate-tidore[20]. W innej pracy (1994) wyróżnił „język ternate” z dialektami ternate i tidore[21]. M. van Staden (2000), autorka opisu gramatycznego, rozpatruje ternate i tidore jako dwa różne języki[22][23].

Klasyfikacja i cechy

[edytuj | edytuj kod]

Należy do rodziny języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), toteż łączą go związki z językami Halmahery i językiem sąsiedniej wyspy Ternate – z którym jest bardzo blisko spokrewniony[20][24]. Niektóre źródła wręcz grupują ternate i tidore jako dialekty jednego języka[7][20]. C.L. Voorhoeve (1988) podaje, że 80% ich podstawowej leksyki to formy pokrewne i że są między sobą wzajemnie zrozumiałe[20]. Mimo to grupy Ternate i Tidore zachowują poczucie odrębności etnicznej[25][26]. W obrębie języka tidore występują co najmniej dwa subdialekty (związane z miejscowościami Mareku i Soa Sio), różniące się przede wszystkim cechami dźwiękowymi[27]. Według doniesień istnienie tych odmian – i powiązanych podziałów subetnicznych – odpowiada dwóm okresom migracji tubylców[28][29].

Na poziomie struktury wykazuje wiele cech języków austronezyjskich. Jest zasadniczo językiem izolującym, o skąpej morfologii fleksyjnej i derywacyjnej[30]. Na tle języków NH wyróżnia się szykiem wyrazów SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie)[1]. Występują w nim przyimki, zamiast typowych dla rodziny poimków[31]. Pod wpływem języka malajskiego, podobnie jak język ternate, utracił elementy złożonej odmiany czasownika, właściwej dla wysoce syntetycznych języków północnej Halmahery[32][33]. Formy czasowników w tidore nie wyrażają dopełnienia, ale wciąż zawierają informację o podmiocie, zgodnie z profilem typologicznym języków NH. W tidore zachował się charakterystyczny szyk konstrukcji dzierżawczych possessor-possessum (określnik dzierżawczy zajmuje miejsce przed rzeczownikiem określanym)[1]. Występuje stosunkowo swobodne rozróżnienie między częściami mowy (poszczególne słowa często mogą pełnić różne funkcje syntaktyczne)[34].

Języki NH zostały zaliczone do postulowanej rodziny zachodniopapuaskiej[6]. Tidore i ternate są jedynymi autochtonicznymi językami papuaskimi, które wykształciły piśmiennictwo przed kontaktami europejskimi. Oba miały wczesną (przedeuropejską) formę pisaną na bazie pisma arabskiego (przynajmniej od XV w.)[35][36]. Historycznie były oficjalnymi środkami komunikacji pisemnej w regionie, pełniąc funkcję języka literackiego dla innych grup etnicznych[37]. Wraz z ekspansją sułtanatów Ternate i Tidore stały się źródłem zapożyczeń dla języków wschodniej Indonezji[38]. Współcześnie przypisuje się im niskie znaczenie społeczne, a dawna tradycja literacka zanikła[7][39]. W edukacji, mediach i materiałach pisanych jest stosowany język indonezyjski[40]. Indonezyjski, choć znany społeczności, jest zwykle zarezerwowany dla oficjalnych sfer życia. Funkcję lingua franca w sytuacjach mniej formalnych pełni malajski Moluków Północnych[41]. Oba te języki wywierają znaczny wpływ na język tidore, kształtując lokalną sytuację językową i negatywnie oddziałując na żywotność rodzimego języka. Malajski Moluków Północnych, którym posługują się wszyscy jego użytkownicy, zaczął być przyswajany jako język prymarny, przed językiem etnicznym. M. van Staden (2006) uważa, że tidore jest wyraźnie zagrożony wymarciem[1].

Użycie malajskiego w regionie jest silnie ugruntowane historycznie i sięga okresu przedeuropejskiego[42]. Dodatkowo w sferze religijnej istotną rolę odgrywa język arabski[41]. Wskutek długotrwałych interakcji handlowych – a zarazem kontaktów z innymi językami – tidore zaczerpnął wiele obcych elementów słownictwa i gramatyki. Dzisiejszy język tidore obfituje w pożyczki malajskie (zarówno na poziomie leksyki, jak i gramatyki); występują też wyrazy o proweniencji europejskiej (portugalskiej i niderlandzkiej). Wpływy malajskiego sięgają zasobu spójników, liczebników, czasowników modalnych i struktury zdaniowej[43]. Na leksykę tidore oddziałuje zarówno lokalny malajski, jak i język indonezyjski, przy czym udział zapożyczeń różni się w zależności od kategorii słownictwa[1].

Przypadek dzisiejszego języka tidore stanowi podstawę do rozważań nad istnieniem „języków mieszanych”, które mogą wymykać się tradycyjnej klasyfikacji genetycznej[44]. Jak stwierdza M. van Staden (1998), wśród ludności Tidore powszechny jest code switching (między tidore a malajskim), który nie zawsze daje się odróżnić od zjawiska zapożyczania. Dochodzi wręcz do zatarcia granicy między malajskim a lokalnym językiem. Van Staden dochodzi do wniosku, że niemożliwe jest rozpatrywanie obu systemów językowych jako zupełnie niezależnych od siebie[43].

System dźwiękowy

[edytuj | edytuj kod]

Podano za Pikkert i Pikkert 1995 ↓, s. 47, 52. Dane pochodzą przede wszystkim z dialektu soa sio.

Spółgłoski
Fonemy spółgłoskowe języka tidore
wargowe dziąsłowe podniebienno-
dziąsłowe 		podniebienne miękko-
podniebienne 		krtaniowe
nosowe m n ɲ ŋ
zwarte
zwarto-szczelinowe 		bezdźwięczne p t tʃ k
dźwięczne b d dʒ ɡ
szczelinowe bezdźwięczne f s h
dźwięczne
półotwarte w j
boczne l
Samogłoski
Fonemy samogłoskowe języka tidore
przednie centralne tylne
przymknięte i u
średnie e o
otwarte a

System zaimków

[edytuj | edytuj kod]

Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 218–219.

niezależne dzierżawcze klityki
1. os. lp. ngori ri- to-
lm. inclusivus ngone ni- fo-
exclusivus ngom mi- mo-
2. os. lp. ngona na- no-
lm. ngon ni- no-
3. os. lp. m. una i- wo-
ż. mina mi- mo-
lm. ludzie ona na- yo-
inne ena ma- yo-

Występują też grzecznościowe zaimki 1. os. lp.: fangare (m.) i fajaru (ż.), spośród przedstawicieli rodziny charakterystyczne dla języków tidore i ternate[45][46].

Porównanie leksykalne

[edytuj | edytuj kod]

Porównanie leksykalne języka tidore i języka ternate:[47]

polski tidore ternate
ty ngona ngana
oni ona ana
wnętrze doya daha
oko lao lako
dwa malofo romdidi
przyjaciel dagilom dagimoi
jajko gosi boro
pytać yam ginado

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f van Staden 2006 ↓, s. 324.
  2. ↑ Tryon 2007 ↓, Map section 4, s. 147.
  3. ↑ Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tidore, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-21] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-22] (ang.).
  4. ↑ Tryon 2007 ↓, s. 104.
  5. ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 184.
  6. ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 181.
  7. ↑ a b c van Fraassen 1993 ↓, s. 274.
  8. ↑ Warnk 2010 ↓, s. 112.
  9. ↑ Warnk 2010 ↓, s. 117.
  10. ↑ E.K.M. Masinambow: Pengantar Ketua Panitia Pengarah Program Pemetaan Bahasa Nusantara. W: Ajip Rosidi (red.): Bahasa Nusantara: Suatu Pemetaan Awal: Gambaran tentang Bahasa-bahasa Daerah di Indonesia. Jakarta: Dunia Pustaka Jaya, 1999, s. 9–11. OCLC 44620949. Cytat: Di daerah ini bahasa Ternate berfungsi sebagai bahasa pergaulan antarsukubangsa di wilayah Maluku Utara (bekas wilayah Kesultanan Ternate) dan bahasa Tidore di wilayah Halmahera Tengah (bekas wilayah Kesultanan Tidore). (indonez.).
  11. ↑ Florey 2009 ↓, s. 690.
  12. ↑ Joost J.J. Pikkert, Cheryl M. Pikkert, Husain A. Mahifa: Kamus bahasa Tidore, Indonesia, Inggris. Tidore: Pemerintah Daerah Tingkat II Halmahera Tengah, 1994. OCLC 604983793. [dostęp 2022-09-18]. (indonez.).
  13. ↑ Husnia M. Nur, Mujahid Taha, Fadhlina Kurnia Ridha, Wa Ija Abdul Malik, Ratna: Kamus Dwibahasa Tidore-Indonesia. Ternate: Kantor Bahasa Provinsi Maluku Utara, 2020. ISBN 978-623-94327-2-0. [dostęp 2023-11-18]. (indonez.).
  14. ↑ van Staden 2000 ↓.
  15. ↑ van Staden 2010 ↓.
  16. ↑ O. Kakerissa, A. Lessy, J. Tamaela: Sintaksis bahasa Tidore. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1997. ISBN 979-459-775-9. OCLC 37616121. [dostęp 2022-12-31]. (indonez.).
  17. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 8–9.
  18. ↑ Produk. Kantor Bahasa Provinsi Maluku Utara. [dostęp 2023-11-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-11-18)]. (indonez.).
  19. ↑ Bahasa Ternate. [w:] Peta Bahasa [on-line]. Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan. [dostęp 2020-02-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-19)]. (indonez.).
  20. ↑ a b c d Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
  21. ↑ Clemens L. Voorhoeve: Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Berlin–New York: Mouton de Gruyter, 1994, s. 649–674, seria: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.649. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).
  22. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
  23. ↑ van Staden 2000 ↓, s. 17–18.
  24. ↑ Masinambow 1997 ↓, s. 92–93.
  25. ↑ van Fraassen 1993 ↓, s. 273.
  26. ↑ Baker 1988 ↓, s. 7–8.
  27. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 184–185.
  28. ↑ Leonard Y. Andaya: The World of Maluku: Eastern Indonesia in the Early Modern Period. Honolulu: University of Hawaiʻi Press, 1993, s. 271, przyp. 30. ISBN 0-8248-1490-8. OCLC 27431362. Cytat: In Baker’s study of present-day Tidore, he noted a distinction in the Tidore language between a Mareku and a Soa Sio dialect. According to his informants, this was due to two different periods of migration to the island. (ang.).
  29. ↑ Baker 1988 ↓, przyp. 9, s. 37.
  30. ↑ van Staden 2006 ↓, s. 324–325.
  31. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 590, 623–624.
  32. ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430. Cytat: (As a result of Malay influence, Ternatese and Tidorese have lost the complex verb conjugations of the highly synthetic mainland North Halmaheran languages, including Tobelo.)
  33. ↑ Holton 2008 ↓, s. 274.
  34. ↑ van Staden 2009 ↓, s. 295–298, 336.
  35. ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112.
  36. ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430. Cytat: By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.)
  37. ↑ Visser 1994 ↓, s. 148.
  38. ↑ Schapper 2024 ↓, s. 291.
  39. ↑ van Fraassen 1984 ↓, s. 780.
  40. ↑ van Fraassen 1993 ↓, s. 274; van Fraassen 1984 ↓, s. 780; van Staden 1998 ↓, s. 693.
  41. ↑ a b van Staden 1998 ↓, s. 692.
  42. ↑ Klamer i Moro 2023 ↓, s. 7.
  43. ↑ a b van Staden 1998 ↓, s. 691–716.
  44. ↑ van Staden 2010 ↓. Cytat: This grammar gives insights into how Papuan and Austronesian features may blend into one language. It poses questions to the (im)possibility of genetic classification and the existence of ‘mixed languages’.
  45. ↑ Leif Asplund, Noun categorisation in North Halmahera, Stockholm University, 2015, s. 26, OCLC 1234535828 [dostęp 2023-11-23] (ang.).
  46. ↑ Berg 2023 ↓, s. 11, 10 (przyp. 8).
  47. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 217, 221.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Języki zachodniopapuaskie
Języki zachodniej Ptasiej Głowy
Języki północnohalmaherskie
Języki sahu
(język sahu)
Języki galela-loloda
(język północno-
wschodniohalmaherski)
Języki ternate-tidore
(język ternate-tidore)
Inne
Języki yawa (yapen)
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
Języki wschodniej Ptasiej Głowy i sentani
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
Języki wschodniej Ptasiej Głowy
Języki sentani i demta
Inne
Inne
(nieustalona przynależność)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_tidore&oldid=74844743”