Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie

Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie
	Gimnazjum męskie
	; Zabudowania placówki przed 1939
Państwo	Polska
Miejscowość	Bąkowice pod Chyrowem
Data założenia	1886
Data zamknięcia	1939
Patron	św. Józef
	Położenie na mapie Polski w 1939 Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie
	49,527°N 22,850°E/49,526667 22,850000
	Multimedia w Wikimedia Commons

Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie – klasztor oraz placówka naukowa, ze szkołą o statusie gimnazjum, założona i prowadzona przez jezuitów w Chyrowie k. Przemyśla w latach 1886–1939^[1]. Chyrowski zakład naukowo-wychowawczy uważany był czasach II Rzeczypospolitej za czołowe męskie gimnazjum w Polsce.

Historia

Zakład ten nawiązywał do tradycji Akademii Połockiej działającej już od 1580 i prowadzonej przez jezuitów od 1820 funkcjonującej Akademii Tarnopolskiej. Został założony z inicjatywy księży: Mariana Ignacego Morawskiego (1845–1901) i Henryka Jackowskiego (1834–1905)^[2]. W 1883 jezuici zakupili majątek Franciszka Topolnickiego w Bąkowicach pod Chyrowem k. Przemyśla w zaborze austriackim. W 1886 został tam otwarty Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów^[2]^[3]. Jesienią roku 1918 stanowił kwaterę kompanii Stanisława Maczka, co opisał w swoich pamiętnikach^[4].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i nastaniu II Rzeczypospolitej rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 5 grudnia 1925 Gimnazjum Męskie oo. Jezuitów otrzymało pełna prawa gimnazjów państwowych^[5]. W latach 20. Gimnazjum funkcjonowało pod nazwą Konwikt św. Józefa w Chyrowie^[2]. Właścicielem szkoły pozostawała polska prowincja zakonu oo. Jezuitów^[2]. Szkoła posiadała pełne prawa gimnazjum państwowego^[2]. Wówczas Gimnazjum było szkołą typu klasycznego^[2]. W 1926 w Gimnazjum było osiem klas z czternastoma oddziałami, w których uczyło się łącznie 471 uczniów wyłącznie płci męskiej^[2].

Wyposażenie

Zakład był jedną z najlepszych szkół w Polsce i w Europie. Rozległe zabudowania szkoły zawierały przestronne klasy, zaopatrzone znakomicie w pomoce naukowe, pracownie przedmiotowe, bibliotekę z ok. 30 tysiącami książek, bogate zbiory geograficzne i historyczne (w tym archeologiczne i numizmatyczne), przyrodnicze (własny ogród botaniczny), sale gimnastyczne i inne obiekty sportowe (4 korty tenisowe i 8 boisk), wyposażone w sprzęt do różnych dyscyplin sportowych i zabaw. Działał też szkolny teatr. Szkoła miała nawet własne obserwatorium astronomiczne^[6]. Znakomite były warunki socjalne, pomieszczenia sypialne, olbrzymia jadalnia i aula, sieć wodociągowa i kanalizacyjna, własna elektrownia, szpital, młyn z piekarnią, pralnia parowa, ślusarnia, stolarnia, własne folwarki. Wszystko to znajdowało się w znakomicie skomponowanym otoczeniu, pełnym parków, klombów i ogrodów.

Budynki zakładu wzniesiono według projektów Antoniego Łuszczkiewicza, a po jego śmierci Jana Zakrzewskiego. Rozbudowano go w pierwszych latach XX wieku według założeń Edgara Kovatsa. Było w nim 327 pokoi mieszkalnych i sal wykładowych, przeznaczonych dla 400 wychowanków.

Program nauczania

Program nauczania zakładu pokrywał się programem zalecanym dla klasycznych gimnazjów państwowych, jednak w różnych okresach próbowano go rozszerzyć (np. do 1890 w niektórych klasach usiłowano prowadzić w języku niemieckim lekcje z historii powszechnej, jednak wobec braku spodziewanych wyników z innowacji tej zrezygnowano). W latach 1909–1917 wprowadzono na statusie przedmiotów nadobowiązkowych zajęcia z języków ojczystych oraz języków: ukraińskiego, rosyjskiego, francuskiego, angielskiego, a także rysunków odręcznych, kaligrafii oraz gry na instrumentach. Prowadzenie systemu zajęć nadobowiązkowych umożliwiało uczęszczanie do gimnazjum uczniów mniej zamożnych, chociaż liczba uczniów wywodzących się z warstw średnich nie była zbyt liczna.

System wychowawczy

Jak wspomina jeden z wychowanków Zakładu Andrzej Rostworowski: Na dwu piętrach były tam w sumie dwa kilometry korytarzy. Każda z klas miała oddzielną sypialnię, salę do nauki, salę do rekreacji. Przemarsze przez korytarze odbywały się w milczeniu w dwóch szeregach. „W milczeniu wchodziło się do jadalni na 550 osób i dopiero na dzwonek prefekta generalnego, który jadał obiad razem z nimi, wolno było rozmawiać. Na koniec obiadu, na sygnał dzwonka trzeba było zamilknąć, co nie zawsze się udawało zrobić równocześnie”. Pobudka była o szóstej rano, cisza nocna o pół do dziesiątej. Lekcje trwały od 9 rano do pierwszej, z trzema kwadransami dużej pauzy i od czwartej do pół do szóstej. Przygotowanie lekcji zajmowało 4 godziny w trzech porcjach, z których pierwsza trwała od 8 do 9 rano. Na rekreację poświęcano dwie i pół godziny w dwu ratach. We wtorki i czwartki zamiast poobiednich rekreacji i lekcji odbywały się wycieczki-spacery. Zimą: łyżwy, narty, sanki. Latem kąpiele w rzece.

Dyrektorzy

ks. Władysław Dzikiewicz vide Aneta Borowik, Dzieje, Architektura oraz twórcy zakładu OO. Jezuitów w Chyrowie, str 27 w przypisie
ks. Jacek Stopka^[2]
ks. Arnold Waszyca^[2]
ks. Romuald Czeżowski^[2]
ks. Kazimierz Stefański^[2]
ks. Maksymilian Kohlsdorfer^[2]
ks. Jakub Krysa^[2]
ks. Józef Sawicki^[2]
ks. Józef Sas^[2]
ks. Maksymilian Kohlsdorfer^[2]
ks. Jan Dorda^[7]
ks. Błażej Blajer^[7]
Ks. Józef Kościsz^[7]

Wychowawcy

(Na podstawie materiału źródłowego^[8])

Jan Beyzym – polski duchowny katolicki, jezuita, misjonarz na Madagaskar, błogosławiony Kościoła katolickiego
Karol Rund – nauczyciel muzyki i dyrygent chóru^[9]
Władysław Dzikiewicz – jezuita, przełożony w Chyrowie (zwany „generałem”)
Nikodem Biernacki
Władysław Filar (1898/1899)
Adam Kozłowiecki (1933/1934)

Według stanu z 1926 wszyscy nauczyciele gimnazjum byli członkami zakonu oo. Jezuitów^[2].

Wychowankowie

Do chyrowskiego gimnazjum uczęszczali synowie ziemiaństwa, urzędników państwowych i samorządowych z ziem dawnej Rzeczypospolitej, a także Śląska (pruskiego i cieszyńskiego), oraz z Austrii, Czech i Węgier. Przez tę elitarną szkołę męską, która istniała 53 lata, przewinęło się około 6170 uczniów (nazywanych Chyrowiakami, stanowiących trzy pokolenia polskiej inteligencji i ziemiaństwa), w tym 1260 maturzystów. Wychowankowie gimnazjum należeli do elity społeczeństwa polskiego. Działali oni w różnych dziedzinach (duchowni, urzędnicy państwowi, dyplomaci, parlamentarzyści, wojskowi, pracownicy nauki, prawnicy, artyści, literaci), spośród nich rekrutowali się twórcy niepodległego państwa polskiego, uczestnicy kampanii wrześniowej, ruchu oporu, Polskich Sił Zbrojnych, a także osoby tworzące historię zagospodarowania Ziem Zachodnich i Północnych.

Gimnazjum chyrowskie ukończyli m.in.:

błogosławieni: Stanisław Kostka Starowieyski wojskowy;
politycy: Eugeniusz Kwiatkowski, Alfred Birkenmayer, Jan Choiński-Dzieduszycki;
dyplomaci: Leon Koppens, Jerzy Barthel de Weydenthal;
wojskowi: Roman Abraham, Kazimierz Rafał Chłapowski, Teodor Chmielowski, Bolesław Dunikowski, Adam Epler, Jerzy Kirchmayer, Stanisław Kogucki (1910), Stefan Kopecki, Wawrzyniec Łobaczewski, Adam Łubkowski, Kazimierz Papara, Witold Scazighino, Władysław Śniadowski, Wiktor Kamieński, Leon Schnür-Pepłowski;
pisarze: Franciszek Ksawery Pruszyński, Kazimierz Wierzyński, Józef Garliński, Konrad Rakowski, Kamil Giżycki, Mieczysław Orłowicz;
działacze społeczni: ks. Mieczysław Kuznowicz, Mieczysław Chłapowski, Tadeusz Łubieński, Feliks Szymanowski, Roman Wajda, Marian Kawski, Hieronim Wierzyński;
duchowni: kardynał Adam Kozłowiecki (arcybiskup Lusaki), ks. Stanisław Starowieyski, zakonnik ze Zgromadzenia Kapłanów od Najświętszego Sakramentu, przyjaciel Karola Wojtyły z którym wspólnie wyjechał na studia do Rzymu w 1946 r., biskup Kazimierz Tomczak, Edward O’Rourke (pierwszy biskup gdański), Marian Morawski (bratanek założyciela, teolog, męczennik Oświęcimia), Stanisław Styś (jezuita, biblista, profesor), Bruno Wolnik (jezuita, misjonarz);
naukowcy: Aleksander Birkenmajer, Mieczysław Jerzy Gamski, Stanisław Łoś, Paweł Siwek, Franciszek Tokarz;
lekarze: Marian Garlicki;
artyści i działacze kulturalni: Adam Styka, Antoni Wiwulski (twórca Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie), Witold Bełza;
aktorzy: Kazimierz Junosza-Stępowski^[10], Włodzisław Ziembiński;
nauczyciele: Jan Radożycki;
urzędnicy: Józef Trznadel;
filozofowie: Julian Edwin Zachariewicz.

Tymczasowo uczniem zakładu był późniejszy ks. Zdzisław Peszkowski^[11].

Administratorem Zakładu w latach 1930–1933 był Paweł Dzieduszycki, wcześniejszy ordynat Ordynacji Dzieduszyckich, dochody której przeznaczone były na utrzymanie i rozwój Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich we Lwowie.

II wojna światowa i okres powojenny

W czasie pierwszej okupacji sowieckiej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) w pomieszczeniach zakładu były koszary Armii Czerwonej, po zajęciu tych terenów przez Niemców (w czerwcu 1941) umieszczono tam obóz jeniecki, zaś od drugiej połowy 1943 do końca okupacji niemieckiej (sierpień 1944) – szpital wojskowy.

Po wojnie Chyrów znalazł się poza granicami Polski, więc gimnazjum nie mogło być reaktywowane. W obiektach zakładu mieściły się do 1992 koszary wojsk sowieckich, a do 2004 ukraińskich. Budynki poklasztorne, jak i późniejsze koszary wojskowe wymagają obecnie generalnego remontu. Władze Chyrowa zgodziły się początkowo na utworzenie tam ukraińsko-polskiego instytutu badawczego. Radni Chyrowa przyjęli uchwałę popierającą koncepcję utworzenia instytutu, jednak później zmienili zdanie i wydzierżawili budynki prywatnemu przedsiębiorcy, który chce tam otworzyć ośrodek wypoczynkowy lub park rozrywki. 4 lutego 1996 kaplicę Zakładu konsekrowano jako greckokatolicką cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja.

24 marca 2018 w zabudowaniach dawnego kolegium wybuchł pożar^[12]

Zobacz też

Zakład Naukowo-Wychowawczy Sióstr Niepokalanek w Jazłowcu

Przypisy

↑ Szkolnictwo jezuickie w Polsce - Polona [online], polona.pl [dostęp 2024-02-24] (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 131.
↑ Topij Stempińska, Beata: Uczniowie Jezuickich Instytucji Edukacyjnycj w Galicji w XIX Wieku - Portret Zbiorowy". Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatium w Krakowie, 2019. ISBN 978-83-7614-4146.
↑ Stanisław Maczek: Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918-1945. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990. ISBN 83-04-03659-2.
↑ Organizacja szkół. Szkolnictwo średnie. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 3, s. 46, 1 lutego 1926.
↑ Urania nr 2/1938 - artykuł „W Chyrowie powstaje obserwatorium szkolne” na str. 31. [dostęp 2013-10-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-08)].
↑ ^a ^b ^c AnnaA. Królikowska AnnaA., Chyrowski Zakład Naukowo-Wychowawczy w "Sprawozdaniach". Studia Paedagogica Ignatiana. Rocznik Wydziału Pedagogicznego Akademii "Ignatianum" w Krakowie 19/2, 105-121, 2016 .
↑ Sprawozdanie Dyrekcji Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1936/37. Przemyśl: 1937, s. 8-18.
↑ Karol Rund. bibliotekapiosenki.pl. [dostęp 2015-02-18].
↑ Kazimierz Junosza-Stępowski
↑ Edward Zając, Obywatele Honorowi Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka, Sanok 2002, s. 103.
↑ Pożar słynnego kolegium w Chyrowie na Ukrainie. rmf24.pl, 2018-03-24. [dostęp 2018-10-25].

Bibliografia

Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1914/15 i 1915/16. Przemyśl: 1916, s. 98.
Karol Lewicki - Chyrowskie popioły, Wrocław 1989.
ks. Jan Niemiec, Zakład Naukowo-Wychowawczy OO. Jezuitów w Chyrowie 1886–1939, Rzeszów-Kraków 1998.
Chyrowiacy, pod red. Ludwika Grzebienia SJ, Kraków 1990.
Słownik biograficzny wychowanków Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Chyrowie, 1886–1939, Kraków 2000.
Maciej Żurek, Zakład Naukowo-Wychowawczy OO. Jezuitów w Chyrowie 1886–1939, Papieska Akademia Teologiczna, Wydział Historii Kościoła.

Linki zewnętrzne

[1] Szkolnictwo jezuickie w Polsce - Polona [online], polona.pl [dostęp 2024-02-24] (pol.).

[ZZ-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 131.

[3] Topij Stempińska, Beata: Uczniowie Jezuickich Instytucji Edukacyjnycj w Galicji w XIX Wieku - Portret Zbiorowy". Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatium w Krakowie, 2019. ISBN 978-83-7614-4146.

[4] Stanisław Maczek: Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918-1945. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990. ISBN 83-04-03659-2.

[5] Organizacja szkół. Szkolnictwo średnie. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 3, s. 46, 1 lutego 1926.

[6] Urania nr 2/1938 - artykuł „W Chyrowie powstaje obserwatorium szkolne” na str. 31. [dostęp 2013-10-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-08)].

[:0-7] AnnaA. Królikowska AnnaA., Chyrowski Zakład Naukowo-Wychowawczy w "Sprawozdaniach". Studia Paedagogica Ignatiana. Rocznik Wydziału Pedagogicznego Akademii "Ignatianum" w Krakowie 19/2, 105-121, 2016 .

[8] Sprawozdanie Dyrekcji Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1936/37. Przemyśl: 1937, s. 8-18.

[9] Karol Rund. bibliotekapiosenki.pl. [dostęp 2015-02-18].

[10] Kazimierz Junosza-Stępowski

[11] Edward Zając, Obywatele Honorowi Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka, Sanok 2002, s. 103.

[12] Pożar słynnego kolegium w Chyrowie na Ukrainie. rmf24.pl, 2018-03-24. [dostęp 2018-10-25].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]