Język tidore
| Obszar |
wyspy Tidore, Maitara, Mare, Moti, Halmahera (Moluki Północne, Indonezja) | ||
|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
40 tys. (2006)[1] | ||
| Pismo/alfabet | |||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
| Status oficjalny | |||
| Ethnologue | 6a żywy↗ | ||
| Kody języka | |||
| ISO 639-3 | tvo | ||
| IETF | tvo | ||
| Glottolog | tido1248 | ||
| Ethnologue | tvo | ||
| BPS | 0793 1 | ||
| WALS | tid | ||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Język tidore (indonez. bahasa Tidore) – język używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji (zwłaszcza przez grupę etniczną Tidore), należący do niewielkiej rodziny północnohalmaherskiej. Posługuje się nim ludność na południe od obszaru języka ternate[2]. Jest używany przez 40 tys. osób, dla których jest to język ojczysty[1]. Dodatkowo odnotowano, że przynajmniej 20 tys. osób zna go jako drugi język[3][4].
Jego użytkownicy zamieszkują wyspy Tidore, Maitara, Mare, Moti (północny fragment) oraz rejon nadbrzeżny pobliskiej Halmahery. Społeczności migranckie Tidore osiedliły się w innych zakątkach prowincji (grupy wysp Bacan i Obi, południowe wybrzeże Halmahery)[5]. Wraz z pozostałymi językami północnohalmaherskimi (peryferyjna grupa języków papuaskich) tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez rodzinę języków austronezyjskich[6][7].
Historycznie był językiem Sułtanatu Tidore[5], a od XVII w. służył jako regionalny język handlowy, obok malajskiego[8]. Poza Molukami jego wpływy sięgnęły zachodniej Nowej Gwinei i okolicznych wysp[9]. Przetrwał jako środek komunikacji międzyetnicznej w obrębie dawnego terytorium sułtanatu (centralna Halmahera)[10].
Jest jednym z lepiej poznanych języków Moluków[11]. Poświęcone mu materiały to m.in. słowniki (Kamus bahasa Tidore, Indonesia, Inggris, 1994[12]; Kamus Dwibahasa Tidore-Indonesia, 2020[13]), a także opis gramatyki (Tidore: a linguistic description of a language of the North Moluccas, 2000; A grammar of Tidore, 2010)[14][15]. W języku indonezyjskim powstało opracowanie Sintaksis bahasa Tidore (1997)[16]. W latach 90. XX w. organizacja Summer Institute of Linguistics wydała w tym języku szereg treści edukacyjnych dla dzieci[17]. Istnieje też zasób nowszych publikacji opracowanych przez Kantor Bahasa Provinsi Maluku Utara (w tym zbiory materiałów tekstowych)[18].
Z danych publikacji Peta Bahasa wynika, że jest to wyraźnie odrębny dialekt języka ternate[19]. C.L. Voorhoeve (1988) sklasyfikował ternate i tidore jako dialekty jednego języka, który określił mianem ternate-tidore[20]. W innej pracy (1994) wyróżnił „język ternate” z dialektami ternate i tidore[21]. M. van Staden (2000), autorka opisu gramatycznego, rozpatruje ternate i tidore jako dwa różne języki[22][23].
Klasyfikacja i cechy[edytuj | edytuj kod]
Należy do rodziny języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), toteż łączą go związki z językami Halmahery i językiem sąsiedniej wyspy Ternate – z którym jest bardzo blisko spokrewniony[20][24]. Niektóre źródła wręcz grupują ternate i tidore jako dialekty jednego języka[7][20]. C.L. Voorhoeve (1988) podaje, że 80% ich podstawowej leksyki to formy pokrewne i że są między sobą wzajemnie zrozumiałe[20]. Mimo to grupy Ternate i Tidore zachowują poczucie odrębności etnicznej[25]. W obrębie języka tidore występują co najmniej dwa subdialekty (związane z miejscowościami Mareku i Soa Sio), różniące się przede wszystkim cechami dźwiękowymi[26]. Według doniesień istnienie tych odmian odpowiada dwóm okresom migracji tubylców[27].
Na poziomie struktury wykazuje wiele cech języków austronezyjskich. Na tle języków NH wyróżnia się szykiem wyrazów SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie). Jest zasadniczo językiem izolującym, o skąpej morfologii fleksyjnej i derywacyjnej[28]. Pod wpływem języka malajskiego utracił elementy złożonej odmiany czasownika, właściwej dla wysoce syntetycznych języków północnej Halmahery (podobnie jak język ternate)[29][30]. Występują w nim przyimki (zamiast poimków)[31]. Formy czasowników już nie wyrażają dopełnienia, ale wciąż zawierają informację o podmiocie (co jest znamienne dla języków rodziny NH). Zachował się także charakterystyczny szyk konstrukcji dzierżawczych (określnik dzierżawczy zajmuje miejsce przed rzeczownikiem określanym)[1]. Występuje stosunkowo swobodne rozróżnienie między częściami mowy (poszczególne słowa często mogą pełnić różne funkcje syntaktyczne)[32].
Języki NH zostały zaliczone do postulowanej rodziny zachodniopapuaskiej[6]. Tidore i ternate są jedynymi autochtonicznymi językami papuaskimi, które wykształciły piśmiennictwo przed kontaktami europejskimi. Oba miały wczesną (przedeuropejską) formę pisaną na bazie pisma arabskiego (przynajmniej od XV w.)[33][34]. W okresie historycznym były głównymi środkami komunikacji pisemnej w regionie, zastępując w tym zakresie inne języki etniczne[35]. Współcześnie przypisuje się im niskie znaczenie społeczne, a dawna tradycja literacka zanikła. W edukacji stosowany jest język indonezyjski[7][36]. Na język tidore znaczny wpływ wywiera zarówno język narodowy, jak i malajski Moluków Północnych, którym posługują się wszyscy jego użytkownicy (i który zaczął być przyswajany jako pierwszy język). Według M. van Staden (2006) jest wyraźnie zagrożony wymarciem, ze względu na presję ze strony obu tych języków[1]. Dodatkowo istotną rolę odgrywa język arabski (w sferze religijnej)[37].
Wskutek długotrwałych interakcji handlowych – a zarazem kontaktów z innymi językami – zaczerpnął wiele elementów słownictwa obcego. Obfituje w pożyczki malajskie (zarówno na poziomie leksyki, jak i gramatyki); występują też wyrazy o proweniencji europejskiej (portugalskiej i niderlandzkiej)[38]. Wpływy malajskiego sięgają zasobu spójników, liczebników, czasowników modalnych i struktury zdaniowej[39]. Wśród ludności Tidore powszechny jest code switching, który nie zawsze daje się odróżnić od zjawiska zapożyczania[40]. Dochodzi wręcz do zatarcia granicy między malajskim a lokalnym językiem. Van Staden uważa, że niemożliwe jest rozpatrywanie obu systemów językowych jako zupełnie niezależnych od siebie[41]. Autorka nie wyklucza możliwości istnienia „języków mieszanych”, które mogą wymykać się tradycyjnej klasyfikacji genetycznej[42].
System dźwiękowy[edytuj | edytuj kod]
Podano za Pikkert i Pikkert 1995 ↓, s. 47, 52. Dane pochodzą przede wszystkim z dialektu soa sio.
- Spółgłoski
| wargowe | dziąsłowe | podniebienno- dziąsłowe |
podniebienne | miękko- podniebienne |
krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| nosowe | m | n | ɲ | ŋ | |||
| zwarte zwarto-szczelinowe |
bezdźwięczne | p | t | tʃ | k | ||
| dźwięczne | b | d | dʒ | ɡ | |||
| szczelinowe | bezdźwięczne | f | s | h | |||
| dźwięczne | |||||||
| półotwarte | w | j | |||||
| boczne | l | ||||||
- Samogłoski
| przednie | centralne | tylne | ||
|---|---|---|---|---|
| przymknięte | i | u | ||
| średnie | e | o | ||
| otwarte | a | |||
System zaimków[edytuj | edytuj kod]
Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 218–219.
| niezależne | dzierżawcze | klityki | |
|---|---|---|---|
| 1. os. lp. | ngori | ri- | to- |
| 2. os. lp. | ngona | na- | no- |
| 3. os. lp. m. | una | i- | wo- |
| 3. os. lp. ż. | mina | mi- | mo- |
| 3. os. lp. n. | ena | ma- | i- |
| 1. os. lmn. (inclusivus) | ngone | ni-, nga- | fo- |
| 1. os. lmn. (exclusivus) | ngom | mi- | mo- |
| 2. os. lmn. | ngon | ni- | no- |
| 3. os. lmn. (ludzie) | ona | na- | yo- |
| 3. os. lmn. (rzeczy, zwierzęta) | ena | ma- | i- |
Występują też grzecznościowe zaimki 1. os. lp.: fangare (m.) i fajaru (ż.), spośród przedstawicieli rodziny charakterystyczne dla języków tidore i ternate[43][44].
Porównanie leksykalne[edytuj | edytuj kod]
Porównanie leksykalne języka tidore i języka ternate:[45]
| polski | tidore | ternate |
|---|---|---|
| ty | ngona | ngana |
| oni | ona | ana |
| wnętrze | doya | daha |
| oko | lao | lako |
| dwa | malofo | romdidi |
| przyjaciel | dagilom | dagimoi |
| jajko | gosi | boro |
| pytać | yam | ginado |
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d van Staden 2006 ↓, s. 324.
- ↑ Tryon 2007 ↓, Map section 4, s. 147.
- ↑ Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tidore, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-21] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-22] (ang.).
- ↑ Tryon 2007 ↓, s. 104.
- ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 184.
- ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 181.
- ↑ a b c van Fraassen 1993 ↓, s. 274.
- ↑ Warnk 2010 ↓, s. 112.
- ↑ Warnk 2010 ↓, s. 117.
- ↑ E.K.M. Masinambow: Pengantar Ketua Panitia Pengarah Program Pemetaan Bahasa Nusantara. W: Ajip Rosidi (red.): Bahasa Nusantara: Suatu Pemetaan Awal: Gambaran tentang Bahasa-bahasa Daerah di Indonesia. Jakarta: Dunia Pustaka Jaya, 1999, s. 9–11. OCLC 44620949. Cytat: Di daerah ini bahasa Ternate berfungsi sebagai bahasa pergaulan antarsukubangsa di wilayah Maluku Utara (bekas wilayah Kesultanan Ternate) dan bahasa Tidore di wilayah Halmahera Tengah (bekas wilayah Kesultanan Tidore). (indonez.).
- ↑ Florey 2009 ↓, s. 690.
- ↑ Joost J.J. Pikkert, Cheryl M. Pikkert, Husain A. Mahifa: Kamus bahasa Tidore, Indonesia, Inggris. Tidore: Pemerintah Daerah Tingkat II Halmahera Tengah, 1994. OCLC 604983793. [dostęp 2022-09-18]. (indonez.).
- ↑ Husnia M. Nur, Mujahid Taha, Fadhlina Kurnia Ridha, Wa Ija Abdul Malik, Ratna: Kamus Dwibahasa Tidore-Indonesia. Ternate: Kantor Bahasa Provinsi Maluku Utara, 2020. ISBN 978-623-94327-2-0. [dostęp 2023-11-18]. (indonez.).
- ↑ van Staden 2000 ↓.
- ↑ van Staden 2010 ↓.
- ↑ O. Kakerissa, A. Lessy, J. Tamaela: Sintaksis bahasa Tidore. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1997. ISBN 979-459-775-9. OCLC 37616121. [dostęp 2022-12-31]. (indonez.).
- ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 8–9.
- ↑ Produk. Kantor Bahasa Provinsi Maluku Utara. [dostęp 2023-11-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-11-18)]. (indonez.).
- ↑ Bahasa Ternate. [w:] Peta Bahasa [on-line]. Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan. [dostęp 2020-02-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-19)]. (indonez.).
- ↑ a b c d Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
- ↑ Clemens L. Voorhoeve: Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 1994, s. 649–674, seria: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.649. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
- ↑ van Staden 2000 ↓, s. 17–18.
- ↑ Masinambow 1997 ↓, s. 92–93.
- ↑ van Fraassen 1993 ↓, s. 273.
- ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 184–185.
- ↑ Leonard Y. Andaya: The World of Maluku: Eastern Indonesia in the Early Modern Period. Honolulu: University of Hawaiʻi Press, 1993, s. 271. ISBN 0-8248-1490-8. OCLC 27431362. Cytat: In Baker’s study of present-day Tidore, he noted a distinction in the Tidore language between a Mareku and a Soa Sio dialect. According to his informants, this was due to two different periods of migration to the island. (ang.).
- ↑ van Staden 2006 ↓, s. 324–325.
- ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430. Cytat: (As a result of Malay influence, Ternatese and Tidorese have lost the complex verb conjugations of the highly synthetic mainland North Halmaheran languages, including Tobelo.)
- ↑ Holton 2008 ↓, s. 274.
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 590, 623–624.
- ↑ van Staden 2009 ↓, s. 295–298, 336.
- ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112.
- ↑ Taylor 1988 ↓, s. 430. Cytat: By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.)
- ↑ Visser 1994 ↓, s. 148.
- ↑ van Fraassen 1984 ↓, s. 780.
- ↑ van Staden 1998 ↓, s. 692.
- ↑ van Staden 1998 ↓, s. 692–693, 700, 713–714.
- ↑ van Staden 1998 ↓, s. 701–711.
- ↑ van Staden 1998 ↓, s. 693–694, 713.
- ↑ van Staden 1998 ↓, s. 691, 713–714.
- ↑ van Staden 2010 ↓. Cytat: This grammar gives insights into how Papuan and Austronesian features may blend into one language. It poses questions to the (im)possibility of genetic classification and the existence of ‘mixed languages’.
- ↑ Leif Asplund, Noun categorisation in North Halmahera, Stockholm University, 2015, s. 26, OCLC 1234535828 [dostęp 2023-11-23] (ang.).
- ↑ Berg 2023 ↓, s. 11, 10 (przyp. 8).
- ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 217, 221.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Thomas Berg. Gender marking in the first-person singular: A case of paradigm (in)consistency. „Journal of Linguistics”, s. 1–35, 2023. DOI: 10.1017/S0022226723000191. ISSN 0022-2267. OCLC 9997397608. (ang.).
- Margaret Florey: Malukan Languages. W: E. K. Brown, Sarah Ogilvie (red.): Concise Encyclopedia of Languages of the World. Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 689–691. ISBN 978-0-08-087775-4. OCLC 318247422. (ang.).
- Christiaan F. van Fraassen: Ternatan-Tidorese. W: Richard Y. Weekes (red.): Muslim Peoples: A World Ethnographic Survey. Wyd. 2. T. 2. Westport, CT: Greenwood Press, 1984, s. 779–783. ISBN 0-313-24640-8. OCLC 9970261. (ang.).
- Christiaan F. van Fraassen: Ternatan/Tidorese. W: David Levinson (red.): Encyclopedia of World Cultures. T. 5: East and Southeast Asia. Boston, MA: G.K. Hall, 1993, s. 273–276. ISBN 0-8168-8840-X. OCLC 22492614. [dostęp 2022-12-27]. (ang.).
- Rika Hayami-Allen: A Descriptive Study of the Language of Ternate, the Northern Moluccas, Indonesia. University of Pittsburgh, 2001. OCLC 903635866. (ang.).
- Gary Holton: The rise and fall of semantic alignment in North Halmahera, Indonesia. W: Mark Donohue, Søren Wichmann (red.): The Typology of Semantic Alignment. Oxford–New York: Oxford University Press, 2008, s. 252–276. DOI: 10.1093/acprof:oso/9780199238385.003.0010. ISBN 978-0-19-923838-5. OCLC 1166777937. (ang.).
- Gary Holton, Marian Klamer: The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 569–640, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-005. ISBN 978-3-11-029525-2. OCLC 1041880153. (ang.).
- E.K.M. Masinambow: Bahasa Ternate dalam Konteks Bahasa-bahasa Austronesia dan Non-Austronesia. W: G.A. Ohorella (red.): Ternate sebagai Bandar di Jalur Sutra: Kumpulan Makalah Diskusi. Jakarta: Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi Sejarah Nasional, Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1997, s. 91–101. OCLC 40480403. [dostęp 2023-11-18]. (indonez.).
- Cheryl M. Pikkert, Joost J.J. Pikkert: A first look at Tidore phonology. W: Wyn D. Laidig (red.): Descriptive studies in languages of Maluku. Cz. II. Jakarta: Universitas Katolik Indonesia Atma Jaya, 1995, s. 43–70, seria: NUSA: Linguistic Studies of Indonesian and Other Languages in Indonesia 38. OCLC 770431586. (ang.).
- Miriam van Staden: Where does Malay end and Tidore begin?. W: Jelle Miedema, Cecilia Odé, Rien A.C. Dam (red.): Perspectives on the Bird‘s Head of Irian Jaya, Indonesia; Proceedings of the Conference, Leiden, 13–17 October 1997. Amsterdam–Atlanta: Rodopi, 1998, s. 691–716. DOI: 10.1163/9789004652644_035. ISBN 978-9-004-65264-4. ISBN 978-9-042-00644-7. OCLC 41025250. (ang.).
- Miriam van Staden: Tidore: a linguistic description of a language of the North Moluccas. Leiden: Universiteit Leiden, 2000. OCLC 46768773. (ang.).
- Miriam van Staden. The body and its parts in Tidore, a Papuan language of Eastern Indonesia. „Language Sciences”. 28 (2–3), s. 323–343, marzec 2006. DOI: 10.1016/j.langsci.2005.11.013. OCLC 5901030686. [dostęp 2023-03-05]. (ang.).
- Miriam van Staden: Possessive clauses in East Nusantara, the case of Tidore. W: William B. McGregor (red.): The Expression of Possession. Berlin–New York: Mouton De Gruyter, 2009, s. 293–342, seria: The Expression of Cognitive Categories 2. DOI: 10.1515/9783110213232.293. ISBN 978-3-11-021323-2. OCLC 613192849. (ang.).
- Miriam van Staden: A grammar of Tidore. Berlin: Mouton De Gruyter, 2010, seria: Mouton Grammar Library 48. ISBN 978-3-11-021856-5. OCLC 699208552. [dostęp 2022-09-18]. (ang.).
- Paul Michael Taylor. From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia). „Social Science & Medicine”. 27 (5), s. 425–436, 1988. DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6. ISSN 0277-9536. PMID: 3067356. OCLC 115847538. (ang.).
- Darrell Tryon: Australasia and the Pacific. W: R. E. Asher, Christopher Moseley (red.): Atlas of the World’s Languages. Wyd. 2. Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 95–126, 128–155 (mapy). DOI: 10.4324/9781315829845. ISBN 978-1-315-82984-5. ISBN 978-0-415-31074-1. OCLC 163566751. [dostęp 2023-04-09]. (ang.).
- Leontine E. Visser: Paradoxes of power. W: E.K.M. Masinambow (red.): Maluku dan Irian Jaya. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994, s. 147–171, seria: Buletin LEKNAS III (1). OCLC 624384764. (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
- Holger Warnk. The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920. „Indonesia and the Malay World”. 38 (110), s. 109–134, 2010. DOI: 10.1080/13639811003665454. ISSN 1363-9811. OCLC 4839504188. (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Tidore. Endangered Languages Project. [dostęp 2023-06-03]. (ang.).
- Tidore. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
- R. Noegroho. „Tjatatan Perdjalanan” dari Provinsi Irian-Barat di Soa-Sio, Tidore. „Mimbar Penerangan”, s. 379–390, 1957. [dostęp 2022-08-02]. (indonez.).
- Piotr Kozłowski: Tok Pisin i Hiri Motu (Hekatoglot 17/100). Woofla: Świat Języków Obcych, 2022-04-07. [dostęp 2022-08-16]. (pol.).