Wielki Wybuch: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Powszechne błędne przekonania: sprawa nie jest taka prosta. Trzeba by dokładnie przedstawić kwestię początkowej osobliwości w ogólnej teorii względności. Można by też opisać kreację niewirtualnych cząstek z próżni kwantowej Znacznik: Edytor kodu źródłowego 2017 |
drobne merytoryczne, drobne redakcyjne, int.; weryfikacja i rozwiązanie problemu z Dyskusji hasła (#Co było "przed"?) |
||
| Linia 6: | Linia 6: | ||
'''Wielki Wybuch''' ([[Język angielski|ang.]] ''Big Bang'') – model ewolucji [[Wszechświat]]a uznawany za najbardziej prawdopodobny. Według tego modelu ok. [[Wiek Wszechświata|13,799 ± 0,021]] mld lat temu<ref>{{cytuj stronę | url = https://inspirehep.net/record/1343079| tytuł = Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters| data dostępu = 2016-05-08 | autor = Planck Collaboration| opublikowany = [[InSpire]]| strony = 31 | data = 2015-02-05| język = en}}</ref> miał miejsce Wielki Wybuch – z nieskończenie [[Gęstość|gęstej]] i [[Temperatura|gorącej]] [[Osobliwość (astronomia)|osobliwości]] początkowej wyłonił się [[Wszechświat]] ([[Przestrzeń (fizyka)|przestrzeń]], [[czas]], [[Materia (fizyka)|materia]], [[Energia (fizyka)|energia]] i [[Oddziaływania podstawowe|oddziaływania]]). |
'''Wielki Wybuch''' ([[Język angielski|ang.]] ''Big Bang'') – model ewolucji [[Wszechświat]]a uznawany za najbardziej prawdopodobny. Według tego modelu ok. [[Wiek Wszechświata|13,799 ± 0,021]] mld lat temu<ref>{{cytuj stronę | url = https://inspirehep.net/record/1343079| tytuł = Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters| data dostępu = 2016-05-08 | autor = Planck Collaboration| opublikowany = [[InSpire]]| strony = 31 | data = 2015-02-05| język = en}}</ref> miał miejsce Wielki Wybuch – z nieskończenie [[Gęstość|gęstej]] i [[Temperatura|gorącej]] [[Osobliwość (astronomia)|osobliwości]] początkowej wyłonił się [[Wszechświat]] ([[Przestrzeń (fizyka)|przestrzeń]], [[czas]], [[Materia (fizyka)|materia]], [[Energia (fizyka)|energia]] i [[Oddziaływania podstawowe|oddziaływania]]). |
||
[[Teoria naukowa|Teoria]] ta opiera się na obserwacjach wskazujących na rozszerzanie się przestrzeni zgodnie z [[Metryka Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera|metryką Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera]]. Przemawia za tym [[przesunięcie ku czerwieni]] widma promieniowania elektromagnetycznego pochodzącego z odległych [[Galaktyka|galaktyk]], zgodne z [[Prawo Hubble’a|prawem Hubble’a]] w powiązaniu z [[Zasada kosmologiczna|zasadą kosmologiczną]]. Obserwacje te wskazują, że Wszechświat rozszerza się od stanu, w którym cała materia Wszechświata miała bardzo dużą gęstość i temperaturę, który jest identyfikowany z [[Osobliwość (astronomia)|grawitacyjną osobliwością]]. |
[[Teoria naukowa|Teoria]] ta opiera się na obserwacjach wskazujących na rozszerzanie się przestrzeni zgodnie z [[Metryka Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera|metryką Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera]]. Przemawia za tym [[przesunięcie ku czerwieni]] widma promieniowania elektromagnetycznego pochodzącego z odległych [[Galaktyka|galaktyk]], zgodne z [[Prawo Hubble’a|prawem Hubble’a]], w powiązaniu z [[Zasada kosmologiczna|zasadą kosmologiczną]]. Obserwacje te wskazują, że Wszechświat rozszerza się od stanu, w którym cała materia Wszechświata miała bardzo dużą gęstość i temperaturę, który jest identyfikowany z [[Osobliwość (astronomia)|grawitacyjną osobliwością]]. |
||
== Etymologia == |
== Etymologia == |
||
Określenia ''Wielki Wybuch'' (ang. ''Big Bang'') w odniesieniu do powyższego modelu po raz pierwszy użył [[Fred |
Określenia ''Wielki Wybuch'' (ang. ''Big Bang'') w odniesieniu do powyższego modelu po raz pierwszy użył [[Fred Hoyle]], nadając temu określeniu pejoratywny wydźwięk. Sam jednak później zaprzeczał, jakoby starał się model wyśmiać, a (jak twierdził) chciał jedynie w ten sposób podkreślić różnice w stosunku do ówcześnie panującego poglądu, że [[Statyczny model Wszechświata|wszechświat jest wieczny i niezmienny]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/1503721.stm | tytuł = 'Big bang' astronomer dies | data = 2001-08-22 | opublikowany = news.bbc.co.uk | język = en | data dostępu = 2018-07-25}}</ref>. |
||
Termin ''Wielki Wybuch'' jest używany zarówno w wąskim znaczeniu na określenie momentu, gdy zaczęło się obserwowane rozszerzanie się Wszechświata, jak i w szerszym – jako określenie dominującego [[Paradygmat|paradygmatu naukowego]] objaśniającego powstanie Wszechświata oraz uformowanie się przez [[Nukleosynteza|nukleosyntezę]] pierwotnej materii (zgodnie z [[Teoria Alphera-Bethego-Gamowa|teorią Alphera-Bethego-Gamowa]]). |
Termin ''Wielki Wybuch'' jest używany zarówno w wąskim znaczeniu na określenie momentu, gdy zaczęło się obserwowane rozszerzanie się Wszechświata, jak i w szerszym – jako określenie dominującego [[Paradygmat|paradygmatu naukowego]] objaśniającego powstanie Wszechświata oraz uformowanie się przez [[Nukleosynteza|nukleosyntezę]] pierwotnej materii (zgodnie z [[Teoria Alphera-Bethego-Gamowa|teorią Alphera-Bethego-Gamowa]]). |
||
| Linia 16: | Linia 16: | ||
== Historia teorii Wielkiego Wybuchu == |
== Historia teorii Wielkiego Wybuchu == |
||
Przed powstaniem teorii Wielkiego Wybuchu obowiązywał powszechnie uznawany pogląd, że Wszechświat jest |
Przed powstaniem teorii Wielkiego Wybuchu obowiązywał powszechnie uznawany pogląd, że Wszechświat jako całość (rozpatrywany w największej skali) jest niezmienny w swej budowie i wieczny. Pogląd ten popierał początkowo między innymi [[Albert Einstein]]{{Cytuj pismo | nazwisko = Friedman | imię = A.A. | data = 1922 | tytuł = Über die Krümmung des Raumes | czasopismo = [[Zeitschrift für Physik]] | wolumin = 10 | numer = 1 | strony = 377–386 | bibcode = 1922ZPhy...10..377F | doi=10.1007/BF01332580 | język = de}}</ref>. |
||
W 1912 r. amerykański astronom [[Vesto Slipher]] zmierzył widmo promieniowania elektromagnetycznego dla pobliskich „mgławic spiralnych” (tak wówczas nazywano galaktyki spiralne) i odkrył że widmo niemal wszystkich jest znacząco przesunięte ku czerwieni, |
W 1912 r. amerykański astronom [[Vesto Slipher]] zmierzył widmo promieniowania elektromagnetycznego dla pobliskich „mgławic spiralnych” (tak wówczas nazywano galaktyki spiralne) i odkrył, że widmo niemal wszystkich jest znacząco przesunięte ku czerwieni, co zinterpretował jako dowód, że galaktyki oddalają się od obserwatora. Astronom nie wyciągnął jednak kosmologicznych konsekwencji tej informacji, z uwagi na toczące się debaty dotyczące tego, czy mgławice te są częścią Drogi Mlecznej, czy oddzielnymi „wyspowymi wszechświatami”, jak to wówczas określano. |
||
W 1922 roku [[Aleksandr Friedman |
W 1922 roku [[Aleksandr Friedman]] wyprowadził równania postulujące rozszerzanie się Wszechświata na podstawie [[Ogólna teoria względności|ogólnej teorii względności]], pokazując tym samym, że Wszechświat może ulegać ekspansji. Niezależnie od niego, w 1927 roku wyprowadził je również ksiądz [[Georges Lemaître]]. Poszedł jednak dalej w swoich przewidywaniach i stwierdził, że jeżeli cofnęlibyśmy się jeszcze dalej w czasie, w pewnym momencie natrafilibyśmy na stan, w którym cały wszechświat był skondensowany do pojedynczego punktu w przestrzeni, wysuwając tym samym termin „pierwotny atom”. Swoje wyniki Lemaître przedstawił na [[Kongresy Solvaya|Kongresie Solvaya]] w [[Bruksela|Brukseli]] (wśród słuchaczy znalazł się Albert Einstein). Obserwacje Lemaître’a nie zostały dobrze przyjęte przez fizyków (zwracano uwagę, że Lemaître był księdzem, a jego model początku Wszechświata pokrywa się z opisem [[Stworzenie świata według Biblii|stworzenia świata według Biblii]]). Lemaître twierdził, że jego teoria jest czysto naukowa i jest niezależna od poglądów religijnych. Obserwacje Lemaître’a zostały zaakceptowane po opublikowaniu prac [[Edwin Hubble|Edwina Hubble’a]] i [[Milton Humason|Miltona Humasona]] na temat odległości i prędkości radialnych galaktyk<ref name="Siuda">{{Cytuj pismo | nazwisko = Siuda | imię = Magda | tytuł = Wielki Wybuch vs. stan stacjonarny | czasopismo = Kosmos Tajemnice Wszechświata – encyklopedia astronomii i astronautyki | wydawca = Oxford Educational | wolumin = 45 | strony = 21-23 | issn = 978-83-252-1666-5 | data = 2012}}</ref>. |
||
Jego prace zostały w 1929 roku potwierdzone przez obserwacje [[Edwin Hubble|Edwina Hubble’a]] przy pomocy 2,5 metrowego teleskopu Hookera, w [[Mount Wilson Observatory|Mount Wilson Obserwatory]]. Zaobserwował on, że galaktyki wykazują [[przesunięcie ku czerwieni]] wprost proporcjonalne do ich odległości od Ziemi – fakt ten znany jest obecnie jako [[prawo Hubble’a]]. Jeśli wziąć pod uwagę [[Zasada kosmologiczna|zasadę kosmologiczną]], która stanowi, że Wszechświat jest jednorodny i [[Izotropowość|izotropowy]], z prawa Hubble’a wynika, że cały Wszechświat rozszerza się. |
Jego prace zostały w 1929 roku potwierdzone przez obserwacje [[Edwin Hubble|Edwina Hubble’a]] przy pomocy 2,5 metrowego teleskopu Hookera, w [[Mount Wilson Observatory|Mount Wilson Obserwatory]]. Zaobserwował on, że galaktyki wykazują [[przesunięcie ku czerwieni]] wprost proporcjonalne do ich odległości od Ziemi – fakt ten znany jest obecnie jako [[prawo Hubble’a]]. Jeśli wziąć pod uwagę [[Zasada kosmologiczna|zasadę kosmologiczną]], która stanowi, że Wszechświat jest jednorodny i [[Izotropowość|izotropowy]], z prawa Hubble’a wynika, że cały Wszechświat rozszerza się. |
||
Pojawiły się dwie główne teorie wyjaśniające ten stan. Pierwszą była [[Teoria stanu stacjonarnego (kosmologia)|teoria stanu stacjonarnego]] autorstwa [[Fred Hoyle|Freda Hoyle'a]], [[Thomas Gold|Thomasa Golda]] i [[Hermann Bondi|Hermanna Bondiego]], która zakładała, że gęstość Wszechświata nie maleje, mimo jego rozszerzania się, dzięki ciągłej kreacji nowej materii. Drugiego wyjaśnienia dostarczyła teoria Lemaître’a, rozwijana dalej przez [[George Gamow|George’a Gamowa]]<ref name="Siuda" />. Istniały |
Pojawiły się dwie główne teorie wyjaśniające ten stan. Pierwszą była [[Teoria stanu stacjonarnego (kosmologia)|teoria stanu stacjonarnego]] autorstwa [[Fred Hoyle|Freda Hoyle'a]], [[Thomas Gold|Thomasa Golda]] i [[Hermann Bondi|Hermanna Bondiego]], która zakładała, że gęstość Wszechświata nie maleje, mimo jego rozszerzania się, dzięki ciągłej kreacji nowej materii. Drugiego wyjaśnienia dostarczyła teoria Lemaître’a, rozwijana dalej przez [[George Gamow|George’a Gamowa]]<ref name="Siuda" />. Istniały też inne teorie, np.[[Hannes Alfvén]] był zwolennikiem tzw. [[Elektryczny model kosmosu|kosmologii plazmowej]]. |
||
Przez pewien czas naukowcy byli podzieleni, jeśli chodzi o poparcie dla tych teorii. Jednak w latach 60. ubiegłego wieku odkrycie [[Mikrofalowe promieniowanie tła|mikrofalowego promieniowania tła]] przechyliło szalę na korzyść teorii Wielkiego Wybuchu. |
Przez pewien czas naukowcy byli podzieleni, jeśli chodzi o poparcie dla tych teorii. Jednak w latach 60. ubiegłego wieku odkrycie [[Mikrofalowe promieniowanie tła|mikrofalowego promieniowania tła]] przechyliło szalę na korzyść teorii Wielkiego Wybuchu. Współcześnie badania kosmologiczne skupiają się na próbach zrozumienia, jak w kontekście teorii Wielkiego Wybuchu formują się galaktyki, co działo się w pierwszych momentach istnienia Wszechświata i pogodzenia obserwacji z teorią. |
||
Duże postępy w zakresie teorii Wielkiego Wybuchu zostały poczynione w latach 90. XX i w pierwszej dekadzie XXI wieku. Dzięki [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|kosmicznemu teleskopowi Hubble’a]] możliwe stały się pomiary o niespotykanej wcześniej precyzji, które doprowadziły do odkrycia, że tempo rozszerzania się Wszechświata wydaje się przyspieszać<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Kotarba | imię = Andrzej | tytuł = Hubble. Najsłynniejszy z kosmicznych teleskopów | czasopismo = Kosmos Tajemnice Wszechświata – encyklopedia astronomii i astronautyki | wydawca = Oxford Educational | wolumin = 45 | strony = 15 | issn = 978-83-252-1666-5 | data = 2012}}</ref>. |
Duże postępy w zakresie teorii Wielkiego Wybuchu zostały poczynione w latach 90. XX i w pierwszej dekadzie XXI wieku. Dzięki [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|kosmicznemu teleskopowi Hubble’a]] możliwe stały się pomiary o niespotykanej wcześniej precyzji, które doprowadziły do odkrycia, że tempo rozszerzania się Wszechświata wydaje się przyspieszać<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Kotarba | imię = Andrzej | tytuł = Hubble. Najsłynniejszy z kosmicznych teleskopów | czasopismo = Kosmos Tajemnice Wszechświata – encyklopedia astronomii i astronautyki | wydawca = Oxford Educational | wolumin = 45 | strony = 15 | issn = 978-83-252-1666-5 | data = 2012}}</ref>. |
||
W listopadzie 2011 roku amerykańscy naukowcy ogłosili odkrycie dwóch gazowych chmur (leżących 12 mld lat świetlnych od Ziemi), które składają się wyłącznie z wodoru. Chmury są pozostałością materii, która powstała kilka minut po Wielkim Wybuchu. Michele Fumagalli i J. Xavier Prochaska z [[Uniwersytet Kalifornijski w Santa Cruz|Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz]] wraz z Johnem O'Mearą z Saint Michael's College obserwowali położonego za obłokami kwazara, który przeświecał przez chmury. Naukowcy wykorzystali do badań [[spektroskop]] HIRES pracujący na 10-metrowym [[Teleskopy Kecka|teleskopie Keck I]]. Skład chmur udało się określić po zaobserwowaniu promieniowania kwazara przefiltrowanego przez gazowe chmury. Każdy [[pierwiastek chemiczny]] pochłania światło o innej długości fali, w wyniku czego zaobserwowano w analizie spektroskopowej promieniowania [[Linie spektralne|linie absorpcyjne]] odpowiadające [[Wodór|wodorowi]] i jego [[Izotopy| |
W listopadzie 2011 roku amerykańscy naukowcy ogłosili odkrycie dwóch gazowych chmur (leżących 12 mld lat świetlnych od Ziemi), które składają się wyłącznie z wodoru. Chmury są pozostałością materii, która powstała kilka minut po Wielkim Wybuchu. Michele Fumagalli i J. Xavier Prochaska z [[Uniwersytet Kalifornijski w Santa Cruz|Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz]] wraz z Johnem O'Mearą z Saint Michael's College obserwowali położonego za obłokami kwazara, który przeświecał przez chmury. Naukowcy wykorzystali do badań [[spektroskop]] HIRES pracujący na 10-metrowym [[Teleskopy Kecka|teleskopie Keck I]]. Skład chmur udało się określić po zaobserwowaniu promieniowania kwazara przefiltrowanego przez gazowe chmury. Każdy [[pierwiastek chemiczny]] pochłania światło o innej długości fali, w wyniku czego zaobserwowano w analizie spektroskopowej promieniowania [[Linie spektralne|linie absorpcyjne]] odpowiadające [[Wodór|wodorowi]] i jego [[Izotopy|izotopowi]] [[deuter]]owi. Teleskop nie zaobserwował linii [[Węgiel (pierwiastek)|węgla]], [[tlen]]u i [[krzem]]u<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Zegler-Poleska | imię = Ewa | tytuł = Kwadrans po Wielkim Wybuchu | czasopismo = Kosmos Tajemnice Wszechświata – encyklopedia astronomii i astronautyki | wydawca = Oxford Educational | wolumin = 44 | strony = 3 | issn = 978-83-252-1665-8 | data = 2012}}</ref>. |
||
== Przegląd zagadnienia == |
== Przegląd zagadnienia == |
||
Opierając się na pomiarach rozszerzania się Wszechświata, do których wykorzystano obserwacje [[Supernowa#Typ Ia|supernowych typu Ia]], pomiarach fluktuacji temperatury kosmicznego mikrofalowego promieniowania tła oraz rozmieszczenia galaktyk względem siebie, wiek Wszechświata ocenia się na 1,37 × 10<sup>10</sup>±2% lat. Zgodność powyższych trzech niezależnych wyników pomiarów dostarcza silnego potwierdzenia dla tzw. [[Model Lambda-CDM|modelu Lambda-CDM]], który szczegółowo opisuje naturę zawartości Wszechświata. |
Opierając się na pomiarach rozszerzania się Wszechświata, do których wykorzystano obserwacje [[Supernowa#Typ Ia|supernowych typu Ia]], pomiarach fluktuacji temperatury kosmicznego mikrofalowego promieniowania tła oraz rozmieszczenia galaktyk względem siebie, wiek Wszechświata ocenia się na 1,37 × 10<sup>10</sup>±2% lat. Zgodność powyższych trzech niezależnych wyników pomiarów dostarcza silnego potwierdzenia dla tzw. [[Model Lambda-CDM|modelu Lambda-CDM]], który szczegółowo opisuje naturę zawartości Wszechświata. |
||
Wszechświat we wczesnym stadium rozwoju był jednorodnie i izotropowo wypełniony [[Energia (fizyka)|energią]] o |
Wszechświat we wczesnym stadium rozwoju był jednorodnie i izotropowo wypełniony [[Energia (fizyka)|energią]] o niezwykle wielkiej [[Gęstość|gęstości]], o olbrzymiej [[Temperatura|temperaturze]] i [[Ciśnienie|ciśnieniu]]. Jednak w miarę rozszerzania się stygł, przechodząc przez [[Przemiana fazowa|przemiany fazowe]], odnoszące się do [[Cząstka elementarna|cząstek elementarnych]]. |
||
Około 10<sup>−35</sup> sekund po [[Era Plancka|erze Plancka]] przemiana fazowa spowodowała, że Wszechświat wszedł w fazę [[Inflacja kosmologiczna|inflacji kosmologicznej]], podczas której rozszerzał się [[Wzrost wykładniczy|wykładniczo]]. Kiedy ta inflacja zatrzymała się, materialne składowe Wszechświata były w stanie [[Plazma kwarkowo-gluonowa|plazmy kwarkowo-gluonowej]], w której cząstki składowe poruszały się relatywistycznie. Wszechświat dalej rozszerzał się i stygł, aż w określonej temperaturze zaszła przemiana zwana [[Bariogeneza|bariogenezą]], podczas której [[kwark]]i i [[gluon]]y połączyły się w [[bariony]] – [[proton]]y i [[neutron]]y. |
Około 10<sup>−35</sup> sekund po [[Era Plancka|erze Plancka]] przemiana fazowa spowodowała, że Wszechświat wszedł w fazę [[Inflacja kosmologiczna|inflacji kosmologicznej]], podczas której rozszerzał się [[Wzrost wykładniczy|wykładniczo]]. Kiedy ta inflacja zatrzymała się, materialne składowe Wszechświata były w stanie [[Plazma kwarkowo-gluonowa|plazmy kwarkowo-gluonowej]], w której cząstki składowe poruszały się relatywistycznie. Wszechświat dalej rozszerzał się i stygł, aż w określonej temperaturze zaszła przemiana zwana [[Bariogeneza|bariogenezą]], podczas której [[kwark]]i i [[gluon]]y połączyły się w [[bariony]] – [[proton]]y i [[neutron]]y. |
||
Współcześnie obserwacje przemawiające za prawdziwością modelu |
Współcześnie obserwacje przemawiające za prawdziwością modelu Wielkiego Wybuchu to: zjawisko [[Prawo Hubble’a|ucieczki galaktyk]], istnienie [[Mikrofalowe promieniowanie tła|mikrofalowego promieniowania tła]], łącznie z mierzonymi ostatnio jego nierównomiernościami. Przemawia także za tą teorią udane wyjaśnienie procentowego udziału lekkich [[Pierwiastek chemiczny|pierwiastków]] ([[Wodór|H]], [[Hel (pierwiastek)|He]], [[Lit|Li]]) w składzie Wszechświata i zgodność modelu z innymi teoriami, w tym z [[Ogólna teoria względności|ogólną teorią względności]]. |
||
=== Model Gorącego Wielkiego Wybuchu === |
=== Model Gorącego Wielkiego Wybuchu === |
||
| Linia 46: | Linia 46: | ||
Świat ten był jednak niestabilny i po 10<sup>−43</sup> sekundy rozpadł się na cztero- i sześciowymiarowy. Sześciowymiarowy zapadł się do rozmiaru 10<sup>−32</sup> centymetra, a nasz [[Czasoprzestrzeń|czterowymiarowy]] zaczął się gwałtownie rozszerzać. Po 10<sup>−35</sup> sekundy [[Oddziaływanie silne|silne oddziaływania]] oddzieliły się od [[Teoria oddziaływań elektrosłabych|elektrosłabych]], a niewielki fragment większego wszechświata rozszerzył się 10<sup>50</sup> razy, stając się ostatecznie naszym widzialnym Wszechświatem. Takie gwałtowne rozszerzenie opisywane jest przez teorię [[Inflacja kosmologiczna|inflacji kosmologicznej]]. Po upływie dalszego ułamka sekundy oddziaływania elektrosłabe rozpadły się na [[Oddziaływanie elektromagnetyczne|elektromagnetyczne]] i [[Oddziaływanie słabe|słabe]], a następnie, gdy temperatura spadła już do 10<sup>14</sup> K, [[kwark]]i zaczęły się łączyć w [[proton]]y i [[neutron]]y. |
Świat ten był jednak niestabilny i po 10<sup>−43</sup> sekundy rozpadł się na cztero- i sześciowymiarowy. Sześciowymiarowy zapadł się do rozmiaru 10<sup>−32</sup> centymetra, a nasz [[Czasoprzestrzeń|czterowymiarowy]] zaczął się gwałtownie rozszerzać. Po 10<sup>−35</sup> sekundy [[Oddziaływanie silne|silne oddziaływania]] oddzieliły się od [[Teoria oddziaływań elektrosłabych|elektrosłabych]], a niewielki fragment większego wszechświata rozszerzył się 10<sup>50</sup> razy, stając się ostatecznie naszym widzialnym Wszechświatem. Takie gwałtowne rozszerzenie opisywane jest przez teorię [[Inflacja kosmologiczna|inflacji kosmologicznej]]. Po upływie dalszego ułamka sekundy oddziaływania elektrosłabe rozpadły się na [[Oddziaływanie elektromagnetyczne|elektromagnetyczne]] i [[Oddziaływanie słabe|słabe]], a następnie, gdy temperatura spadła już do 10<sup>14</sup> K, [[kwark]]i zaczęły się łączyć w [[proton]]y i [[neutron]]y. |
||
=== |
=== „Przed” wielkim wybuchem === |
||
[[Czas]] nie istniał przed Wielkim Wybuchem, ale zaczął się wraz z nim |
[[Czas]] nie istniał przed Wielkim Wybuchem, ale zaczął się wraz z nim, dlatego nie można mówić o czymś „przed” początkiem Wszechświata, natomiast kwestią do dyskusji jest mechanizm lub „przyczyna” Wielkiego Wybuchu, w szczególności w związku z pojawiającą się w teoriach możliwością istnienia początkowej osobliwości. Rozważane są jednak teorie, które mają usunąć osobliwość przez opis Wszechświata w większej liczbie wymiarów, w tym czasowych<ref name=beginning>{{Cytuj |tytuł = The Beginning of Time |data dostępu = 2019-01-07 |opublikowany = Stephen Hawking | url = http://www.hawking.org.uk/the-beginning-of-time.html | język = en}}</ref>. |
||
Według scenariusza opartego o kosmologię [[Brana|bran]] możliwe jest, aby nasz Wszechświat powstał w wyniku jednego z powtarzalnych etapów rozszerzania i zapadania przestrzeni<ref>{{cytuj pismo | autor = Paul J. Steinhardt, Neil Turok | tytuł = A Cyclic Model of the Universe | czasopismo = Science | wolumin = 296 | wydanie = 5572 | język = en | data = 05-2002 | arxiv=hep-th/0111030v1 | doi = 10.1126/science.1070462}}</ref>. Istnieją również modele kwantowe, niewymagające narzucanych przez standardowy Wielki Wybuch i ogólną teorię względności [[Zagadnienie brzegowe|warunków brzegowych]] jak i osobliwości<ref>{{cytuj pismo | autor = Alexander Vilenkin | tytuł = Creation of universes from nothing | czasopismo = Physics Letters B | wolumin = 117 | wydanie = 1-2 | język = en | data = 11-1982 | url = https://mm-gold.azureedge.net/science/physics/a_vilinkin/universe_from_nothing.pdf | doi = doi:10.1016/0370-2693(82)90866-8}}</ref><ref>{{cytuj pismo | autor = Dongshan He, Dongfeng Gao, Qing-yu Cai | tytuł = Spontaneous creation of the universe from nothing | czasopismo = Physical Review D | wolumin = 89 | wydanie = 8 | język = en | data = 04-2014 | url = https://www.researchgate.net/publication/261404565_Spontaneous_creation_of_the_universe_from_nothing | doi = 10.1103/PhysRevD.89.083510}}</ref>. |
Według scenariusza opartego o kosmologię [[Brana|bran]] możliwe jest, aby nasz Wszechświat powstał w wyniku jednego z powtarzalnych etapów rozszerzania i zapadania przestrzeni<ref>{{cytuj pismo | autor = Paul J. Steinhardt, Neil Turok | tytuł = A Cyclic Model of the Universe | czasopismo = Science | wolumin = 296 | wydanie = 5572 | język = en | data = 05-2002 | arxiv=hep-th/0111030v1 | doi = 10.1126/science.1070462}}</ref>. Istnieją również modele kwantowe, niewymagające narzucanych przez standardowy Wielki Wybuch i ogólną teorię względności [[Zagadnienie brzegowe|warunków brzegowych]], jak i osobliwości<ref>{{cytuj pismo | autor = Alexander Vilenkin | tytuł = Creation of universes from nothing | czasopismo = Physics Letters B | wolumin = 117 | wydanie = 1-2 | język = en | data = 11-1982 | url = https://mm-gold.azureedge.net/science/physics/a_vilinkin/universe_from_nothing.pdf | doi = doi:10.1016/0370-2693(82)90866-8}}</ref><ref>{{cytuj pismo | autor = Dongshan He, Dongfeng Gao, Qing-yu Cai | tytuł = Spontaneous creation of the universe from nothing | czasopismo = Physical Review D | wolumin = 89 | wydanie = 8 | język = en | data = 04-2014 | url = https://www.researchgate.net/publication/261404565_Spontaneous_creation_of_the_universe_from_nothing | doi = 10.1103/PhysRevD.89.083510}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = No Big Bang? Quantum equation predicts universe has no beginning |data dostępu = 2018-12-23 |opublikowany = phys.org |url = https://phys.org/news/2015-02-big-quantum-equation-universe.html |język = en}}</ref>. Nie rozwiązują one jednak paradoksów wiecznego Wszechświata (w tym pulsującego) wynikających z [[druga zasada termodynamiki|drugiej zasady termodynamiki]]<ref name=beginning />. |
||
== Powszechne błędne przekonanie == |
== Powszechne błędne przekonanie == |
||
Wersja z 18:19, 7 sty 2019
 |
Ten artykuł jest poprawiany w ramach Warsztatu PopArt. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić znajdują się w naszym warsztacie. |
| Wczesny Wszechświat |
|
|---|---|
| Rozszerzający się Wszechświat | |
| Powstawanie struktur | |
| Przyszłość Wszechświata | |
| Składowe | |
| Eksperymenty | |
| Znani uczeni |
Wielki Wybuch (ang. Big Bang) – model ewolucji Wszechświata uznawany za najbardziej prawdopodobny. Według tego modelu ok. 13,799 ± 0,021 mld lat temu[1] miał miejsce Wielki Wybuch – z nieskończenie gęstej i gorącej osobliwości początkowej wyłonił się Wszechświat (przestrzeń, czas, materia, energia i oddziaływania).
Teoria ta opiera się na obserwacjach wskazujących na rozszerzanie się przestrzeni zgodnie z metryką Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera. Przemawia za tym przesunięcie ku czerwieni widma promieniowania elektromagnetycznego pochodzącego z odległych galaktyk, zgodne z prawem Hubble’a, w powiązaniu z zasadą kosmologiczną. Obserwacje te wskazują, że Wszechświat rozszerza się od stanu, w którym cała materia Wszechświata miała bardzo dużą gęstość i temperaturę, który jest identyfikowany z grawitacyjną osobliwością.
Etymologia
Określenia Wielki Wybuch (ang. Big Bang) w odniesieniu do powyższego modelu po raz pierwszy użył Fred Hoyle, nadając temu określeniu pejoratywny wydźwięk. Sam jednak później zaprzeczał, jakoby starał się model wyśmiać, a (jak twierdził) chciał jedynie w ten sposób podkreślić różnice w stosunku do ówcześnie panującego poglądu, że wszechświat jest wieczny i niezmienny[2].
Termin Wielki Wybuch jest używany zarówno w wąskim znaczeniu na określenie momentu, gdy zaczęło się obserwowane rozszerzanie się Wszechświata, jak i w szerszym – jako określenie dominującego paradygmatu naukowego objaśniającego powstanie Wszechświata oraz uformowanie się przez nukleosyntezę pierwotnej materii (zgodnie z teorią Alphera-Bethego-Gamowa).
Utożsamianie Wielkiego Wybuchu z eksplozją jest o tyle niefortunne, że proces ten, tak jak rozumie i ujmuje go współczesna kosmologia, nie polegał na ekspansji w pustej przestrzeni, lecz dotyczył rozszerzenia się przestrzeni.
Historia teorii Wielkiego Wybuchu
Przed powstaniem teorii Wielkiego Wybuchu obowiązywał powszechnie uznawany pogląd, że Wszechświat jako całość (rozpatrywany w największej skali) jest niezmienny w swej budowie i wieczny. Pogląd ten popierał początkowo między innymi Albert EinsteinA.A. Friedman. Über die Krümmung des Raumes. „Zeitschrift für Physik”. 10 (1), s. 377–386, 1922. DOI: 10.1007/BF01332580. Bibcode: 1922ZPhy...10..377F. (niem.).</ref>.
W 1912 r. amerykański astronom Vesto Slipher zmierzył widmo promieniowania elektromagnetycznego dla pobliskich „mgławic spiralnych” (tak wówczas nazywano galaktyki spiralne) i odkrył, że widmo niemal wszystkich jest znacząco przesunięte ku czerwieni, co zinterpretował jako dowód, że galaktyki oddalają się od obserwatora. Astronom nie wyciągnął jednak kosmologicznych konsekwencji tej informacji, z uwagi na toczące się debaty dotyczące tego, czy mgławice te są częścią Drogi Mlecznej, czy oddzielnymi „wyspowymi wszechświatami”, jak to wówczas określano.
W 1922 roku Aleksandr Friedman wyprowadził równania postulujące rozszerzanie się Wszechświata na podstawie ogólnej teorii względności, pokazując tym samym, że Wszechświat może ulegać ekspansji. Niezależnie od niego, w 1927 roku wyprowadził je również ksiądz Georges Lemaître. Poszedł jednak dalej w swoich przewidywaniach i stwierdził, że jeżeli cofnęlibyśmy się jeszcze dalej w czasie, w pewnym momencie natrafilibyśmy na stan, w którym cały wszechświat był skondensowany do pojedynczego punktu w przestrzeni, wysuwając tym samym termin „pierwotny atom”. Swoje wyniki Lemaître przedstawił na Kongresie Solvaya w Brukseli (wśród słuchaczy znalazł się Albert Einstein). Obserwacje Lemaître’a nie zostały dobrze przyjęte przez fizyków (zwracano uwagę, że Lemaître był księdzem, a jego model początku Wszechświata pokrywa się z opisem stworzenia świata według Biblii). Lemaître twierdził, że jego teoria jest czysto naukowa i jest niezależna od poglądów religijnych. Obserwacje Lemaître’a zostały zaakceptowane po opublikowaniu prac Edwina Hubble’a i Miltona Humasona na temat odległości i prędkości radialnych galaktyk[3].
Jego prace zostały w 1929 roku potwierdzone przez obserwacje Edwina Hubble’a przy pomocy 2,5 metrowego teleskopu Hookera, w Mount Wilson Obserwatory. Zaobserwował on, że galaktyki wykazują przesunięcie ku czerwieni wprost proporcjonalne do ich odległości od Ziemi – fakt ten znany jest obecnie jako prawo Hubble’a. Jeśli wziąć pod uwagę zasadę kosmologiczną, która stanowi, że Wszechświat jest jednorodny i izotropowy, z prawa Hubble’a wynika, że cały Wszechświat rozszerza się.
Pojawiły się dwie główne teorie wyjaśniające ten stan. Pierwszą była teoria stanu stacjonarnego autorstwa Freda Hoyle'a, Thomasa Golda i Hermanna Bondiego, która zakładała, że gęstość Wszechświata nie maleje, mimo jego rozszerzania się, dzięki ciągłej kreacji nowej materii. Drugiego wyjaśnienia dostarczyła teoria Lemaître’a, rozwijana dalej przez George’a Gamowa[3]. Istniały też inne teorie, np.Hannes Alfvén był zwolennikiem tzw. kosmologii plazmowej.
Przez pewien czas naukowcy byli podzieleni, jeśli chodzi o poparcie dla tych teorii. Jednak w latach 60. ubiegłego wieku odkrycie mikrofalowego promieniowania tła przechyliło szalę na korzyść teorii Wielkiego Wybuchu. Współcześnie badania kosmologiczne skupiają się na próbach zrozumienia, jak w kontekście teorii Wielkiego Wybuchu formują się galaktyki, co działo się w pierwszych momentach istnienia Wszechświata i pogodzenia obserwacji z teorią.
Duże postępy w zakresie teorii Wielkiego Wybuchu zostały poczynione w latach 90. XX i w pierwszej dekadzie XXI wieku. Dzięki kosmicznemu teleskopowi Hubble’a możliwe stały się pomiary o niespotykanej wcześniej precyzji, które doprowadziły do odkrycia, że tempo rozszerzania się Wszechświata wydaje się przyspieszać[4].
W listopadzie 2011 roku amerykańscy naukowcy ogłosili odkrycie dwóch gazowych chmur (leżących 12 mld lat świetlnych od Ziemi), które składają się wyłącznie z wodoru. Chmury są pozostałością materii, która powstała kilka minut po Wielkim Wybuchu. Michele Fumagalli i J. Xavier Prochaska z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz wraz z Johnem O'Mearą z Saint Michael's College obserwowali położonego za obłokami kwazara, który przeświecał przez chmury. Naukowcy wykorzystali do badań spektroskop HIRES pracujący na 10-metrowym teleskopie Keck I. Skład chmur udało się określić po zaobserwowaniu promieniowania kwazara przefiltrowanego przez gazowe chmury. Każdy pierwiastek chemiczny pochłania światło o innej długości fali, w wyniku czego zaobserwowano w analizie spektroskopowej promieniowania linie absorpcyjne odpowiadające wodorowi i jego izotopowi deuterowi. Teleskop nie zaobserwował linii węgla, tlenu i krzemu[5].
Przegląd zagadnienia
Opierając się na pomiarach rozszerzania się Wszechświata, do których wykorzystano obserwacje supernowych typu Ia, pomiarach fluktuacji temperatury kosmicznego mikrofalowego promieniowania tła oraz rozmieszczenia galaktyk względem siebie, wiek Wszechświata ocenia się na 1,37 × 1010±2% lat. Zgodność powyższych trzech niezależnych wyników pomiarów dostarcza silnego potwierdzenia dla tzw. modelu Lambda-CDM, który szczegółowo opisuje naturę zawartości Wszechświata.
Wszechświat we wczesnym stadium rozwoju był jednorodnie i izotropowo wypełniony energią o niezwykle wielkiej gęstości, o olbrzymiej temperaturze i ciśnieniu. Jednak w miarę rozszerzania się stygł, przechodząc przez przemiany fazowe, odnoszące się do cząstek elementarnych.
Około 10−35 sekund po erze Plancka przemiana fazowa spowodowała, że Wszechświat wszedł w fazę inflacji kosmologicznej, podczas której rozszerzał się wykładniczo. Kiedy ta inflacja zatrzymała się, materialne składowe Wszechświata były w stanie plazmy kwarkowo-gluonowej, w której cząstki składowe poruszały się relatywistycznie. Wszechświat dalej rozszerzał się i stygł, aż w określonej temperaturze zaszła przemiana zwana bariogenezą, podczas której kwarki i gluony połączyły się w bariony – protony i neutrony.
Współcześnie obserwacje przemawiające za prawdziwością modelu Wielkiego Wybuchu to: zjawisko ucieczki galaktyk, istnienie mikrofalowego promieniowania tła, łącznie z mierzonymi ostatnio jego nierównomiernościami. Przemawia także za tą teorią udane wyjaśnienie procentowego udziału lekkich pierwiastków (H, He, Li) w składzie Wszechświata i zgodność modelu z innymi teoriami, w tym z ogólną teorią względności.
Model Gorącego Wielkiego Wybuchu
Zgodnie z modelem Gorącego Wielkiego Wybuchu, opracowanym jeszcze w 1948 r. przez George’a Gamowa i jego studenta Ralpha Alphera, można przyjąć, że w chwili narodzin Wszechświata, przy ogromnej temperaturze 1032 K, był hiperprzestrzennym, dziesięciowymiarowym tworem, w którym zjednoczone były wszystkie oddziaływania i istniała jedna wielka symetria GUT.
Świat ten był jednak niestabilny i po 10−43 sekundy rozpadł się na cztero- i sześciowymiarowy. Sześciowymiarowy zapadł się do rozmiaru 10−32 centymetra, a nasz czterowymiarowy zaczął się gwałtownie rozszerzać. Po 10−35 sekundy silne oddziaływania oddzieliły się od elektrosłabych, a niewielki fragment większego wszechświata rozszerzył się 1050 razy, stając się ostatecznie naszym widzialnym Wszechświatem. Takie gwałtowne rozszerzenie opisywane jest przez teorię inflacji kosmologicznej. Po upływie dalszego ułamka sekundy oddziaływania elektrosłabe rozpadły się na elektromagnetyczne i słabe, a następnie, gdy temperatura spadła już do 1014 K, kwarki zaczęły się łączyć w protony i neutrony.
„Przed” wielkim wybuchem
Czas nie istniał przed Wielkim Wybuchem, ale zaczął się wraz z nim, dlatego nie można mówić o czymś „przed” początkiem Wszechświata, natomiast kwestią do dyskusji jest mechanizm lub „przyczyna” Wielkiego Wybuchu, w szczególności w związku z pojawiającą się w teoriach możliwością istnienia początkowej osobliwości. Rozważane są jednak teorie, które mają usunąć osobliwość przez opis Wszechświata w większej liczbie wymiarów, w tym czasowych[6].
Według scenariusza opartego o kosmologię bran możliwe jest, aby nasz Wszechświat powstał w wyniku jednego z powtarzalnych etapów rozszerzania i zapadania przestrzeni[7]. Istnieją również modele kwantowe, niewymagające narzucanych przez standardowy Wielki Wybuch i ogólną teorię względności warunków brzegowych, jak i osobliwości[8][9][10]. Nie rozwiązują one jednak paradoksów wiecznego Wszechświata (w tym pulsującego) wynikających z drugiej zasady termodynamiki[6].
Powszechne błędne przekonanie
Wielki Wybuch był "mały": Mylące jest wizualizowanie Wielkiego Wybuchu poprzez porównanie jego wielkości do przedmiotów codziennego użytku. Opisana wielkość wszechświata w Wielkim Wybuchu odnosi się do wielkości obserwowalnego wszechświata, a nie całego wszechświata[11].
Religijne i filozoficzne interpretacje
Jako opis pochodzenia wszechświata, Wielki Wybuch ma znaczący wpływ na religię i filozofię[12][13]. W rezultacie stał się jednym z najbardziej żywych obszarów w dyskursie między nauką a religią[14]. Niektórzy wierzą, że Wielki Wybuch implikuje twórcę[15][16], a niektórzy widzą jego wzmiankę w swoich świętych księgach, podczas gdy inni twierdzą, że kosmologia Wielkiego Wybuchu sprawia, że pojęcie stwórcy jest zbędne[17].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Planck Collaboration: Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters. InSpire, 2015-02-05. s. 31. [dostęp 2016-05-08]. (ang.).
- ↑ 'Big bang' astronomer dies. news.bbc.co.uk, 2001-08-22. [dostęp 2018-07-25]. (ang.).
- ↑ a b Magda Siuda. Wielki Wybuch vs. stan stacjonarny. „Kosmos Tajemnice Wszechświata – encyklopedia astronomii i astronautyki”. 45, s. 21-23, 2012. Oxford Educational. ISSN 978-83-252-1666-5.
- ↑ Andrzej Kotarba. Hubble. Najsłynniejszy z kosmicznych teleskopów. „Kosmos Tajemnice Wszechświata – encyklopedia astronomii i astronautyki”. 45, s. 15, 2012. Oxford Educational. ISSN 978-83-252-1666-5.
- ↑ Ewa Zegler-Poleska. Kwadrans po Wielkim Wybuchu. „Kosmos Tajemnice Wszechświata – encyklopedia astronomii i astronautyki”. 44, s. 3, 2012. Oxford Educational. ISSN 978-83-252-1665-8.
- ↑ a b The Beginning of Time [online], Stephen Hawking [dostęp 2019-01-07] (ang.).
- ↑ Paul J. Steinhardt, Neil Turok. A Cyclic Model of the Universe. „Science”. 296 (5572), 05-2002. DOI: 10.1126/science.1070462. arXiv:hep-th/0111030v1. (ang.).
- ↑ Alexander Vilenkin. Creation of universes from nothing. „Physics Letters B”. 117 (1-2), 11-1982. DOI: doi:10.1016/0370-2693(82)90866-8. (ang.).
- ↑ Dongshan He, Dongfeng Gao, Qing-yu Cai. Spontaneous creation of the universe from nothing. „Physical Review D”. 89 (8), 04-2014. DOI: 10.1103/PhysRevD.89.083510. (ang.).
- ↑ No Big Bang? Quantum equation predicts universe has no beginning [online], phys.org [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ Charles H. Lineweaver, Tamara M. Davis, Expanding Confusion: Common Misconceptions of Cosmological Horizons and the Superluminal Expansion of the Universe, „Publications of the Astronomical Society of Australia”, 21 (1), 2004, s. 97–109, DOI: 10.1071/AS03040, ISSN 1448-6083 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ James Franklin Harris, Analytic Philosophy of Religion, Springer Science & Business Media, 31 maja 2002, ISBN 978-1-4020-0530-5 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ Tom Frame, Losing My Religion: Unbelief in Australia, UNSW Press, 2012, ISBN 978-1-74224-038-1 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ Peter Harrison, The Cambridge Companion to Science and Religion, Cambridge University Press, 24 czerwca 2010, ISBN 978-0-521-71251-4 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ James Franklin Harris, Analytic Philosophy of Religion, Springer Science & Business Media, 31 maja 2002, ISBN 978-1-4020-0530-5 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ William Lane Craig, The Ultimate Question of Origins: God and the Beginning of the Universe, Springer, Dordrecht, 2000, s. 723–740, DOI: 10.1007/978-94-011-4114-7_85, ISBN 978-94-010-5801-8 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ Stephen Hawking, Krótka Historia Czasu, Zysk i s-ka wydawnictwo, 1988, ISBN 978-83-7506-149-9.
