Brama Smoleńska
Brama Smoleńska (wrota smoleńskie) – historyczne i geostrategiczne pojęcie określające obszar pomiędzy górną Dźwiną i górnym Dnieprem. Przez obszar ten przechodzi najkrótszy i najłatwiejszy do przebycia (zwłaszcza dla dużych mas wojska) szlak łączący zachodnią i środkową Europę z Moskwą i centralną Rosją[1].
Od około 1395 roku do 1793 roku na Bramie Smoleńskiej opierała się granica państwa polsko-litewskiego. Obecnie stanowi pogranicze Białorusi i Rosji.
Geografia
Brama Smoleńska znajduje się na linii głównego wododziału pomiędzy zlewiskami Morza Bałtyckiego i Czarnego. Stanowi odcinek łączący wyżyny tworzące ten wododział – Grzędę Białoruską i Grzędę Smoleńsko-Moskiewską.
Stosunkowo wąski korytarz (ok. 80-90 km szerokości) umożliwia ominięcie naturalnych przeszkód w postaci dużych rzek (Dniepr, Dźwina) oraz mokradeł i bagien (przede wszystkim rozlewisk Prypeci na Polesiu).
Główne miasta to Smoleńsk nad Dnieprem i Witebsk nad Dźwiną.
Historia
Średniowiecze
Obszar ten był kluczową częścią tzw. węzłowiska Orszy, które stanowiło niewielki lądowy odcinek na rzecznej magistrali Północ-Południe, znanej od wczesnego średniowiecza jako „szlak od Waregów do Greków”, łączący rzekami ruskimi Skandynawię i Konstantynopol. W IX – X wieku w Gniezdowie (14 km od Smoleńska) znajdował się wielki ośrodek Wikingów, który kontrolował ten odcinek szlaku.
Brama Smoleńska była jedną z pięciu bram, przez które następowała wczesna ekspansja państwa moskiewskiego (XV–XVI w.) z jego naturalnego obszaru międzyrzeczy Wołgi-Oki i Oki-Kamy (pozostałe bramy to: Biełozierska, Archangielska, Kamska i Kazańska)[2]. Ekspansja Moskwy na zachód została zahamowana, gdy Litwini jeszcze przed 1326 rokiem czasowo przejęli Bramę Smoleńską. Kontrola tego obszaru umożliwiła im skuteczną rywalizację o zjednoczenie księstw ruskich w XIV wieku oraz dawała szansę na podbój Moskwy (którą nawet dwukrotnie nieskutecznie oblegali).
Unia polsko-litewska
,_Bitwa_pod_Orsz%C4%85.jpg)
Od 1395 roku Brama Smoleńska znajdowała się pod całkowitym panowaniem Wielkiego Księstwa Litewskiego (w unii z Polską) skutecznie tamując ekspansję Moskwy i umożliwiając Litwie panowanie nad wieloma ziemiami ruskimi.
Przejścia broniła przede wszystkim największa twierdza w Smoleńsku, a także inne ważne twierdze: od północy nad Dźwiną Witebsk, Suraż, Wieliż i Biała, a od południa nad Dnieprem Orsza, Dubrowna i Dorohobuż. Od zachodu wejścia do Bramy strzegł Druck, a od wschodu Wiaźma[3].
Od czasów wojny 1492–94 Moskwa wzmogła próby przejęcia kontroli nad Bramą Smoleńską. W wyniku wojny 1500–1503 unia polsko-litewska osłabiona nieudaną wyprawą mołdawską utraciła ziemie wschodnie leżące za Dnieprem (ok. 1/3 ziem litewskich), w tym wschodnie twierdze Bramy Smoleńskiej – Dorohobuż nad Dnieprem oraz Białą nad Dźwiną. Otworzyło to Moskwie drogę na Smoleńsk. Jednak pomimo znacznego zwycięstwa w bitwie nad rzeką Wiedroszą Moskale odstąpili od oblężenia miasta. W następnej wojnie (1507–1508) wojska króla Zygmunta Starego odniosły zwycięstwo w pierwszej bitwie pod Orszą w 1508, odpierając najeźdźców. Dorohobuż i Biała, a także Wiaźma na wschodzie, wróciły do Litwy.
Dopiero w czasie wojny polsko-moskiewskiej w roku 1514 wojska moskiewskie zdołały zdobyć Smoleńsk. Po dwutygodniowym oblężeniu wojewoda smoleński Jerzy Sołłohub skapitulował 31 lipca 1514 roku i na drugi dzień oddał miasto Moskalom. Nieco ponad miesiąc później (8 września) wojska kniazia moskiewskiego poniosły wielką klęskę w drugiej bitwie pod Orszą, co zahamowało ich dalszy marsz na zachód. Sama Orsza pozostała przy Litwie i odtąd stanowiła główną graniczną twierdzę Rzeczypospolitej na wschodzie. Niemniej spektakularne zwycięstwo pod Orszą nie zostało wyzyskane i Moskwa utrzymała Smoleńsk na niemal sto lat.
Rzeczpospolita
Nieudanymi próbami odbicia Smoleńska były wojna z lat 1534–1537 oraz jedna z kampanii wojny północnej z lat 1558–1570. Natomiast w wyniku zwycięskiej wojny pskowskiej (1577–1582) Rzeczpospolita odzyskała ważną twierdzę Połock nad Dźwiną oraz Inflanty, co znacznie zmieniło na jej korzyść układ sił w rejonie Bramy Smoleńskiej.
Sytuacja zmieniła się, gdy Rzeczpospolita odzyskała panowanie nad całą Bramą Smoleńską na początku XVII wieku, za panowania Zygmunta III Wazy w związku z tzw. dymitriadami. We wrześniu roku 1609 wojska polsko-litewskie pod wodzą Lwa Sapiehy rozpoczęły oblężenie Smoleńska. Jak się okazało, trwało ono następne dwa lata. W tym czasie Polacy pokonali śpieszącą na odsiecz Smoleńskowi armię rosyjsko-szwedzką pod Kłuszynem (4 lipca 1610) i wkroczyli do Moskwy (12 września)[4]. 13 czerwca 1611 Smoleńsk został zdobyty i wrócił do Rzeczypospolitej. Od 1611 główną litewsko-polską twierdzą Bramy Smoleńskiej znów stał się Smoleńsk, umocniony m.in. przez króla Zygmunta III Wazę. W pobliżu powstały lub zostały rozbudowane inne fortyfikacje.
Dramatyczną próbą odbicia Bramy Smoleńskiej przez Rosjan okazała się tzw. wojna smoleńska z lat 1632–1634, którym przez dwa lata udawało się blokować Smoleńsk. Armia rosyjska zdobyła Wiaźmę i Dorohobuż, a potem rozpoczęła trwające rok oblężenie Smoleńska (od 18 października 1632 od 4 października 1633). Jednak latem z odsieczą zdążyły przybyć wojska Rzeczypospolitej na czele z nowo koronowanym królem Władysławem IV. W trwającej do lutego 1634 bitwie pod Smoleńskiem (tzw. „odsiecz smoleńska”) otoczyły oblegających twierdzę Rosjan i zadały im klęskę oraz uwolniły miasto. Wojna smoleńska zakończyła się podpisaniem wieczystego pokoju w Polanowie.
W czasie wojny 1654–1667 osłabiona powstaniem na Ukrainie i najazdem szwedzkim Rzeczpospolita olbrzymim wysiłkiem odparła wielki najazd rosyjski (Rosjanie zajęli ponad połowę terytorium Rzeczypospolitej, w tym całą Białoruś i Ukrainę). W wyniku wojny straciła jednak Smoleńsk i znów oparła się na twierdzy w Orszy. Aż do I rozbioru granica Rzeczypospolitej opierała się na Bramie Smoleńskiej, a do II rozbioru sięgała do niej częściowo (wzdłuż Dźwiny i Druci).
Wojny szwedzkie i napoleońskie
W rejonie tym w 1708 starły się Szwecja z Rosją w trakcie wielkiej wojny północnej (pomimo formalnej neutralności Rzeczpospolita wspierała Rosję przeciw Szwedom), między innymi pod Smoleńskiem i pod Leśną, co zamknęło armii szwedzkiej drogę na Moskwę. Szwedzi skierowali się na południe, w stronę Ukrainy, gdzie doznali ostatecznej klęski pod Połtawą.
W czerwcu 1812 Sejm Księstwa Warszawskiego proklamował przywrócenie Królestwa Polskiego i włączenie do niego ziem zabranych, co dało podstawy do kampanii rosyjskiej Napoleona w 1812 roku (stąd oficjalnie nazwanej „drugą wojną polską”). Zwycięska bitwa o Smoleńsk w dniach 16–18 sierpnia otworzyła Napoleonowi drogę do Moskwy. Do Smoleńska jako pierwsze weszły polskie oddziały księcia Józefa Poniatowskiego. W czasie odwrotu Wielkiej Armii w rejonie Bramy Smoleńskiej poniosła ona kilka porażek, aż w końcu wycofała się ze Smoleńska (16 listopada) otwierając wojskom rosyjskim drogę do zwycięskiej kontrofensywy.
XX wiek
Pod koniec I wojny światowej wojska niemieckie wykorzystały przewrót bolszewicki w Rosji i uzyskały przewagę na froncie wschodnim osiągając swój najdalszy zasięg. W lutym 1918 Niemcy podjęły operację Faustschlag, szybką ofensywę na odcinku białoruskim dochodząc do linii Dniepru i Dźwiny. 3 marca 1918 Rosja Sowiecka podpisała z państwami centralnymi traktat brzeski. Przejęte od Niemców tereny wschodniej Białorusi (łącznie ze Smoleńskiem) weszły w skład Białoruskiej SRR, a następnie częściowo włączone do Rosyjskiej FSRR.
W trakcie wojny polsko-bolszewickiej podczas operacji jesiennej 1919 roku wojska polskie osiągnęły na Froncie Litewsko-Białoruskim granice Rzeczpospolitej z I rozbioru, zdobyły miasto Lepel i ustanowiły linię graniczną na rzece Berezynie. W czasie sowieckiej kontrofensywy w maju i czerwcu 1920 r. o przejście między Dnieprem a Dźwiną toczyły się walki, jednak armia polska została wyparta. Po bitwie warszawskiej i niemeńskiej osiągnięto rozejm na linii Niemen-Dźwina[5]
Dowódcy obu stron zdawali sobie sprawę ze strategicznego znaczenia Bramy Smoleńskiej.
Michaił Tuchaczewski napisał w książce „Pochód za Wisłę”: Na północ od błot Berezyny, między Leplem i Dźwiną, znajduje się sucha przestrzeń, wygodna do przesuwania i działań wielkich mas wojska. Prawda, że rejon ten jest poryty przez jeziora, jednakże tutaj wojsko działać będzie w okolicy ludnej, a przede wszystkim armia czynna ma tutaj wygodne połączenia: rzekę Dźwinę i węzeł kolejowy połocki. Obszar ten Polacy nazywają „wrotami smoleńskimi”.[6]
W odpowiedzi Józef Piłsudski wyjaśnił: Istotnie, dwie główne rzeki pogranicza, istniejącego niegdyś pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a państwem carów, Dźwina i Dniepr, formują swym górnym biegiem względnie wąski korytarz, zamknięty u swego wyjścia ku wschodowi największym miastem w tamtym kraju – Smoleńskiem. Toteż wszystkie najazdy i wyprawy, czy to ze strony polskiej czy rosyjskiej, z konieczności o Smoleńsk zawadzały, robiąc zeń jak gdyby wrota, do których pukano przede wszystkim, gdy chodziło o operacje w większych rozmiarach. Smoleńsk był zdobywany przez tę czy przez inną stronę w przeciągu wieków za każdym razem, gdy szło o większe wojny, toczone w owych czasach'[7].
Na mocy traktatu ryskiego cała Brama Smoleńska znalazła się na terytorium ZSRR, co uniemożliwiło skuteczną obronę we wrześniu 1939 roku.
W czasie II wojny światowej Brama Smoleńska odegrała podobną rolę, jak we wszystkich wcześniejszych wojnach z Rosją. W początkach niemieckiego ataku na Związek Radziecki latem 1941 rozegrała się bitwa pod Smoleńskiem, która otworzyła wojskom Hitlera drogę na Moskwę. Natomiast operacja smoleńska Armii Czerwonej przeciw Wehrmachtowi (sierpień – październik 1943) umożliwiła drogę na zachód.
Zobacz też
- wojny moskiewskie
- wojny litewsko-moskiewskie
- wojny polsko-rosyjskie
- Brama Przemyska
- Brama Morawska
- Brama Łużycka
Przypisy
- ↑ Leszek Moczulski Narodziny Międzymorza, Wyd. Bellona, Warszawa 2007, str. 64-65
- ↑ Leszek Moczulski Geopolityka: potęga w czasie i przestrzeni, Wyd. Bellona, Warszawa 1999, str. 161 (mapa)
- ↑ Jan Natanson-Leski: Mapa granic wschodnich Mocarstwa Jagiellońskiego.
- ↑ Robert Szcześniak Kłuszyn 1610, wyd. Bellona, 2008, s. 29.
- ↑ Józef Piłsudski: Rok 1920, wydanie II, Warszawa 1927 (reprint: Wydawnictwo im. Gen. Nila Fieldorfa).
- ↑ Michaił Tuchaczewski Pochód za Wisłę, 1923; cytat w: Bogdan Zalewski „Bolszewika goń!”.
- ↑ Józef Piłsudski Dzieła zebrane, tom 7; cytat w: Bogdan Zalewski „Bolszewika goń!”.
