Polanie

Plemiona polskie

Polanie – nazwa plemienia słowiańskiego zamieszkującego Pojezierze Wielkopolskie, które miało doprowadzić do powstania pierwszego państwa na ziemiach dzisiejszej Polski. Z plemienia Polan wywodziła się dynastia Piastów. Obecnie nazwa Polanie, nie do końca poświadczona na okres wczesnego średniowiecza, jest kwestionowana. Zamiast dużego związku plemiennego Polan archeolodzy wyznaczają w Wielkopolsce siedziby kilku bezimiennych plemion (grup etnicznych), nie rozstrzygając o drogach wzrostu władzy ponadplemiennej wśród nich.

Nazwa

Nazwa Polan pochodzi najprawdopodobniej od rolniczego charakteru ich gospodarki (pole). Opolami nazywano najstarsze jednostki terytorialne Słowian tworzone jeszcze w czasach przedpaństwowych, od połowy pierwszego tysiąclecia. Członkowie lokalnego związku osiedleńczego skupieni byli wokół pola uprawnego stanowiącego podstawę bytu całej społeczności. Od nazwy terytorium na jakim mieszkali nazywano ich Opolanami czyli ludźmi mieszkającymi wokół pola uprawnego.

wzrost zaludnienia u Lechitów nadwarteńskich wywołać musiał wcześnie potrzebę rolnictwa, t j. przemiany lasów na pola, od których nazwano ich „polanami”, czyli „polakami”. Najtrafniej określił początek tej nazwy Długosz: „Lechitowie, ci zwłaszcza, którzy na polach siedzieli, zostali przez inne pokrewne sobie drużyny, koczujące po lasach, nazwani Polanami, t. j. pól mieszkańcami, a ta nazwa tak się potem między ludźmi utarła, że dawne nazwisko (Lechitów) poszło w zapomnienie, a naród i kraj wszystek począł mianować się Polską”. W którym wieku to nastąpiło, nie podobna dzisiaj ściśle oznaczyć. W każdym razie Kromer zdaje się być bliskim prawdy, pisząc w wieku XVI: „Nazwisko Polaków ledwie od siedmi albo ośmi set lat do używania weszło”. W najdawniejszych świadectwach, jakie mamy z końca X wieku, nazwę Polski pisano po łacinie: Polonia i Polenia, a Bruno, pisząc żywot św. Wojciecha około r. 1000, nazywa Polaków: Polani, Poloni i Poloniani.

Zygmunt Gloger powołując się na Jana Długosza tak to opisuje

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1 oraz 2.

Według innej teorii wywodzi się od słowa plemię – współplemiennik, człowiek związany więzami krwi, mający te same wierzenia. Niektórzy lingwiści twierdzą, że być może jest to związane z pierwotną formą organizacji plemiennej – opola, będącego pewną odmianą ludowładztwa z obieralnym władcą, wspólną własnością ziemi i rodem jako podstawą społeczną. Plemię o identycznej nazwie (Polanie) znane jest z Powieści minionych lat jako zamieszkujące rejon Kijowa po obu stronach Dniepru. Polanie zachodniosłowiańscy nie mają z nimi nic wspólnego, choć w przeszłości istniały teorie łączące te dwa plemiona. Współcześnie Witold Chrzanowski, biorąc pod uwagę, iż nazwa Polanie nie pojawia się w ogóle w IX i X wieku w stosunku do ziem polskich, jest natomiast poświadczona dla Rusi Kijowskiej w IX wieku, w dziele Nestora, każe ponownie zastanowić się nad ewentualnym pochodzeniem lub zapożyczeniem nazwy od ruskich Polan. Tym bardziej, że u Nestora Polanie znikają z obszaru Rusi w wieku X, ostatni raz są poświadczeni w 944 r., a sam Nestor pisze:

Szablon:CytatD Szablon:CytatD a parę wersów dalej: Szablon:CytatD Szablon:CytatD

Nazwa Polan pojawia się późno w źródłach pisanych. Tzw. Geograf Bawarski, główne źródło naszej wiedzy o geografii plemiennej ziem dzisiejszej Polski w IX wieku nie zna tego plemienia. Stąd też powstała hipoteza, nawiązująca do wymowy kroniki Anonima zwanego Gallem, głosząca, że Polanie byli początkowo podporządkowani plemieniu Goplan (Glopeani u Geografa Bawarskiego), a śladem przejęcia przez nich władzy jest legenda o Popielu i Piaście. Stolicą Goplan i ich rządzącej dynastii "Popielidów" była zapewne Kruszwica, na co wskazuje nie tylko legenda dynastyczna, ale także wyniki badań archeologicznych (wczesny gród plemienny w Mietlicy). Hipoteza Gerarda Labudy sugeruje, że jednostka ponadplemienna posiadająca 400 grodów nie mogła zniknąć ze sceny dziejowej jak jakaś efemeryda, i że pod nazwą Goplan (i Glopeani) faktycznie ukrywają się Polanie. Te wersje zdarzeń zakwestionował profesor Przemysław Urbańczyk z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, który odnosząc się do tezy przedstawionej przez niemieckiego historyka Johannesa Frieda, przyjmując, iż:

• najstarsza wzmianka o Polanach/Polsce wyszła spod pióra Jana Canapariusa, opata rzymskiego klasztoru św. Bonifacego i Aleksego, wspominająca o Sobiesławie (Sobieborze) Sławnikowicu, który zbrojnie wyruszył cum Bolizlauo Palaniorum duce (Vita I)
• najstarsze źródło, które zanotowało nazwę kraju "Polan", to lista hymnów spisana w Reichenau ok. 1001 r. W jednej ze zwrotek tzw. sekwencji św. Wojciecha czytamy że: Polania ergo tanti sepeliens floret martyryii pignora
• najstarszym źródłem lokalnym są monety Bolesława Chrobrego opatrzone: PRINCE[P]S POLONIE datowane na 1003/1005 r.

Zgadza się, iż nazwa choronimu Polonia i etnonimu Poloni pojawia się ok. 1000 r. nagle i pomimo, iż raczej oczywisty jest związek ich źródłosłowu z polem, czyli: miejscem równym, odkrytym, uprawianym, odlesionym itp. (przy czym z czysto etymologicznego punktu widzenia najbardziej poprawne były wg P. Urbańczyka wersje Polenia i Poleni Thietmara) to istnienia plemienia Polan na terenie późniejszej Wielkopolski a priori założyć nie można. Przy okazji odrzuca podstawowe tezy Frieda, iż nazwę Polonia/Poleni nadał krajowi Chrobrego Otton III podczas zjazdu gnieźnieńskiego (nadanie nowego imienia przy chrzcie), gdyż wg samego Ottona III był on in Sclavania in civitae Gnesni ubi corpus beati martyris Ad[alberti... re]quiescit, a więc w w kraju Słowian (Słowianii), w mieście Gnieźnie, gdzie spoczywa ciało błogosławionego męczennika Wojciecha, a o istnieniu Polan i Polonii pojęcia raczej nie posiadał, i doszukiwanie się pochodzenia nazwy od polewania (wodą podczas chrztu) uważa za kuriozalne.

Zatem z powodu braku wzmianek we wczesnych źródłach historycznych i rezultatów badań archeologicznych, współcześnie wyrażany jest pogląd, że plemię o nazwie Polanie mogło nigdy nie istnieć. Nazwa Polanie bywa w tym przypadku używana umownie w odniesieniu do plemienia lub plemion wielkopolskich, którym przypadła rola zapoczątkowania państwowości polskiej. Kwestionowanie istnienia Polan nie jest rzeczą nową, już w 1848 r.

Polska nie nazwaną została od pola; kraj o którym jego kronikarz lszy mówił, iż był cały lasami okryty: "Polonia regio est nemorosa." Gall, nie mógł być nazwanym od pola. Gdy więc pierwiastkiem wyrazu Polska, Polacy nie jest dźwięk 'pole', być musi przyimek 'po', który też był powszechnym u Słowian w odcienianiu imion właściwych (Po-morze, Po-lesie, Po-dole, Po-łowcy, Po-labij itp). [...] I nazwiska: Podlasie Pod-Lachią a Polesie Po-Lechią ('po' ma tu znaczenie od zewnętrznego względu) zapewne oznaczają; pierwiastkiem bowiem tych nazwisk nie mógł być 'las'. Jako leżąca za 'lasem' przy 'lesie' pod 'lasem', może się uważać wioska, miasto (Zalesie, Przyborze, Podhajce itp), ale nie cała prowincya, sama zwłaszcza w lasy obfitująca.

Aleksander Tyszyński tak pisał:

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1 oraz 2.

Nazwa Polonia pojawia się także pod rokiem 968 w Annales Bohemici[2]. Szablon:CytatD

Pochodzenie i ekspansja

Trwa dyskusja naukowców na temat pierwotnej stolicy Polan. Wyniki ostatnich datowań dendrochronologicznych pokazują, że w Wielkopolsce na początku X wieku mamy do czynienia z horyzontem chronologicznym niszczenia plemiennych grodów obronnych powstałych w czasach przedpiastowskich. Nowe grody, które możemy wiązać właśnie z Polanami, powstają nie wcześniej niż ok. 930-940 r. n.e. (Grzybowo, Moraczewo, Ostrów Lednicki, Gniezno, Giecz) podczas gdy inne wznoszono ponownie (Poznań). Niezależnie od sprawy piastowskich grodów wczesnopaństwowych można rozpatrywać koncepcję miejsca centralnego wspólnoty terytorialnej (plemienia) zamieszkującego aqrcheologiczną ziemię gnieźnieńską. Wg Zofii Kurnatowskiej (2000) od samego początku rolę taką spełniało Gniezno, mimo, że aż do ok. 940 r. nie było grodem. Od przełomu VIII i IX w. na Gorze Lecha istniały miejsca kultu (na wyższej kulminacji w rejonie kościoła św. Jerzego oraz na niższej kulminacji, pod archikatedrą prymasowską). W Gnieźnie mogły już od tego czasu odbywać się ogólnoplemienne ceremonie kultowe, obrady wiecu i starszyzny oraz intronizacje książąt.

Część polskich historyków twierdzi, że Mieszko I sam był Waregiem, a państwo polskie powstało w wyniku najazdu Normanów z północy. W źródłach historycznych nazwa Polski i Polan znad Warty występująca początkowo jako Bolani, w staroniemieckiej formie z XI - XII Bolana, Bolanin, Wippo; Boloni, król Władysław w listach do papieża 1085-1086 Bolonii, Hermanus Contractus; Boloni; (B zamiast P) Pulani, Hepidanus Pulanes, Diethmar; Polenii, Adam z Bremy Polani, źródła skandynawskie; powieść Wilkina; Pulinaland, Ademar; Poliana itd. Prawdopodobnie w nawiązaniu do formy zaczerpniętej z dzieła Ptolomeusza wspominającym o plemieniu Bulanes z II w n.e sąsiadujących z Gotami, zamiana o na u jak w Gottones = Guttones.

Niektórzy uczeni uważają, że Polanie wywodzili się z rejonu Giecza (prof. Zofia Kurnatowskaka, Początki Polski, Poznań 2000), inni natomiast wskazują na Kalisz (prof. Andrzej Buko). Argumentem wspierającym koncepcję "kaliską" jest to, że w rejonie kaliskim starsze grody plemienne nie były niszczone i palone, choć może to zjawisko być interpretowane także jako świadectwo pokojowej asymilacji tych grodów przez Polan. Poza tym niezniszczony pozostał również Giecz i otaczające go osady.

Jedna z koncepcji głosi, że po przejęciu władzy w Wielkopolsce centralnym grodem Polan stało się Gniezno, co wynikało z domniemanej kultowej roli znajdującej się tam świątyni pogańskiej, przejęcie kontroli nad którą dawało Piastom legitymizację władzy. Istnieją argumenty świadczące o tym, że pierwsze państwo Polan zwane było – państwem gnieźnieńskim. W dokumencie Dagome iudex wydanym pod koniec rządów Mieszka I użyta jest taka właśnie nazwa (Civitas Schinesghe). Również niektóre monety Bolesława Chrobrego noszą napis "Gnezdun civitas". Kluczową rolę Gniezna (przede wszystkim religijną) w państwie pierwszych Piastów potwierdza także fakt złożenia tam szczątków św. Wojciecha oraz to, że Gniezno staje się centrum administracji kościelnej po przyjęciu chrześcijaństwa.

Teoria ta jest krytykowana przez innych badaczy, którzy sugerują, że Dagome Iudex – jako przepisywany przez osobę nie zorientowaną w problematyce ziem dzisiejszej Polski, jest dokumentem mało wiarygodnym, a pierwszym centrum administracji kościelnej po przyjęciu chrześcijaństwa, związanym z biskupami Jordanem i Ungerem, był najprawdopodobniej Poznań. Obecnie obie koncepcje mają swoich zwolenników w świecie naukowym: w środowisku warszawskim (prof. Andrzej Buko, prof. Przemysław Urbańczyk, doc. Marek Dulinicz) – "teoria kalisko-gnieźnieńska", w środowisku poznańskim (prof. Zofia Kurnatowska) – "teoria giecko-poznańska".

Panuje zgodność co do tego, że ważną rolę na terenie Polan pełniły cztery grody:

• Poznań – najpotężniejszy z grodów, prawdopodobnie centrum administracyjne
• Gniezno – być może centrum kultu (odkrycia archeologiczne sugerują obecność pogańskiej świątyni, znaleziono tu bowiem niezwykłych rozmiarów kopiec usypany z kamieni, interpretowany jako miejsce kultu pogańskiego)
• Giecz – zdaniem prof. Zofii Kurnatowskiej gród, z którego rozpoczęła się ekspansja Piastów, utracił on jednak znaczenie, o czym świadczą niedokończone budowle z czasów pierwszych Piastów
• Ostrów Lednicki – ufortyfikowany ośrodek na wyspie z kościołem i palatium książęcym, być może siedziba Mieszka I i miejsce jego chrztu (znajdują się tam zagłębienia w podłodze kościoła, interpretowane jako baseny chrzcielne. Misa z zaprawy wapiennej znajduje się również w podziemiach katedry poznańskiej) i była niegdyś interpretowana również jako pozostałość baptysterium. Już jednak w latach 60. XX w. prof. Andrzej Tomaszewski udowodnił na podstawie analizy ikonografii zachodnioeuropejskiej, że tego rodzaju zagłębienia służyły jako miejsca mieszania zaprawy przy wznoszeniu kościołów. Ostatnio potwierdził tę diagnozę także prof. Przemysław Urbańczyk.

Rozstrzygnięcie, który z tych ośrodków mógł być stolicą pierwszego państwa Polan jest niemożliwe. Wszystkie one, jak również i inne (np. Płock), stanowiły tzw. "sedes regni principales", czyli ośrodki książęcej władzy, w których znajdowały się palatia. Książę sprawował władzę objeżdżając kolejno te ośrodki. Podobnie sprawowana była władza w państwie Karolingów czy we wczesnym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego.

Po opanowaniu Wielkopolski, Piastowie rozpoczynają szeroko zakrojoną akcję budowy nowych grodów obronnych i rozpoczynają dalszą ekspansję terytorialną. Polanie opanowują:

• Pomorze Gdańskie i Sandomierszczyznę – w latach 70. X w.
• Śląsk i Pomorze Zachodnie – w latach 80. X w.
• Mazowsze i Małopolskę – w końcu X w.

Zobacz też

• Słowianie zachodni
• Plemiona polskie
• Historia Polski (do 1138)

Bibliografia

• Zofia Kurnatowska, Początki Polski, Poznań 2001
• Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej : odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: "Trio", 2005. ISBN 83-7436-023-2. (pol.). Brak numerów stron w książce
• Przemysław Urbańczyk, Trudne początki Polski
• Gerard Labuda: Mieszko I. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2002. ISBN 83-0404-619-9. (pol.). Brak numerów stron w książce
• Jerzy Nalepa, Prapolski bastion toponimiczny w Bramie Przemyskiej i Lędzanie, Onomastica, R. 36: 1991, s. 5–45. (Streszczenie pracy)