Przejdź do zawartości

Stanisław Staszic

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez The Polish Bot (dyskusja | edycje) o 03:17, 27 gru 2017. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 27 gru 2017, była oparta na tej wersji.
Stanisław Staszic
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

6 listopada 1755 (chrzest)
Piła

Data i miejsce śmierci

20 stycznia 1826
Warszawa

Miejsce pochówku

Zespół klasztorny Kamedułów na Bielanach w Warszawie

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Prezbiterat

XII 1778/I 1779

podpis
Odznaczenia
Order Orła Białego Order Świętego Stanisława (Królestwo Kongresowe)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Medal z podobizną Stanisława Staszica 1926.
Grób Staszica przy kościele pokamedulskim na Bielanach w Warszawie
Pomnik Stanisława Staszica w parku jego imienia w Łodzi
Pomnik Stanisława Staszica przed Rektoratem Politechniki Świętokrzyskiej odsłonięty 3 czerwca 2015 r.

Stanisław Wawrzyniec Staszic, inne formy nazwiska: Stasic; Staszyc; Stazis, pseud.: Pisarz „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”; S.; Zakordonowy obywatel pruski[1] (ur. przed 6 listopada 1755 w Pile, zm. 20 stycznia 1826 w Warszawie) – polski działacz oświeceniowy, pionier spółdzielczości, pisarz polityczny i publicysta, filozof i tłumacz, wolnomularz, przyrodnik: geograf i geolog; ksiądz katolicki (przez niemal 20 ostatnich lat życia Staszic nie pełnił posługi duszpasterskiej i nie nosił sutanny). Członek Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego w 1808 roku[2], minister stanu Księstwa Warszawskiego od 1809 roku, radca stanu Księstwa Warszawskiego od 1810 roku, zastępca ministra oświaty Królestwa Polskiego w latach 1818–1824, minister stanu Królestwa Polskiego od 1824 roku[3].

Życiorys

Urodzony w rodzinie mieszczańskiej (ojciec Wawrzyniec i dziadek byli burmistrzami Piły; matką była Katarzyna z Mędlickich, burmistrzanka Pilska), po ukończeniu szkół (seminarium duchowne) w Poznaniu, uzyskał święcenia (przełom 1778/1779) i w roku 1779 został duchownym.

Rok wcześniej (9 lipca 1778) otrzymał kanclerstwo kolegiaty szamotulskiej, wraz z dochodami z dóbr Jankowice. Z kanclerstwa ustąpił 2 grudnia 1796. Dalsze wykształcenie uzyskał w latach 1779–1781 we Francji (Paryż: nauki fizyczne i przyrodnicze w Collège de France – poznał wówczas G. L. Buffona) i Niemczech (od połowy roku 1779: Lipsk i Getynga). W tym okresie poznał i odwiedzał Alpy i Apeniny.

Po powrocie do Polski (1781) otrzymał posadę wychowawcy synów byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Rok później (1782) otrzymał doktorat obojga praw Akademii Zamojskiej i tamtejszą katedrę języka francuskiego (do roku 1784). Jeszcze dwukrotnie (IV.1790–XII.1791 i XII.1794–VI.1797) wyjeżdżał za granicę. W pierwszym przypadku wyjechał z Zamoyskimi do Wiednia, a następnie do Włoch (do Zamościa powrócił w grudniu 1791). W drugim ponownie odwiedził z Zamoyskimi Wiedeń. Według kroniki parafii pw. św. Katarzyny w Czernięcinie w latach 1788–1791 był proboszczem w Turobinie i rektorem w Czarnęcinie.

W pierwszych latach Sejmu Czteroletniego przebywał w Warszawie. Od 10 lutego 1792 (data śmierci A. Zamoyskiego) stał się doradcą finansowym wdowy, co wkrótce doprowadziło do narastających niesnasek z dotychczasowymi wychowankami. W tym okresie posiadał już znaczny kapitał własny, który skutecznie pomnażał. Z początkiem marca 1793 pojawił się na krótko w Warszawie. W roku 1797, po śmierci Konstancji Zamoyskiej, jej syn (Aleksander) wytoczył mu proces o sfałszowanie skryptu dłużnego (zakończony ugodą ze Stanisławem Zamoyskim i wycofaniem pozwu). W celach naukowych podróżował po kraju (1798-1799), prowadząc badania geologiczne i geograficzne. Wiosną roku 1800 (30 marca) nabył dobra hrubieszowskie, które zostały intabulowane 9 marca 1801 na nazwisko Anny z Zamoyskich Sapieżyny. Oficjalnie stały się jego własnością dopiero 10 lat później (19 sierpnia 1811).

W roku 1801 kupił domy dla siedziby Towarzystwa Przyjaciół Nauk (na członka TPN powołany został kilka miesięcy wcześniej, w roku 1800). Jesienią roku 1804 ponownie wyjeżdża za granicę, odwiedzając kolejno: Wrocław, Drezno i Paryż (do kraju powrócił w czerwcu 1805). Dwa miesiące później wyrusza na wyprawę geologiczną w Tatry, podczas której wszedł na Krywań i Łomnicę (21 sierpnia 1805 – pierwsze wejście na szczyt). Pełnił funkcje państwowe i społeczne. W 1812 roku przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego[4].

Staszic był jednym z czołowych reformatorów i uczonych polskiego oświecenia. Filozof, głoszący monistyczną koncepcję rozwoju świata. Działał na rzecz poprawy położenia chłopów.

W 1812, w folwarku Jarosławiec (koło Uchań) założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, stając się tym samym prekursorem spółdzielczości w Polsce (w 1816 dołączył do ruchu folwark dziekanowski, a w 1817 folwark hrubieszowski – mieszczanie posiadający własne majątki nie zgodzili się na włączenie miasta do Towarzystwa). Pod względem ideowym skłaniał się ku fizjokratyzmowi oraz panslawizmowi (szczególnie po 1815). Zwolennik gruntownych reform systemowych w I Rzeczypospolitej, w okresie Sejmu Wielkiego wspierał piórem zmiany przeprowadzane przez parlament. Od 1808 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, po 1818 założył Towarzystwo Rolnicze w Hrubieszowie. W latach 1807–1812 członek Izby Edukacyjnej, od 1815 Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, członek Rady Stanu Królestwa Polskiego. Współorganizator szkoły uniwersyteckiej w Warszawie (1816) oraz Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach.

Odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu, działając jako geolog i badacz natury. W 1825 opublikował informacje o Górach Izerskich i Karkonoszach. W latach 1816–1824 pełnił funkcję dyrektora generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego. Przygotował wówczas plan rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Wznowił eksploatację węgla kamiennego ze złoża Reden na terenie obecnej Dąbrowy Górniczej. Z inicjatywy Staszica powstało wiele obiektów przemysłowych, m.in. pierwsze w Królestwie Polskim huty cynku (4 huty o wspólnej nazwie „Konstanty” – 1816–1822) oraz ośrodki hutnictwa żelaza.

Był mecenasem i promotorem wynalazcy Abrahama Sterna.

Został pochowany przy kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (pokamedulskim) na warszawskich Bielanach[5]. W pogrzebie duchownego uczestniczyło 14 tys. osób. Zgodnie z ostatnią wolą zmarłego część jego majątku – 800 tys. zł została podzielona po 200 tys. zł między fundusze założycielskie domu zarobkowego dla ubogich i Szpitala Dzieciątka Jezus, a reszta na pomnik Mikołaja Kopernika, Instytut Głuchoniemych i Szpital Marcinkanek. Przez niemal cztery lata po śmierci Staszica jego grób był miejscem spotkań warszawskiej młodzieży i członków ruchów patriotycznych.

Odznaczenia

W 1816 odznaczony Orderem Orła Białego[3]. W Królestwie Kongresowym został kawalerem Orderu Świętego Stanisława 1. klasy[6].

Upamiętnienie

Jest m.in. patronem Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

Wizerunek Staszica widniał na banknocie o nominale 50 000 zł, będącym w obiegu w latach 1989-1996[7].

Uchwałą z dnia 14 kwietnia 2004 Polska Akademia Nauk uznała rok 2005 (będący 250 rocznicą urodzin i poprzedzający 180 rocznicę śmierci) Rokiem Stanisława Staszica.

W uznaniu zasług Stanisława Staszica w rozwój polskiego szkolnictwa, 3 czerwca 2015 r. odsłonięto przed gmachem Rektoratu Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach jego posąg.

Twórczość

Ważniejsze dzieła

  1. Myśl tłomacza, powst. przed rokiem 1786, wyd. jako wstęp do: G. L. Buffon: Epoki natury; zobacz Przekłady poz. 3 (wyd. 1 i następne), a także Wydania zbiorowe poz. 5-6; fragmenty przedr.: „Pamiętnik Warszawski” 1810 t. 2, nr 4; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2
  2. Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego... wersja cyfrowa, przedmowa dat. „w Heilsbergu 20 maja 1785”, wyd. (Warszawa 1787, bez korekty); wyd. następne: wyd. 2 (Warszawa 1787, usunięto błędy druk.); wyd. 3 (Supraśl 1787, przedr. piracki); wyd. 4 (Łuck, przed 4 marca 1789, przedr. piracki); pod zmienionym tytułem zobacz poz. 21, t. 1 i odb. Warszawa 1816; wyd. K. J. Turowski, Kraków 1861 „Biblioteka Polska” nr 13-15; przekł.: niemiecki (1787), rosyjski (brak daty)
  3. Poprawy i przydatki do książki Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, dat. „w Heilsbergu 10 listopada 1788” (Warszawa 1789), wykaz błędów druku i uzupełnienie tekstu wyd. 1

Wybrane opracowania nt. twórczości Staszica

Monografie

  1. Cz. Leśniewski: S. Staszic, jego życie i ideologia w dobie Polski Niepodległej (1755-1795), Warszawa 1926 „Rozprawy Historyczne Towarzystwa Nauk Warszawskiego” t. 5, zeszyt 2
  2. B. Szacka: Portret mieszczanina, Warszawa (1962) „Biblioteka Wiedzy Historycznej”
  3. B. Szacka: S. Staszic (Warszawa 1966) „Ludzie Żywi” nr 9.

Pozostałe

  1. Raporty szkoły wydziałowej poznańskiej składane Szkole Głównej Koronnej w latach 1777-1789, ogł. T. Wierzbowski, Warszawa 1905 „Komisja Edukacji Narodowej” nr 7, s. 212, 232
  2. (Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego. Rec. i polemiki): (Ch. G. Steiner), „Polnische Bibliothek” 1787 zeszyt 1, przekł. polski „Biblioteka Warszawska” 1788 część 2
  3. (Przestrogi dla Polski. Rec. i omówienie) w: Tagebuch des unterm Bande der Konföderazion im Jahre 1788 angefangenen und ins gegenwärtige 1789 Jahr fortgesetzten merkwürdigen polnischen Reichstages nebst verschiedenen bei dieser Gelegenhait herausgekommenen Schriften t. 4, Warszawa-Lipsk 1789
  4. (O statystyce Polski. Rec. i omówienie): „Allgemeine Literaturzeitung” (Halle) 1808; S. Dębowski: Uwagi nad pismem O statystyce polski, Kraków 1809 (2 wydania)
  5. Przekład Iliady ks. Staszica, „Tygodnik Polski” 1819 t. 3, nr 31-32, 38
  6. (Nekrologi, mowy żałobne): „Dziennik Wileński” 1826; J. Falkowski: Mowa na pogrzebie ks. S. Staszica, „Gazeta Warszawska” 1826 nr 17; „Gazeta Lwowska” 1826 nr 12
  7. J. U. Niemcewicz: Pamiętniki od r. 1811-1820 t. 1-2, Poznań 1871
  8. J. U. Niemcewicz: Pamiętniki czasów moich (powst. 1823-1838); wersja 2 wyd. Paryż 1848 i wyd. następne; wersja 1 wyd. (Warszawa) 1957 „Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych”
  9. (K. Koźmian): Ks. S. Staszic, „Przyjaciel Ludu” 1837 nr 33-34
  10. F. Węgleński: O ustawie rolniczego towarzystwa ratowania się wspólnie w nieszczęściach, przez S. Staszica..., „Rocznik Gospodarstwa Krajowego” t. 11-12 (1847-1848).

Zobacz też

  1. ↑ T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 217.
  2. ↑ Kalendarzyk Polityczny, Chronologiczny i Historyczny na Rok Panski 1808. Z niektoremi dodatkami i Magistraturami kraiowemi, Warszawa, s. 84.
  3. ↑ a b Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 286.
  4. ↑ Dziennik Konfederacyi Jeneralnej Królestwa Polskiego. 1812, nr 1, s. 4.
  5. ↑ Grzegorz Kalwarczyk: Przewodnik po parafiach i kościołach Archidiecezji Warszawskiej. Tom 2. Parafie warszawskie. Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, 2015, s. 267. ISBN 978-83-7821-118-1.
  6. ↑ Stanisław Łoza, Kawalerowie orderu św. Stanisława (1. XII. 1815–29. XI. 1830), w: „Miesięcznik Heraldyczny”, nr. 5, r. IX, Warszawa, sierpień 1930, s. 98.
  7. ↑ To już 20 lat. Pamiętasz jeszcze stare banknoty?. businessinsider.com.pl. [dostęp 2017-08-09]. (pol.).

Bibliografia

  • T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 217-235.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanisław_Staszic&oldid=51361964”