Kultura mykeńska

Główne ośrodki cywilizacji mykeńskiej

Kultura/cywilizacja mykeńska (ok. 1700/1600–1150 p.n.e.) – najstarsza greckojęzyczna kultura rozwijająca się w późnej epoce brązu na terenie Grecji kontynentalnej (stopniowo rozprzestrzeniła się na inne obszary regionu egejskiego), ostatnia faza kultury helladzkiej. Apogeum jej rozwoju to tzw. okres pałacowy, kiedy to rozległe pałace mykeńskie stały się ośrodkami władzy, kultu i centrami gospodarczymi. Nazwa mykeńska pochodzi od ważnego ośrodka tej cywilizacji – miasta Mykeny, znajdującego się w Argolidzie.

Kultura mykeńska poznana została dokładniej dopiero pod koniec XIX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Heinricha Schliemanna w 1874 roku, a później przez jego następców.

Periodyzacja

Najczęściej wyróżnia się trzy fazy rozwoju kultury mykeńskiej różnie nazywane :

• okres wczesnomykeński/przedpałacowy/grobów szybowych – ok. 1700–1450 p.n.e.
• okres środkowomykeński/pałacowy – ok. 1450–1225 p.n.e. Okres ten bywa dzielony na dwie fazy:
  • wstępną/grobów kopułowych – ok. 1450–1365 p.n.e.
  • pałacową sensu stricto – ok. 1365–1225 p.n.e.
• okres późnomykeński/popałacowy/schyłkowy – ok. 1225–1150/1125 p.n.e.

Zarys historyczny

Achajowie pojawili się w Grecji w XVI w. p.n.e. Ich pochodzenie nie jest znane. Nazywali siebie „Achajoi”. W połowie XV w. p.n.e. podbili Kretę i przejęli zdobycze cywilizacji minojskiej – m.in. pismo.
Pismo linearne B zdradza podobieństwo do pisma linearnego A. Zapisywanie języka Achajów w sylabicznym systemie (samogłoski i sylaby otwarte) pisma linearnego B sprawiło spore kłopoty, co jest dodatkowym dowodem na to, że zostało ono zapożyczone od ludu nieposługującego się językiem greckim. Pismem linearnym B Achajowie posługiwali się wyłącznie w celach administracyjnych. W XIV w. p.n.e. zbudowano pierwsze pałace obronne. Powstały one w Atenach i Tirynsie. W następnym stuleciu (XIII) pałace wzniesiono w Mykenach, Pylos, Gla i Tebach. Pałace były siedzibami władców noszącymi tytuł „wanaks”. Pałace były ośrodkami władzy, kultury, rzemiosła i handlu. Rzemieślnicy wytwarzali dobra luksusowe i broń na potrzeby władców. Przedmiotami luksusowymi handlowano. Handel zewnętrzny organizowany był wyłącznie przez władców. Zajmowali się nim wyznaczeni przez wanaksów agenci. Kupców działających na własną rękę i ryzyko, nie było. Eksportowano ceramikę, naczynia z brązu, oliwę i tkaniny. Domostwa rzemieślników budowano wokół pałacu, jedynego odbiorcy dóbr. Importowano miedź, cynę, złoto, srebro, kość słoniową i bursztyn. Wsie okresu mykeńskiego tworzyły społeczności zamknięte, samowystarczalne. Narzędzia pracy, tkaniny i ubrania, rolnicy wytwarzali sami. Ponieważ właścicielem ziemi był wanaks, użytkujący ją rolnicy uiszczali władcy daninę. Mykeny przez wiele wieków były najważniejszym ośrodkiem władzy, wywierającym wpływ na Beocję, Attykę i Tesalię. Dzięki dostępowi do morza utrzymywały szerokie kontakty handlowe.

Upadek

Do upadku cywilizacji mykeńskiej doprowadziła inwazja tzw. Ludów Morza (ok. 1200 r. p.n.e.), a następnie najazdy plemienia Dorów (ok. 1100 r. p.n.e.). Około roku 1200 p.n.e. „Ludy Morza” zmiotły państwo Hetytów, zrujnowały centra handlowe w Syrii i przerwały w ten sposób dostawy do Grecji mykeńskiej złota, srebra, kości słoniowej i bursztynu. Najbardziej dotkliwe było przerwanie dostaw miedzi i cyny potrzebnych do wytopu brązu niezbędnego do produkcji broni. Środki utrzymania pałaców skurczyły się. Podstawy materialne władzy wanaksów uległy zachwianiu. Wojny między „państwami pałacowymi” uległy brutalizacji. Ich celem przestało być zdobycie sławy i zwierzchnictwa. Teraz stały się sposobem pozyskania deficytowych dóbr poprzez łupienie przeciwnika. Wiele pałaców było niszczonych, odbudowywanych i po kilku latach znowu je niszczono. Mykeny i Tiryns burzono trzy razy. Pozostałe ośrodki pałacowe niszczono w różnych odstępach czasu. Rzemieślnicze „osady pałacowe” zostały opuszczone. Rzemiosło upadło, handel zamarł. Całkowicie zaniechano budowania grobów kopułowych, w których chowano wanaksów. Na tronach władców miały miejsce gwałtowne zmiany. W Tirynsie utracił władzę Diomedes. Następca Achillesa, Neoptolemos władający Ftyją, został wygnany z kraju. Uciekł do Epiru. Wyludniła się Lakonia i żyzna Messenia. Proces ten trwał kilka pokoleń. Sytuacja ta zachęciła Dorów do powrotu na Peloponez. W 1150 r. p.n.e., Kleodajos na czele Dorów ruszył na Mykeny, ale poniósł klęskę na przesmyku Korynckim. Po dwudziestu latach, w r. 1130 p.n.e. Arystomachos ponownie powiódł Dorów przeciwko Mykenom. Również i on został pokonany na Istmie. Trzydzieści lat później Temenos i Kresfontes zwyciężyli wanaksa Myken, Tisamenosa. Dorowie zajęli Argolidę, Lakonię i Messenię.

Wieki ciemne

Po tych wydarzeniach nastąpił okres nazywany wiekami ciemnymi. Był to okres kryzysu w rolnictwie i zmniejszenia się areału upraw winorośli i oliwki. W wielu przypadkach nastąpił nawrót do pasterstwa. Wyposażenie grobów z tej epoki było skromne i pozbawione cennych kruszców. Jednak nie wszędzie nastąpił zupełny upadek. Wykopaliska z Attyki i wyspy Eubei wskazują na dość dobrą sytuację ekonomiczną i utrzymanie wymiany handlowej z Egiptem, Syrią i Cyprem. Mykeńskie budownictwo monumentalne zachowało się na Jolkos i Naksos. Wiodącymi ośrodkami politycznymi były Ateny, Argos i Kreta. Jedynym typem osadnictwa pozostały osady wiejskie. Miast nie było. Zatem ówczesne Ateny czy Argos były dużymi osadami, ale nie były miastami. Te pojawią się dopiero w połowie VIII w. p.n.e. otwierając swym pojawieniem się nowy okres w dziejach starożytnej Grecji. Wkrótce, w Atenach pojawiła się ceramika „geometryczna”, a pochówki wskazują na powolny wzrost bogactwa. To właśnie ceramika wykonywana na obrotowym kole garncarskim była poszukiwanym produktem eksportowym Grecji w okresie „wieków ciemnych”. W tym także okresie dokonał się jeszcze jeden pozytywny zwrot w cywilizacji technicznej Greków – upowszechnienie żelaza. Żelazo było doskonale znane Achajom. Jednak dostatek miedzi i cyny powodował, że używano łatwiejszego do wytopu brązu, z którego wytwarzano broń, naczynia i ozdoby. Z rud żelaza umiano otrzymać jedynie gąbczastą surówkę nie nadającą się do niczego. Potrafiono jedynie wykuć z niej drobne przedmioty. Większe, jak siekiery, miecze, sztylety, były lichej jakości, gorsze od wykonanych z brązu. Zatem broń żelazna służyła do ozdoby, nie do walki. Dopiero niedostatek cyny i miedzi wymusił dopracowywanie technik obróbki żelaza.

W okresie „wieków ciemnych” zaczęła się kształtować religia właściwa dla późniejszej Grecji klasycznej. Z okresu mykeńskiego znamy tylko z nazwy imiona takich bóstw jak: Posidaeja, Diwija, Pajawon, Pani Labiryntu, Pani na koniu, Pani ze szczytów, Pipituna, Eleutia, Mater Theia, Manasa, Drimios, Dipsioi, Enuualios. Naczelnym bóstwem był wtedy Posejdon. Znana była Hera, Artemida, Atena, Ares i Dionizos. Zeus był bóstwem drugorzędnym.

Gospodarka Grecji mykeńskiej

Głównym centrum był pałac, który kierował produkcją i handlem. Ważne miejsce w gospodarce zajmowało rolnictwo; na istnienie pewnych nadwyżek wskazuje obecność spichlerzy. Ponieważ właścicielem ziemi był wanaks, istniały dwa rodzaje użytkowania ziemi przez poddanych:

1. „kotona kitimena” – działka ziemi nadana przez władcę na określony czas i na określonych warunkach. Tak najczęściej wanaksowie wynagradzali zasłużonych dla nich ludzi.
2. „kotona kekemena” – ziemia użytkowana przez wspólnoty wiejskie, które wydzierżawiały ją swym członkom. Użytkownicy płacili wanaksowi daninę.

Obok rolnictwa rozwijało się również rzemiosło nastawione na eksport. Odkrycie w Barbati na Peloponezie wielkiego centrum produkcji ceramiki, w Mykenach ośrodka, w którym koncentrował się eksport oliwy oraz produkcja mebli, daje wyobrażenie o możliwościach ekonomicznych Grecji mykeńskiej. Zasięg handlu wytyczony jest znaleziskami zabytków kultury materialnej Myken, które znajdują się dzisiaj od Sycylii po Egipt i Syrię.

Społeczeństwo epoki mykeńskiej

W społeczeństwie mykeńskim władza i ziemia należała do króla z tytułem wanaks, obok zaś niego stał lawagetas (choć jego funkcja nie jest znana). Wanaks nadawał w użytkowanie działki ziemi swym przybocznym towarzyszom (hequetai) w zamian za co zobowiązani byli oni do służby wojskowej. Część z nich walczyła na rydwanach. W czasie pokoju dbali o konie i rydwany, które były własnością wanaksa. Inni hequetai dowodzili oddziałami pieszymi. Ścisłej grupy urzędniczej nie było, ponieważ nie istniał system biurokratyczny. W razie potrzeby, władca wybierał odpowiednie osoby spośród hequetai i zlecał im wykonanie określonych zadań. Ma się rozumieć, że w takich warunkach nie wykształciła się jeszcze znana z późniejszych wieków arystokracja. Najniżej w społeczeństwie stali niewolnicy, douloi, ale byli oni nieliczni i trudno zauważyć większe różnice między ich statusem a statusem zależnego ludu.

Mykeńczycy byli mocno spokrewnieni z Minojczykami, których cywilizacja rozkwitała na Krecie pomiędzy 3000 a 1400 rokiem przed Chrystusem.

Zobacz też

• sztuka mykeńska
• kultura egejska
• kultura minojska

Bibliografia

• Józef Wolski: Historia Powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, ISBN 83-01-13835-1.
• Adam Ziółkowski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15810-1.
• Kazimierz Lewartowski, Małgorzata Siennicka, Agata Ulanowska: IX. Kultura mykeńska [Archeologia egejska. Podręcznik]. Uniwersytet Warszawski. [dostęp 2015-09-02]. (pol.).
• Krzysztof Polek, Marek Wilczyński: Historia. Ludzie i epoki. Klasa 1, SIW Znak, Kraków 2002, ISBN 83-240-0176-X.