Żmudź: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m Dodaję nagłówek przed Szablon:Przypisy |
→Historia: drobne merytoryczne |
||
Linia 27: | Linia 27: | ||
30 stycznia 1384 roku [[Witold Kiejstutowicz]] podpisał traktat w [[Kaliningrad|Królewcu]], w którym przyrzekł zostać wasalem zakonu i scedować część Żmudzi na rzecz zakonu krzyżackiego, aż do rzeki [[Niewiaża]], wliczając [[Kowno]]. Potwierdził to układ nad rzeką Ełk w 1390 roku. |
30 stycznia 1384 roku [[Witold Kiejstutowicz]] podpisał traktat w [[Kaliningrad|Królewcu]], w którym przyrzekł zostać wasalem zakonu i scedować część Żmudzi na rzecz zakonu krzyżackiego, aż do rzeki [[Niewiaża]], wliczając [[Kowno]]. Potwierdził to układ nad rzeką Ełk w 1390 roku. |
||
W roku 1398 Witold Kiejstutowicz [[Pokój na wyspie Salin|pokojem na wyspie Salin]] odstąpił Krzyżakom większość Żmudzi aż po rzekę Niewiaża, którzy następnie ustanowili tam własną jednostkę terytorialną: wójtostwo. Zaczęto wtedy powolną chrystianizację tej ziemi. W styczniu 1400 roku wojska litewskie pod wodzą Witolda pomagały Krzyżakom zajmować Żmudź (w zamian Krzyżacy wzięli udział w [[bitwa nad Worsklą|bitwie nad Worsklą]]). Jednocześnie za wiedzą Witolda w 1401 roku wybuchło na Żmudzi powstanie. Pod koniec roku Litwa oficjalnie zaczęła pomagać powstańcom. Krzyżacy odpowiedzieli wspierając [[Świdrygiełło|Świdrygiełłę]], z którym podpisali układ w Malborku w 1402 roku. Wojna litewsko-żmudzka zakończyła się w roku |
W roku 1398 Witold Kiejstutowicz [[Pokój na wyspie Salin|pokojem na wyspie Salin]] odstąpił Krzyżakom większość Żmudzi aż po rzekę Niewiaża, którzy następnie ustanowili tam własną jednostkę terytorialną: wójtostwo. Zaczęto wtedy powolną chrystianizację tej ziemi. W styczniu 1400 roku wojska litewskie pod wodzą Witolda pomagały Krzyżakom zajmować Żmudź (w zamian Krzyżacy wzięli udział w [[bitwa nad Worsklą|bitwie nad Worsklą]]). Jednocześnie za wiedzą Witolda w 1401 roku wybuchło na Żmudzi powstanie. Pod koniec roku Litwa oficjalnie zaczęła pomagać powstańcom. Krzyżacy odpowiedzieli wspierając [[Świdrygiełło|Świdrygiełłę]], z którym podpisali układ w Malborku w 1402 roku. Wojna litewsko-żmudzka zakończyła się w roku 1404 [[pokój w Raciążu|pokojem w Raciążu]], na mocy którego potwierdzono, że Żmudź jest własnością zakonu Krzyżackiego. W 1404 roku wójtem Żmudzi został [[Michał Küchmeister von Sternberg|Michał Küchmeister]]. W roku 1405 i 1406 wojska litewskie ponownie wspierały Krzyżaków przeciwko Żmudzinom. Głównymi zamkami krzyżackimi na Żmudzi były [[Dubissa (zamek)|Dubissa]], [[Sowieck|Tylża]], [[Fredeburg (Żmudź)|Fredeburg]], zamek nad Ełkiem. |
||
W maju 1409 z inspiracji Witolda i Jagiełły na Żmudzi wybuchło ponowne powstanie, a Witold przysłał swego namiestnika [[Rumbold Wolimuntowicz|Rumbolda]]<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Kuczyński| imię = Stefan| tytuł =Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411 | wydawca = MON| miejsce = Warszawa| rok = 1955| strony =83–87}}</ref>. Po bitwie pod Grunwaldem Jagiełło i Witold podpisali w 1411 roku z zakonem krzyżackim [[Pokój toruński 1411|pokój toruński]], w którym Krzyżacy zrzekli się Żmudzi na czas życia Witolda. Po jego śmierci Żmudź miała wrócić do zakonu. |
W maju 1409 z inspiracji Witolda i Jagiełły na Żmudzi wybuchło ponowne powstanie, a Witold przysłał swego namiestnika [[Rumbold Wolimuntowicz|Rumbolda]]<ref>{{cytuj książkę | nazwisko = Kuczyński| imię = Stefan| tytuł =Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411 | wydawca = MON| miejsce = Warszawa| rok = 1955| strony =83–87}}</ref>. Po bitwie pod Grunwaldem Jagiełło i Witold podpisali w 1411 roku z zakonem krzyżackim [[Pokój toruński 1411|pokój toruński]], w którym Krzyżacy zrzekli się Żmudzi na czas życia Witolda. Po jego śmierci Żmudź miała wrócić do zakonu. |
Wersja z 15:05, 23 sty 2018
![]() |
![]() | |
Współczesna flaga Żmudzi | Herb Żmudzi | |
![]() | ||
Regiony etnograficzne Litwy, kolorem jasnozielonym zaznaczono Żmudź ze stolicą w Telszach | ||
![]() |
||
Herb Księstwa Żmudzkiego I Rzeczypospolitej |
Żmudź (łac. Samogitia, żmudz. Žemaitėjė, lit. Žemaitija) – jeden z pięciu regionów etnograficznych współczesnej Litwy, a także historyczna nazwa Dolnej Litwy. Dawna jednostka podziału terytorialnego (starostwo równoważne województwu) Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jako Księstwo Żmudzkie należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1918 r. część Republiki Litewskiej.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Lopaiciai._2007-06-12.jpg/220px-Lopaiciai._2007-06-12.jpg)
Geografia
Pod względem geograficznym tworzy Pojezierze Żmudzkie (zwane także Wysoczyzną Żmudzką) o charakterze morenowym, do 230 m wysokości n.p.m., w zachodniej części Litwy. Ziemie równinne, średnio urodzajne.
Historia
Od XIII wieku najeżdżana od strony północnej przez zakon kawalerów mieczowych, który w 1236 roku został pokonany przez Żmudzinów w bitwie pod Szawlami. Wkrótce na Żmudź rozpoczęły się od południa najazdy zakonu krzyżackiego.
30 stycznia 1384 roku Witold Kiejstutowicz podpisał traktat w Królewcu, w którym przyrzekł zostać wasalem zakonu i scedować część Żmudzi na rzecz zakonu krzyżackiego, aż do rzeki Niewiaża, wliczając Kowno. Potwierdził to układ nad rzeką Ełk w 1390 roku.
W roku 1398 Witold Kiejstutowicz pokojem na wyspie Salin odstąpił Krzyżakom większość Żmudzi aż po rzekę Niewiaża, którzy następnie ustanowili tam własną jednostkę terytorialną: wójtostwo. Zaczęto wtedy powolną chrystianizację tej ziemi. W styczniu 1400 roku wojska litewskie pod wodzą Witolda pomagały Krzyżakom zajmować Żmudź (w zamian Krzyżacy wzięli udział w bitwie nad Worsklą). Jednocześnie za wiedzą Witolda w 1401 roku wybuchło na Żmudzi powstanie. Pod koniec roku Litwa oficjalnie zaczęła pomagać powstańcom. Krzyżacy odpowiedzieli wspierając Świdrygiełłę, z którym podpisali układ w Malborku w 1402 roku. Wojna litewsko-żmudzka zakończyła się w roku 1404 pokojem w Raciążu, na mocy którego potwierdzono, że Żmudź jest własnością zakonu Krzyżackiego. W 1404 roku wójtem Żmudzi został Michał Küchmeister. W roku 1405 i 1406 wojska litewskie ponownie wspierały Krzyżaków przeciwko Żmudzinom. Głównymi zamkami krzyżackimi na Żmudzi były Dubissa, Tylża, Fredeburg, zamek nad Ełkiem.
W maju 1409 z inspiracji Witolda i Jagiełły na Żmudzi wybuchło ponowne powstanie, a Witold przysłał swego namiestnika Rumbolda[1]. Po bitwie pod Grunwaldem Jagiełło i Witold podpisali w 1411 roku z zakonem krzyżackim pokój toruński, w którym Krzyżacy zrzekli się Żmudzi na czas życia Witolda. Po jego śmierci Żmudź miała wrócić do zakonu.
Po pierwszym pokoju toruńskim, w roku 1413, mocą unii horodelskiej pomiędzy Koroną Polską a Litwą ustanowione zostało Księstwo Żmudzkie, które zostało włączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego jako starostwo z zachowaniem pewnych odrębnych przywilejów. W tym samym roku Żmudź przyjęła chrzest. Starostwem żmudzkim zarządzali starostowie. W konsekwencji przyjęcia chrztu w 1417 powstała diecezja żmudzka ze stolicą w Miednikach.
W 1418 roku Żmudzini podnieśli bunt przeciwko Witoldowi, opowiadając się za Świdrygiełłą i sprzeciwając się chrystianizacji, jednak Kieżgajło Wolumintowicz w 1419 roku krwawo go stłumił, ścinając 60 najważniejszych przywódców żmudzińskich[2][3].
W 1422 roku podpisano pokój melneński, w którym Zakon krzyżacki po przegranej wojnie golubskiej wieczyście zrezygnował ze Żmudzi. Stan ten potwierdził w 1431 roku pokój w Christmemlu podpisany z inflancką gałęzią, w którym określono ostatecznie granice Żmudzi[4]. W latach 1413–1441 nazywana była starostwem żmudzkim. W 1441 wielki książę litewski Kazimierz IV Jagiellończyk przyjął przywrócony tytuł księcia żmudzkiego.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/RON_ksi%C4%99stwo_%C5%BCmudzkie_map.svg/220px-RON_ksi%C4%99stwo_%C5%BCmudzkie_map.svg.png)
Księstwo Żmudzkie w granicach Rzeczypospolitej w 1619
W 1440 roku Żmudź pod przywódcą Dowmonta, zwolennika Michajłuszki (syna Zygmunta Kiejstutowicza), wykazując tendencje separatystyczne, wystąpiła przeciwko Kazimierzowi Jagiellończykowi, który w 1441 roku spacyfikował buntownicze nastroje uznając jej autonomię w zakresie administracji i sądownictwa[5][6]. Na mocy postanowienia Kazimierza Jagiellończyka Żmudź miała być traktowana na równi z województwami wileńskim i trockim, i przestała być traktowana tylko jako starostwo żmudzkie (jakim była od 1413 r.), przywrócono jej status księstwa (łac. Ducatus Samogitiae), księciem został Kazimierz Jagiellończyk. Władcy Polski zachowali, przywrócony w 1441 roku, tytuł książąt żmudzkich (duces Samogitiae) do roku 1795.
W 1 poł. XVI wieku rolę dominującą na Żmudzi sprawował ród Kieżgajłów, którzy podtrzymywali tendencje odrębności politycznej tej ziemi wobec Litwy.
W 1492 roku Żmudź otrzymała od Kazimierza Jagiellończyka szerokie przywileje na wzór polskich i nadające jej szerokie uprawnienia dotyczące wybierania przez mieszkańców starosty i ciwunów stojących na czele powiatów. W 1529 roku król Zygmunt I Stary nadał Żmudzi Ustawę dla ludu pospolitego ziemi żmudzkiej zakazującą administracji nakładania nadmiernych podatków na mieszkańców.
Zygmunt August nadał w 1557 r. ustawę ekonomiczną o nazwie Sprawa Włoczna, na podstawie której Piotr Chwalczewski dokonał reformy określonej jako pomiara włóczna.
Żmudź miała prawo delegowania do Senatu Rzeczypospolitej trzech senatorów większych (krzesłowych), którymi byli: biskup żmudzki, starosta żmudzki i kasztelan żmudzki. Starosta żmudzki zajmował miejsce w Senacie między wojewodami łęczyckim a brzesko-kujawskim. Mianował go król Polski z kandydatów wybranych przez żmudzką szlachtę. Sejmiki odbywały się w Rosieniach, na których obierano trzech posłów na Sejm i czterech deputatów do Trybunału Litewskiego (po dwóch na kadencję wileńską i ruską). Żmudź była podzielona na dwa okręgi sądowe (repartycye) z siedzibą w Rosieniach i Telszach (później Szawlach), w których mieściły się sąd ziemski i sąd grodzki.
Po Rozbiorze Polski w 1795 roku Żmudź została zajęta przez Rosję, co zostało potwierdzone po wojnach napoleońskich na Kongresie wiedeńskim w 1815 roku.
W czasie powstania listopadowego miały miejsce liczne wystąpienia Żmudzinów przeciwko okupacji rosyjskiej: 26 marca 1831 powstańcy opanowali Rosienie, 28 marca Telsze, Szawle, 2 kwietnia Janów, 7 kwietnia, rozbrajając rosyjskie garnizony i tworząc własne struktury administracji. W Rosieniach powołano Rząd Tymczasowy, na którego czele stanęli: Juliusz Gruszewski, Józef Rymkiewicz i Ignacy Staniewicz. Ezechiel Staniewicz został naczelnikiem powiatu rosieńskiego.
W 1915 roku została zajęta przez Cesarstwo Niemieckie, a w 1918 roku władzę w niej obejmuje Pierwsza Republika Litewska. W latach 1940–1941 pod okupacją radziecką, następnie do 1944 roku pod okupacją niemiecką, a następnie do 1990 roku w składzie ZSRR (jako część LSRR). Od 1990 roku Żmudź wchodzi w skład Republiki Litewskiej.
Siedziby ziemiańskie[7]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Palanga_Tyszkiewicz_palace.jpg/220px-Palanga_Tyszkiewicz_palace.jpg)
- Bejsagoła – pałac rodziny Komarów
- Berżany – pałac Adolfa Czapskiego z ok. 1840 r.
- Czerwony Dwór – zamek Tyszkiewiczów
- Dykteryszki – pałac Szemiothów h. Łabędź
- Zamek Giełgudów – rodu Giełgudów
- Kretynga – pałac Józefa Tyszkiewicza
- Plinksze – pałac Konstantego Broel-Platera
- Płungiany – pałac Ogińskich
- Pogryżów – pałac Hieronima Przeciszewskiego
- Połąga – pałac Tyszkiewiczów
- Retów – pałac Ogińskich
- Syrutyszki – pałac Szymona Komorowskiego z pocz. XX wieku
Wielcy książęta
Wielki książę
Miasta
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/%C5%A0iauliai_-_panoramio_%283%29.jpg/220px-%C5%A0iauliai_-_panoramio_%283%29.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Liuteronu_baznycia%2C_2005-10-28.jpg/220px-Liuteronu_baznycia%2C_2005-10-28.jpg)
Największe miasta na Żmudzi (2014):
miasto | populacja (2014) |
okręg | ||
---|---|---|---|---|
1. | Szawle | 105 653 | szawelski | |
2. | Możejki | 36 278 | telszański | |
3. | Kiejdany | 26 080 | kowieński | |
4. | Telsze | 24 500 | telszański | |
5. | Taurogi | 24 043 | tauroski | |
6. | Płungiany | 19 142 | telszański | |
7. | Kretynga | 18 124 | kłajpedzki | |
8. | Połąga | 17 620 | kłajpedzki | |
9. | Gorżdy | 16 087 | kłajpedzki | |
10. | Kurszany | 13 670 | szawelski | |
11. | Jurbork | 13 307 | tauroski | |
12. | Rosienie | 12 245 | kowieński | |
13. | Nowe Okmiany | 11 468 | szawelski | |
14. | Janiszki | 10 881 | szawelski | |
15. | Kielmy | 10 302 | szawelski |
Zobacz też
- Żmudzini
- Księstwo Żmudzkie
- Semigalia, Kurlandia, Liwonia, Łotwa, Łatgalia
- podział terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów
- Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
- Lauda (region)
Przypisy
- ↑ Stefan Kuczyński: Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411. Warszawa: MON, 1955, s. 83–87.
- ↑ Krzysztof Pietkiewicz , Kieżgajłowie i ich latyfundium do połowy XVI wieku, Poznań: UAM, 1982 .
- ↑ Ludwik Kolankowski , Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. I, 1377–1434, Warszawa 1930, s. 136 .
- ↑ Zygmunt Gloger , Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903 .
- ↑ Maria Bogucka , Kazimierz Jagiellończyk, Warszawa 1978, s. 25 .
- ↑ Jerzy Ochmański , Historia Litwy, Wrocław 1982, s. 111 .
- ↑ Roman Aftanazy , Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 3, s. 175–299 .
Linki zewnętrzne
- Żmudź, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 795 .