Przejdź do zawartości

Opięta

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Opięta
Ilustracja
Dischidia nummularia
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

goryczkowce

Rodzina

toinowate

Rodzaj

opięta

Nazwa systematyczna
Dischidia R.Br.
Prodr. Fl. Nov. Holland.: 461 (1810)[3]
Typ nomenklatoryczny

Dischidia nummularia R.Br.[4]

Synonimy
  • Collyris Vahl
  • Conchophyllum Blume
  • Dischidiopsis Schltr.
  • Dolichostegia Schltr.
  • Hoyella Ridl.
  • Leptostemma Blume
  • Oistonema Schltr.
  • Spathidolepis Schltr.[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Opięta, dyschidia (Dischidia R.Br.) – rodzaj roślin z rodziny toinowatych. Obejmuje 128 gatunków występujących na obszarze od Azji Południowej i południowych Chin przez Azję Południowo-Wschodnią po Melanezję i północno-wschodnią Australię[3]. Wiele gatunków roślin zaliczanych do tego rodzaju tworzy zmodyfikowane, tarczowate lub dzbaneczkowate liście, które zasiedlane są przez mrówki. Opięty wykorzystywane są jako rośliny lecznicze oraz uprawiane jako rośliny ozdobne.

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Dischidia major
Dischidia collyris
Pokrój
Zwykle pnące za pomocą korzeni przybyszowych, niekiedy zwisające lub płożące się[5] rośliny zielne lub gruboszowate, zwykle nagie[6], z białym sokiem mlecznym[7].
Pędy
Łodygi mięsiste, rozgałęziające się[5]. Pędy boczne smukłe, średnicy 1–4 mm[8], długie, ukorzeniające się[7], nagie, owłosione lub kutnerowate[8].
Liście
Ulistnienie naprzeciwległe lub częściowo okółkowe, trójlistne lub czterolistne[5], rzadko naprzemianległe[7]. Czasami liście są zredukowane lub nieobecne[5]. Blaszki liściowe mięsiste lub skórzaste[7], nagie lub (rzadko) omszone, całobrzegie, zwykle z miodnikiem u nasady[8], bądź wąskoeliptyczne do jajowatych lub odwrotnie lancetowatych, płaskie lub soczewkowate na przekroju[7], bądź zaokrąglone i tarczowate[7], przylegające do podłoża brzegami[6], wypukłe i częściowo puste na przekroju[8], bądź dzbaneczkowate lub rurkowate[7] (puste w środku i przerośnięte przez korzenie przybyszowe[6]) i zwykle wyrastające w wiązkach na spłaszczonych, jajowatych lub wydłużonych pędach[8].
Kwiaty
Zebrane spiralnie do 10 w długo żyjące, wydłużone, baldachowate grona (niekiedy kwiatostan złożony jest z 2–6[9] gron)[8], wyrastające spoza kątów liści[5] (pomiędzy ogonkami liściowymi pary liści lub rzadziej wierzchołkowo na pędzie[8]). Oś główna trwała, wyprostowana i zgrubiała[6]. Okwiat zwykle drobny[5], 5-krotny, promienisty[7]. Szypułki krótkie[7]. Kielich kwiatu o jajowatych działkach, z gruczołami u nasady[8]. Korona kwiatu biała, czerwona lub fioletowa[5], mięsista[8], wąsko lub szeroko urnowata[8] lub rzadziej dzwonkowata[9], rurkowata, talerzykowata lub kółkowa (u Dischidia hoyella)[6]. Rurka bródkowa[6]. Pięć łatek smukłych[5], stykających się, jajowatych, czasami kapturkowato zakończonych[6], wzniesionych lub podnoszących się[5], o wierzchołkach całobrzegich, karbowanych, dwudzielnych lub z odgiętymi wyrostkami[5]. Płatki korony w zależności od gatunku nagie, omszone, omszone wyłącznie na odcinku rurki lub wyłącznie na odcinku łatek, albo wyłącznie z dwoma pasmami włosków u gardzieli rurki[7]. Przykoronek pręcikowy (staminal corona) niekiedy nieobecny[9], zwykle zbudowany ze wzniesionych, szklistych wyrostków[8], zwykle rozwidlonych[7], o kształcie kotwicy, rzadziej strzałkowatych, lub znacznie zredukowany[6]. U nasady wyrostków osadzone są miodniki[8]. Prętosłup ukryty w koronie[6]. Pręciki wzniesione, wierzchołkowo z błoną pokrywającą główkę słupka[5]. Wyrostki łącznika wydatne[6]. Pollinarium dwupyłkowinowe[5], o bardzo krótkim[7], jajowatym uczepku[9]. Trzoneczek zwykle od 1× do 2× długości uczepka, wierzchołkowo spłaszczony, łopatkowaty[9]. Pyłkowiny podługowate[6], opisywane też jako jajowate[9], z przezroczystymi brzegami[5]. Główka słupka stożkowata lub jajowata[6].
Owoce
Mieszki długości 4–8 cm[6], równowąskie[9] do wrzecionowatych[9], opisywane też jako wąskostożkowate[8], lancetowate lub cylindryczne[5], wrzecionowate, okrągłe, spłaszczone lub nerkowate na przekroju[7]. Owocnia papierzasta[6]. Nasiona oskrzydlone wierzchołkowo[6], jajowate, płaskie, brązowe z kępką białych włosków[7].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Dischidia albiflora
Dischidia astephana
Dischidia formosana
Dischidia hirsuta
Dischidia imbricata
Dischidia major
Dischidia merrillii
Dischidia ovata
Dischidia platyphylla
Rozwój
Epifity lub rzadziej litofity[7][9]. Biochemia zapylania tych roślin nie została dostatecznie zbadana, w obserwacjach odnotowano jedynie, że kwiaty opięt odwiedzane są przez motyle, osy, pszczoły, mrówki i muchówki[10].
Siedlisko
Lasy, od suchych i wilgotnych lasów nizinnych do wilgotnych lasów górskich, przybrzeżne formacje zaroślowe[6].
Interakcje międzygatunkowe
Wiele gatunków opięt żyje w symbiozie z mrówkami. Mrówki zasiedlają wgłębienia między tarczowatymi liśćmi a drewnem lub kamieniami, do których te przylegają, lub zwisające albo rozpostarte, puste w środku liście dzbaneczkowate. Z kolei materia organiczna zbierana przez mrówki gromadzi się pod liśćmi lub wewnątrz nich (podobnie jak deszczówka) i w ten sposób jest ona dostępna dla korzeni przybyszowych rośliny[7]. Badanie przeprowadzone na Dischidia major wykazały, że rośliny te pobierają około 39% węgla przez aparat szparkowy z CO2 uwalnianego przez mrówki w czasie oddychania i około 29% azotu z odchodów i detrytusu pozostawianego przez te owady[11]. D. major o silnie zmodyfikowanych, dzbaneczkowatych liściach, zapewnia schronienie w szczególności mrówkom z rodzaju Philidris (Dolichoderinae), a także Cataulacus i Crematogaster (Crematogastrini)[12].
Dischidia są roślinami żywicielskimi dla grzybów z gatunków Phyllachora dischidiae i Uredo dischidiae oraz lęgniowca – Phytophthora nicotianae[13].
Cechy fitochemiczne
W roślinach obecny jest kwas salicylowy[6]. W liściach Dischidia nummularia obecne są pochodne triterpenoidowe: glutinol, α-amyryna i friedelina, a także β-sitosterol i pochodna ksantonu α-mangostyna[14]. Z całej rośliny D. formosana wyizolowano steryd disformon i triterpenoid dischidiol, a także friedelinę, friedelinol, octan β-amyryny, glutinon, tarakserol, kemferol, kwercetynę, izoramnetynę i pochodne fitosteroli[15]. Również Dischidia imbricata zawiera pewne metabolity wtórne, takie jak alkaloidy, flawonoidy i steroidy lub triterpeny[16].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 22[6].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna
Jeden z rodzajów plemienia Marsdenieae w podrodzinie Asclepiadoideae w rodzinie toinowatych Apocynaceae[17].
W badaniach filogenetycznych Dischidia jest taksonem monofiletycznym, z uwzględnieniem włączonych do niego gatunków zaliczanych wcześniej do odrębnych rodzajów (np. D. luzonica zaliczana do rodzaju Dischidiopsis)[9].
Według niektórych badań rodzaj Dischidia stanowi klad siostrzany dla rodzaju hoja[9].
Podział rodzaju
Najczęściej stosowana klasyfikacja infrageneryczna Dischidia dzieli rodzaj na trzy sekcje na podstawie morfologii liści[18]:
  • D. sect. Dischidia obejmująca gatunki z niezmodyfikowanymi, blaszkowatymi liśćmi
  • D. sect. Conchophyllum (Blume) K. Schum. obejmująca gatunki z soczewkowatymi (wklęsło-wypukłymi), tarczowatymi liśćmi
  • D. sect. Ascidiophora K. Schum. obejmująca gatunki z liśćmi dimorficznymi, zarówno niezmodyfikowanymi, blaszkowatymi, jak i pustymi w środku liśćmi dzwoneczkowatymi
Podział na sekcje oparty na budowie liści nie znajduje jednak potwierdzenia w badaniach filogenetycznych, zgodnie z którymi D. sect. Dischidia i D. sect. Conchophyllum są taksonami parafiletycznymi[18].
Wykaz gatunków

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckiego słowa δισχιδής (dischidis – rozwidlony) i odnosi się do wierzchołkowo dwusiecznych łatek przykoronka w kwiatach tych roślin[7].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy „Botanika szczególna: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych” opisał rodzaj Dischidia pod polską nazwą opięta, wskazując również polską nazwę gatunków: D. nummularia (opięta szelążkowata) i D. rafflesiana (o. Rafflesa)[19]. Nazwą opięta posłużył się również Erazm Majewski w „Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich” z 1898 roku[20] i Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku „Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin” (autor podał również nazwę dyschidya)[21]. Nazwa opięta pojawiła się też w Encyklopedii Gutenberga z 1929 roku[22] oraz w Słowniku botanicznym Szweykowskich wydanym na przełomie XX i XXI wieku, gdzie użyta została w kontekście gatunku D. rafflesiana[23]. W wydanym w 1975 roku „Słowniku nazw roślin obcego pochodzenia” Ludmiły Karpowiczowej podana została nazwa gatunku D. bengalensis – dyschidia bengalska[24].

Znaczenie użytkowe

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny lecznicze
W Indonezji liście Dischidia imbricata stosowane są zewnętrznie po podgrzaniu na zmiany skórne na stopach spowodowane przez rzeżączkę[25], a także w oparzeniach, ranach i malinicy[26]. W Tajlandii roślina ta stosowana jest na grzybice[26]. D. nummularia jest stosowana w celu leczenia bolesnych ran spowodowanych przez niektóre jadowite ryby; liście i mleczko są stosowane w leczeniu wrzodów[25]. W Malezji korzenie D. major są żute z areka katechu (betel), aby złagodzić kaszel[25]. W Wietnamie napar z D. acuminata jest stosowany w leczeniu upławów i w celu wspomagania oddawania moczu[25]. Podobnie roślina ta wykorzystywana jest w Laosie i Kambodży[26]. Na Filipinach liście D. platyphylla są stosowane w celu przeciwdziałania rozpadowi gnilnemu, a okład z D. purpurea jest stosowany w leczeniu wyprysków i zakażeniach opryszczkowych[25]. Pasta z D. vidalii jest mieszana z solą w celu leczenia wola[25]. W Tajlandii D. bengalensis stosowana jest do leczenia grzybicy woszczynowej[26], natomiast na Andamanach i Nikobarach do leczenia astmy, bólów uszu i złamań kości[27]. Podobnie wykorzystywany jest tam gatunek D major[27].
W tradycyjnej medycynie chińskiej napary z suszonych całych roślin z gatunku D. chinensis stosuje się w przypadku gruźlicy, zapalenia oskrzeli, krztuśca, krwioplucia, czerwonki, niedożywienia niemowląt, a także w leczeniu zewnętrznych urazów spowodowanych uderzeniami i upadkami, czyraków, ran i ukąszeń jadowitych węży[28].
Dischidia hirsuta w uprawie doniczkowej
Dischidia vidalii w doniczce podwieszanej
Rośliny ozdobne
Wiele gatunków dischidii oraz ich kultywarów uprawianych jest jako rośliny ozdobne, w szczególności rośliny pokojowe.
Do najłatwiejszych w uprawie należą[10]:
  • Dischidia sp. 'Geri' – najczęściej spotykany w uprawie, bardzo wytrzymały kultywar o okrągłych liściach przypominających monety. Odmiana ta lubi wilgoć i lepiej znosi nadmierne podlewanie niż gatunki. Rośnie bardzo dobrze na niebezpośrednio nasłonecznionym stanowisku.
  • Dischidia ruscifolia – gatunek o pokroju bardziej krzewiastym, nie pnący się, znoszący bezpośrednie nasłonecznienie.
  • Dischidia luzonica – jeden z najlepszych gatunków dla początkujących, bardzo wytrzymały, kwitnie wcześnie i długo oraz bardzo szybko rośnie. Najlepiej uprawiać go w dobrze przepuszczalnym podłożu i oszczędnie nawozić.
Gatunkami średnio trudnymi w uprawie są[10]:
  • Dischidia truncata – mniejszy, pnący o gatunek, o szerokolancetowatych liściach i kwiatach wyrastających w grupach na około 2,5-centymetrowych szypułkach, rurkowatych, białych, z różowymi lub fioletowymi końcówkami. Najlepiej radzi sobie na stanowisku zacienionym, w uprawie doniczkowej.
  • Dischidia nummularia oraz jego kultywary – o kwiatach z pierścieniem włosków u gardzieli rurki okwiatu, tolerancyjne na wysoki poziom nasłonecznienia. Podłoże wymaga całkowitego przeschnięcia przed ponownym podlaniem.
  • Dischidia merrilii – gatunek płożący, o lancetowatych, gładkich, cienkich i twardych liściach i siwofioletowych, rurkowatych kwiatach. Potrzebuje bardzo wysokiej wilgotności i jasnego stanowiska, ale nie bezpośredniego nasłonecznienia.
Gatunkami uznawanymi za wymagające w uprawie są[10]:
  • Dischidia scortechinii – o lancetowatych, delikatnych liściach oraz białych, rurkowatych kwiatach; bardzo wrażliwy, wymaga jasnego, ale zacienionego stanowiska, wysokiej wilgotności i temperatury nie przekraczającej 27 °C.
  • Dischidia astephana – gatunek o liściach muszlowatych i czerwono-niebieskich kwiatach o kształcie cebuli. Lubi jasne stanowisko, wysoką wilgotność i niskie temperatury. Zbyt silne nawożenie powoduje powstanie wątłych, słabych liści, podatnych na gnicie.
  • Dischidia dolichantha – o liściach podobnych do D. scortechinii, ale znacznie mniejszych.
Rośliny z tego rodzaju nadają się do uprawy pokojowej w doniczkach podwieszanych, w podłożu dla storczyków lub kawałkach łupin kokosa[29]. Ponieważ rośliny te są epifitami, zamiast podlewania zaleca się dostarczać im wodę przez spryskiwanie liści[30][29]. Opięty w uprawie pokojowej w przypadku niewystarczającej wentylacji mają tendencję do chorowania na choroby grzybowe wywoływane przez pleśnie[30].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-03] (ang.).
  3. ↑ a b c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2024-08-01]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2024-08-01]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Dischidia. Flora of China Vol. 16. [dostęp 2024-07-27].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r M.L. Endress (et al.): Apocynaceae. W: Klaus Kubitzki, Joachim W. Kadereit, Volker Bittrich: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 15: Flowering Plants. Eudicots: Apiales, Gentianales (except Rubiaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 2018, s. 207-331. DOI: 10.1007/978-3-319-93605-5. ISBN 978-3-319-93605-5. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Focke Albers, Ulrich Meve: Illustrated handbook of succulent plants. T. 5: Asclepiadaceae. Berlin Heidelberg: Springer, 2004, s. 118-119. ISBN 978-3-642-56370-6.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m P.I. Forster, D.J. Liddle. Studies on Australasian Asclepiadadeae, IV Dischidia R.Br. in Australia. „Austrobaileya”. 2 (5), s. 504-514, 1988. DOI: 10.2307/41738717. 
  9. ↑ a b c d e f g h i j k Sigrid Liede‐Schumann, Sebastian J. Reuss, Ulrich Meve, Gildas Gâteblé i inni. Phylogeny of Marsdenieae (Apocynaceae, Asclepiadoideae) based on chloroplast and nuclear loci, with a conspectus of the genera. „Taxon”. 71 (4), s. 833–875, 2022-08. DOI: 10.1002/tax.12713. 
  10. ↑ a b c d Antone Jones. A Look at Dischidia. „Stemma”. 2 (1), s. 4-17, 2008. 
  11. ↑ John L. Capinera: Encyclopedia of Entomology. Springer, 2008, s. 179. ISBN 978-1-4020-6242-1.
  12. ↑ Christian Peeters, Decha Wiwatwitaya. Philidris ants living in Dischidia epiphytes from Thailand. „Asian Myrmecology”. 6 (1), s. 49-61, 2014. 
  13. ↑ Jorrit H. Poelen, James D. Simons, Chris J. Mungall. Global biotic interactions: An open infrastructure to share and analyze species-interaction datasets. „Ecological Informatics”. 24, s. 148–159, 2014-11. DOI: 10.1016/j.ecoinf.2014.08.005.. 
  14. ↑ Sonni Maurit Benu, Riga Riga, Lia Dewi Juliawaty. Chemical Constituents from the Leaves of Dischidia nummularia (Asclepiadaceae). „Natural Product Sciences”. 29 (4), s. 263–267, 2023-12-31. DOI: 10.20307/nps.2023.29.4.263. 
  15. ↑ Zong-Shiow Chen, Gene-Hsiang Lee, Yueh-Hsiung Kuo. Disformone and dischidiol from Dischidia formosana. „Phytochemistry”. 34 (3), s. 783–786, 1993-10. DOI: 10.1016/0031-9422(93)85359-y. 
  16. ↑ Yuliani Hajari, Sulistijorini Sulistijorini, Sri Ariyanti Nunik. The Autecology of Genus Dischidia (Asclepiadaceae) in Bangka Island: Characteristics of Vegetation and Abiotic Environmental Factors Affecting Abundance. „Journal of Tropical Life Science”. 8 (3), s. 269–278, 2018-09-01. DOI: 10.11594/jtls.08.03.09. 
  17. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2024-08-01]. (ang.).
  18. ↑ a b Michele Rodda, Nadhanielle Simonsson, Enrico Ercole, Gillian Khew i inni. Phylogenetic studies in the Hoya group (Apocynaceae, Marsdenieae): the position of Anatropanthus and Oreosparte. „Willdenowia”. 50 (1), s. 119, 2020-03-27. DOI: 10.3372/wi.50.50112. 
  19. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 4: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1859, s. 1672-3. (pol.).
  20. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. 2: M.-Z.. Warszawa: 1898, s. 286.
  21. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 252. (pol.).
  22. ↑ Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna. T. 4. Kraków: Wydawnictwo Gutenberga, 1929, s. 35.
  23. ↑ Alicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Wyd. 2. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 928. ISBN 83-214-1305-6.
  24. ↑ Ludmiła Karpowiczowa: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Wyd. I. Uniwersytet Warszawski, 1975, s. 95.
  25. ↑ a b c d e f Christopher Wiart: Medicinal Plants Of The Asia-pacific: Drugs For The Future?. World Scientific, 2006, s. 484. ISBN 978-981-4480-33-8.
  26. ↑ a b c d Christopher Wiart: Medicinal Plants in the Asia Pacific for Zoonotic Pandemics. T. 4: Family Alangiaceae to Araliaceae. CRC Press, 2022, s. brak numeracji. ISBN 9781000583274.
  27. ↑ a b Ch. Sivaperuman, A. Velmurugan, A.K. Singh, I. Jaisankar: Biodiversity and climate change adaptation in tropical islands. London San Diego, CA Cambridge, MA Kidlington, Oxford: Academic Press, 2018, s. 94. ISBN 978-0-12-813065-0.
  28. ↑ Huagu Ye, Chuyuan Li, Wencai Ye, Feiyan Zeng: Common Chinese Materia Medica. Springer Nature, 2022, s. 569-570. ISBN 978-981-16-5892-1.
  29. ↑ a b Raffaele Di Lallo: Houseplant Warrior: 7 Keys to Unlocking the Mysteries of Houseplant Care. The Countryman Press, 2022, s. brak numeracji. ISBN 978-1-68268-676-8.
  30. ↑ a b Ryusuke Sakaino: Beginner's Guide to House Plants: Creating Beautiful and Healthy Green Spaces in Your Home. Tuttle Publishing, 2022, s. 139. ISBN 978-1-4629-2322-9.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Opięta&oldid=74537381”