Umowa o zmianie granic z 15 lutego 1951

Umowa o zmianie granic z 15 lutego 1951 – największa w historii powojennej Polski i jedna z największych w historii powojennej Europy korekta graniczna. Dotyczyła wymiany terenów o powierzchni 480 km² (obszar powierzchniowo zbliżony do Warszawy). Umowę ogłoszono w Dz.U. z 1952 r. nr 11, poz. 63.

Przyczyny

Istotnym dla strony radzieckiej powodem wymiany były złoża węgla kamiennego na Ziemi Sokalskiej i połączenie kolejowe Rawa Ruska – Sokal, za co Polsce przekazano tereny o ubogich glebach i z wyeksploatowanymi złożami ropy naftowej^[1]^[2]^[a]. Ze strony polskiej wśród argumentów za wymianą terenów miał padać m.in. ten o zamiarze zagospodarowania i dokończenia rozpoczętej przed II wojną światową budowy obiektów zespołu elektrowni Myczkowce-Solina na rzece San, rozdzielonych powojenną granicą polsko-radziecką, co uniemożliwiało po wojnie kontynuację tego przedsięwzięcia przez Polskę. Strona sowiecka powiadomiła władze polskie o planie wymiany w drugiej połowie 1950 r. Negocjacje zaczęły się w Moskwie w styczniu 1951, na czele polskiej delegacji stanął Aleksander Zawadzki. Strona polska proponowała jako rekompensatę obszary położone wokół miejscowości Niżankowice, Dobromil, Chyrów i Smolnica oraz linię kolejową Przemyśl – Zagórz, na co Sowieci zaproponowali dopłatę 150 mln dolarów, co było nie do realizacji przez stronę polską. Umowa została podpisana 15 lutego 1951, ogłoszona 25 maja 1951, ratyfikowana przez stronę polską 31 maja 1951, a wymiana dokumentów ratyfikacyjnych miała miejsce 6 czerwca 1951^[1].

Postanowienia umowy

ZSRR odstąpił Polsce tereny leżące na północny wschód od górnego biegu Sanu. Był to fragment ówczesnego obwodu drohobyckiego, należącego do USRR; obecnie jest to miasto Ustrzyki Dolne (Устрики Долішні) oraz wsie: Czarna (Чорна), Lutowiska (Лютовиска / Шевченково), Krościenko (Коростенко), Bandrów Narodowy (Бандров), Bystre (Быстре), Liskowate (Лискувате), wraz z terenami okolicznymi. Korekta dotyczyła 10 gmin: Krościenko (środkowo-zachodnią część, oprócz skrawka na samym zachodzie), Ustrzyki Dolne (oprócz zachodnich fragmentów), Łobozew (zachodnia połowa), Czarna, Polana, Lutowiska (Szewczenko) (oprócz wschodniego fragmentu), Zatwarnica (część północna), Łomna (część północno-zachodnia), Ławrów (zachodni fragment) i Stuposiany (północno-wschodni fragment) oraz miasto Ustrzyki Dolne.
Polska odstąpiła ZSRR fragment województwa lubelskiego z miejscowościami Bełz (Белз), Uhnów (Угнів), Krystynopol (Червоноград), Waręż (Варяж), Chorobrów (Хоробрів) oraz lewobrzeżną część Sokala – Żwirkę (Жвирка), wraz z linią kolejową Rawa Ruska – Krystynopol. Obecnie miasta te znajdują się na terenie rejonu sokalskiego w obwodzie lwowskim (Сокальський район, Львівська область). Korekta dotyczyła 7 gmin: Bełz, Chorobrów, Dołhobyczów, Krystynopol, Uhnów, Tarnoszyn i Waręż, z których tylko gmina Krystynopol została włączona w całości do ZSRR^[2].

Wedle postanowień umowy cały majątek nieruchomy (budynki, kołchozy, infrastruktura, linie kolejowe) przechodził wraz z terytorium na rzecz nowego właściciela. Państwo odstępujące nie mogło w związku z powyższym rościć żadnych pretensji o rekompensatę. Państwo odstępujące zachowywało prawo do majątku ruchomego (sprzętu rolniczego, taboru kolejowego, inwentarza żywego) pod warunkiem wywiezienia go.

Przesiedlenie (Akcja H-T)

Ludność z żyznych okolic Sokala została pod koniec 1951 roku (październik – listopad) przesiedlona w okolice Ustrzyk Dolnych w ramach „Akcji H–T” (nazwa pochodzi od pierwszych liter wysiedlanych powiatów: Hrubieszów – Tomaszów).

W wyniku Akcji H-T przesiedlono 14 151 osób, z tego na Ziemie Odzyskane 7460 osób (1917 rodzin), a w rejon Ustrzyk Dolnych 3934 osoby (1097 rodzin)^[3].

Dalsze plany wymiany granic

Już w listopadzie 1952 roku ZSRR zamierzał dokonać kolejnej wymiany granic. Polska miała stracić 1300 km² z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego, w tym miasto Hrubieszów. Granica miała biec od Korytnicy na zachód do Annopola, stąd przez Podhorce i Werbkowice do Łaszczowa, stąd przez Rzeczycę do wsi Kornie. W zamian Polsce miały przypaść m.in. okolice Chyrowa z węzłem kolejowym, proponowane przez polską delegację podczas poprzedniej wymiany. Granica na tym obszarze rozpoczynałaby się od wsi Czerniawa, stamtąd biegłaby do Hussakowa, następnie do Bolanowic, stamtąd do Bylic, dalej do Starej Soli, przez wieś Strzyłki do wsi Sokoliki. Do realizacji nie doszło prawdopodobnie z powodu choroby i śmierci Stalina^[4]^[5].

Zobacz też

korekty granic Polski od 1945 roku

Uwagi

↑ Obszar przyłączony do Polski obejmował część Gór Sanocko-Turczańskich i Bieszczadów – jeżeli do Bieszczadów zaliczy się pasmo Otrytu, leżące między Sanem a potokiem Głuchy, choć czasem jest ono traktowane jako część Gór Sanocko-Turczańskich.

Przypisy

↑ ^a ^b PiotrP. Eberhardt PiotrP., Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej, „Dzieje Najnowsze”, 50 (2), 2018, s. 87–118 [dostęp 2023-03-02] .
↑ ^a ^b Terytorium i podział administracyjny, [w:] AndrzejA. Gawryszewski AndrzejA., Ludność Polski w XX wieku, Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 46–49, ISBN 83-87954-66-7, OCLC 66381296 [dostęp 2023-03-02] .
↑ Bieszczady 1951. Akcja H-T 1951. bieszczadzki.pl. [dostęp 2023-04-28].
↑ StanisławS. Jadczak StanisławS., Hrubieszów i powiat hrubieszowski, 1400-2000, Lublin: Express Press, 2000, ISBN 83-87484-25-3, OCLC 50248039 .
↑ JacekJ. Tebinka JacekJ., Proponowana zmiana polskiej granicy wschodniej w 1952 r., „Dzieje Najnowsze”, 26 (3), 1994, s. 71–75 [dostęp 2023-03-02] .

Linki zewnętrzne

Prostowanie granicy, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu (za Dziennikiem Wschodnim), 3 lutego 2006 [zarchiwizowane 2012-04-25] .
JakubJ. Kowalski JakubJ., Akcja H – T: komuniści do ostatka trzymali sprawę w tajemnicy [online], TVP Tygodnik, 21 stycznia 2022 [dostęp 2022-01-26] .

[3] Obszar przyłączony do Polski obejmował część Gór Sanocko-Turczańskich i Bieszczadów – jeżeli do Bieszczadów zaliczy się pasmo Otrytu, leżące między Sanem a potokiem Głuchy, choć czasem jest ono traktowane jako część Gór Sanocko-Turczańskich.

[Eberhardt-1] PiotrP. Eberhardt PiotrP., Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej, „Dzieje Najnowsze”, 50 (2), 2018, s. 87–118 [dostęp 2023-03-02] .

[Gawryszewski-2] Terytorium i podział administracyjny, [w:] AndrzejA. Gawryszewski AndrzejA., Ludność Polski w XX wieku, Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 46–49, ISBN 83-87954-66-7, OCLC 66381296 [dostęp 2023-03-02] .

[4] Bieszczady 1951. Akcja H-T 1951. bieszczadzki.pl. [dostęp 2023-04-28].

[Jadczak-5] StanisławS. Jadczak StanisławS., Hrubieszów i powiat hrubieszowski, 1400-2000, Lublin: Express Press, 2000, ISBN 83-87484-25-3, OCLC 50248039 .

[Tebinka-6] JacekJ. Tebinka JacekJ., Proponowana zmiana polskiej granicy wschodniej w 1952 r., „Dzieje Najnowsze”, 26 (3), 1994, s. 71–75 [dostęp 2023-03-02] .

[1]

[2]

[a]

[3]

[4]

[5]