Bystra (województwo małopolskie)
49°39′33″N 21°05′22″E/49,659167 21,089444
| wieś | |
 Dawny dwór rodziny Groblewskich | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) |
1516 |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
38-300[2] |
| Tablice rejestracyjne |
KGR |
| SIMC |
0425194 |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Gorlice  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu gorlickiego  | |
| 49°39′33″N 21°05′22″E/49,659167 21,089444[1]
| |
Bystra – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie gorlickim, w gminie Gorlice, niedaleko Gorlic. Historia wsi sięga XIV wieku. Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny. W 2021 roku wieś liczyła 1 516 mieszkańców[3].
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Centrum wsi położone jest w dolinie Bystrzanki, otoczonej beskidzkimi szczytami Jelenią Górą, Maślaną Górą, Buczem oraz pogórską Taborówką. Bystra leży na pograniczu Gór Grybowskich (stanowiących północno-zachodnią część Beskidu Niskiego) i Obniżenia Gorlickiego[4]. Przez wieś przebiega granica między Beskidami, a Pogórzem Karpackim. Miejscowość położona jest 5 km na zachód od Gorlic, leży przy drodze powiatowej prowadzącej z sąsiedniego Szymbarku do Szalowej. Południowa część wsi znajduje się w granicach Południowomałopolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu[3].
Bystra graniczy z: Bieśnikiem, Wolą Łużańską, Mszanką, Stróżówką, Ropicą Polską, Szymbarkiem – w powiecie gorlickim oraz Gródkiem – w powiecie nowosądeckim[4].
.png)
.png)
.png)
.png)
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0425202 | Bucze | część wsi |
| 0425225 | Frankówka | część wsi |
| 0425231 | Granice od Woli | część wsi |
| 0425248 | Oracówka | część wsi |
| 0425254 | Pod Lasem | część wsi |
| 0425260 | Smołówka | część wsi |
| 0425277 | Za Działem | część wsi |
Rzeźba terenu[edytuj | edytuj kod]
Obszar Bystrej charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu. Duży kontrast litologiczny powoduje występowanie na obszarze wsi krajobrazu górskiego i podgórskiego, których granicę stanowi czoło nasunięcia płaszczowiny magurskiej. Centrum wsi leży dolinie potoku Bystrzanka w obszarze o krajobrazie gór niskich, gdzie najwyższa wysokość osiąga 753 m (Maślana Góra). Doliny tej części mają najczęściej wypukłe lub wypukło-wklęsłe zbocza. Stoki tutaj są stosunkowo strome, osiągają spadek 15-30°, a deniwelacje dochodzą do 400 m. Rzeźbą pogórską charakteryzuje się część północno-wschodnia wsi, położona na wysokości 300-450 m. W rzeźbie pogórskiej dominują szerokie, płaskie wierzchowiny, zbocza wzniesień są łagodne, a nachylenie stoków wynosi 5-15°[8].
Na obszarze Bystrej, z powodu budowy geologicznej występują osuwiska ziemne, uaktywniające się po ulewnych deszczach[9].
Klimat[edytuj | edytuj kod]
Według regionalizacji klimatycznej Wincentego Okołowicza i Danuty Martyn z 1979 roku obszar Bystrej zaliczany jest do regionu karpackiego, a według podziału Alojzego Wosia z 2010 roku do regionu górskiego.
Bystra leży w strefie klimatu umiarkowanego. Większość obszaru wsi położona jest w piętrze klimatu umiarkowanie ciepłego; średnia roczna temperatura powietrza zawiera się w przedziale 8-9°C. Tylko tereny położone na najwyższych partiach stoków górskich znajdują się w piętrze klimatu umiarkowanie chłodnego, gdzie średnia roczna temperatura nie przekracza 6 °C[10]. Granica przebiega na wysokości od 460 m do 620 m (przeciętnie na 570 m), na wypukłych formach terenu wyżej, a we wklęsłych niżej[9]. Wraz z wysokością na poziomem morza spada temperatura, skraca się lato i wydłuża zima.
Wieś leży w strefie znacznych rocznych opadów atmosferycznych, wieloletnie średnie rocznej sumy opadów mieszczą się w przedziale 800-900 mm[8]. Średnia roczna suma usłonecznienia wynosi 1700 godzin, a średnie roczne ciśnienie atmosferyczne na poziomie morza 1017 hPa[11].
Geologia[edytuj | edytuj kod]
Budowa podłoża geologicznego obszaru Bystrej jest zróżnicowana.
Większa, beskidzka część obszaru wsi, pod względem budowy geologicznej położona jest na północnym krańcu płaszczowiny magurskiej, u nasady tzw. tektonicznego półwyspu Łużnej. Płaszczowina magurska na tym obszarze ma budowę łuskową i zbudowana jest z serii utworów łupkowo-piaskowcowych (niekiedy marglistych), którą tworzą[8]:
- warstwy inoceramowe – zwane też ropianieckimi, zbudowane głównie z piaskowców i łupków. Warstwy inoceramowe stanowią najstarszy element profilu litofacjalnego, zaliczane są obecnie do górnej kredy, jednak ich wiek nie został definitywnie ustalony.
- warstwy pstrych łupków – występują w formie kompleksu, w którym dominują czerwone i zielone łupki ilaste z podrzędnymi wkładkami cienkoławicowych piaskowców. Datowane na eocen.
- warstwy podmagórskie – warstwy z przewagą utworów łupkowo-marglistych z domieszką iłowców i piaskowców. Utworzone na granicy eocenu i oligocenu.
- warstwy magurskie – podstawowy element rzeźbotwórczy, zbudowane są z piaskowców. Najczęściej są to piaskowce drobnoziarniste, bardzo twarde, o zmiennej barwie, z domieszką miki i glaukonitu. Stanowią najmłodszy element profilu, datowane są na oligocen.
Część leżąca na Obniżeniu Gorlickim zbudowana jest z iłołupkowych warstw krośnieńskich powstałych w oligocenie. Jest to kompleks łupkowo-piaskowcowy wykazujący wyraźną trójdzielność[12]:
- dolne ogniwo zbudowane jest z gruboławicowych piaskowców wapnistych, w części stropowej przechodzących w utwory łupkowo-piaskowcowe.
- warstwy środkowokrośnieńskie to zwięzłe piaskowce średnio- i cienkoławicowe z wkładkami łupków. W środkowej ich części występują piaskowce gruboławicowe.
- górne ogniwo reprezentowane jest przez serię łupkowo-piaskowcową, w której łupki osiągają ok. 70% udziału.
Gleby[edytuj | edytuj kod]
Pokrywa glebowa obszaru Bystrej charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem wynikającym z położenia geograficznego i ukształtowania terenu. Na obszarze beskidzkim dominują gleby z rzędu brunatnoziemnych i bielicoziemnych, tylko w dolinie Bystrzanki występuje gleba płowa. Gleby te powstały przede wszystkim ze zwietrzeliny osadów fiszowych, często podścielonych rumoszem skalnym[13].
Rząd gleby brunatnoziemnej reprezentują głównie podtypy gleb brunatnych. Wśród nich najczęściej występują gleby brunatne właściwe o różnym stopniu wyługowania, miejscami oglejone. Gleby brunatne kwaśne występują na stosunkowo małej powierzchni, zwykle w sąsiedztwie gleb skrytobielicowych, gdyż ich występowanie związane jest z obecnością w podłożu uboższych odmian piaskowców[8].
Gleba bielicoziemna z przewagą gleby skrytobielicowej występuje na wyższych zalesionych partiach Maślanej Góry, Jeleniej Góry i stoku Bucza. Odczyn tej gleby jest kwaśny. Występowanie gleby skrytobielicowej związane jest częściowo z obecnością w podłożu uboższych glebotwórczo odmian piaskowców magurskich[13].
W części wsi leżącej na obszarze Obniżenia Gorlickiego dominują pararędziny zaliczane do rzędu gleb słabo ukształtowanych. Pararędziny są wytworzone ze zwietrzelin skał luźnych zasobnych w węglany, w związku z tym ich odczyn jest obojętny lub alkaliczny[13].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Bystra została lokowana w XIV wieku. Osadę lokowano na surowym korzeniu, a więc zasadźca założył ją od podstaw na terenie zupełnie niezagospodarowanym[14]. Osadnikom w nowych wsiach przydzielano zwykle jeden łan ziemi. W 1369 roku Kazimierz Wielki przeniósł ją z prawa polskiego na niemieckie[15]. Początkowo role uprawne rozciągały się w dolinie Bystrzanki, odległe od centrum przysiółki powstały w późniejszym okresie[15]. W Bystrej działał sąd ławniczy, do dziś zachowała się księga ławnicza wsi z lat 1499–1561[16]. Bystra należała do dóbr królewskich oddawanych w dzierżawę rodom szlacheckim. Z lustracji przeprowadzonej w województwie krakowskim w II połowie XVIII wieku wynika, że od 1750 roku tenutę Bystra dzierżawiła Anna Niemyska, chorążyna podlaska. We wsi żyło wtedy 6 kmieci oraz łącznie 36 zagrodników i chałupników, funkcjonował młyn i browar, a dziesięcinę płacono do kościoła w Szymbarku[17]. Miejscowość znajdowała się wtedy w powiecie bieckim[18].
W 1772 roku, po I rozbiorze Polski, wieś znalazła się na obszarze zaboru austriackiego, w Królestwie Galicji i Lodomerii. Majątek w Bystrej, jako była królewszczyzna, został włączony do dóbr kameralnych, które później były prywatyzowane. 13 grudnia 1788 roku dobra w Bystrej nabyła na własność ich ostatnia dzierżawczyni Anna z Łętowskich Niemyska[19]. Od 1773 roku, kiedy obszar Galicji podzielono na cyrkuły, Bystra znajdowała się w cyrkule pilzneńskim, w dystrykcie bieckim; po reformie administracyjnej, przeprowadzonej w 1782 roku, w cyrkule jasielskim, a od 1867 w powiecie gorlickim. W 1870 roku, z inicjatywy ks. Józefa Radeckiego, we wsi utworzono jednoklasową szkołę ludową[20]. Wydany w 1880 roku Słownik geograficzny Królestwa Polskiego określa liczbę mieszkańców Bystrej na 995 osób, we wsi było wtedy 178 domów[21]. W latach 1906–1907 ziemiańska rodzina Groblewskich zbudowała nowy, otoczony parkiem dworskim, murowany dwór[15].
.jpg)
W wyniku reformy administracyjnej, przeprowadzonej po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Bystra znalazła się w województwie krakowskim, w gminie Glinik Mariampolski. Według danych spisu powszechnego przeprowadzonego w 1921 roku w Bystrej mieszkało 1137 osób, w tym 1133 narodowości polskiej; 529 mężczyzn i 608 kobiet. 1100 osób zadeklarowało wyznanie rzymskokatolickie, 36 wyznanie mojżeszowe i jedna greckokatolickie. We wsi było 221 budynków mieszkalnych[22]. W latach 1922–25 zbudowano we wsi kościół pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny. Autorem projektu architektonicznego był Roman Olszewski. W 1926 roku biskup tarnowski Leon Wałęga erygował parafię w Bystrej. W 1965 roku dobudowano wolnostojącą dzwonnicę, mającą formę trzech kamiennych arkad[23].
W 1939 roku, po agresji Niemiec na Polskę, Bystra znalazła się na obszarze utworzonego przez III Rzeszę Generalnego Gubernatorstwa, w dystrykcie krakowskim, w starostwie jasielskim. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa wprowadzono obowiązek dostarczenia kontyngentu. Przymusowego oddawanie przez rolników określonej ilości swoich plonów doprowadziło do zubożenia mieszkańców wsi. W maju 1944 roku oddział partyzancki Armii Krajowej „Żbik” przeprowadził w Bystrej akcję bojową skierowaną przeciw ściąganiu kontyngentów[24]. W czasie okupacji niemieckiej mieszkająca we wsi rodzina Pyrków udzielała pomocy Samuelowi Olinerowi, 11-letniemu chłopcu narodowości żydowskiej. Za to poświęcenie w 1990 roku Instytut Jad Waszem przyznał Balbinie Piecuch-Pyrek i jej synowi Stanisławowi Pyrkowi tytułu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata[25][26]. W okresie okupacji Niemcy zamordowali w Bystrej jedną osobę[27]. 16 stycznia 1945 roku wojska niemieckie zostały wyparte z rejonu Gorlic[28].
7 września 1946 roku w przejętym przez państwo dworze otwarto Państwową Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego. Później szkoła kilkakrotnie zmieniała nazwę, w 1993 roku nadano jej imię Stanisławy Groblewskiej[29]. W 1985 roku park dworski wpisano do rejestru zabytków, w 2007 roku został z rejestru wykreślony[30]. Od 1954 roku istniała gromada Bystra, 31 grudnia 1961 gromadę zniesiono, włączając jej obszar do gromady Szymbark. W latach 1945–75 wieś znajdowała się w woj. rzeszowskim, w latach 1975–98 była częścią woj. nowosądeckiego. W 1990 roku, według danych urzędowych, Bystra liczyła 1418 mieszkańców[31].
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
Sołectwo Bystra zajmuje obszar 1436 ha, który zamieszkuje ok. 1500 osób. W miejscowości znajduje się ok. 400 budynków mieszkalnych. Wieś ma charakter typowo rolniczy, dominują małe kilkuhektarowe gospodarstwa rolne[32].
W Bystrej działają Ludowy Klub Sportowy, Ochotnicza Straż Pożarna, filia Ośrodka Kultury Gminy Gorlice oraz Koło Gospodyń Wiejskich[32]. W miejscowości funkcjonują trzy placówki oświatowe: Samorządowe Przedszkole, Szkoła Podstawowa im. Juliusza Słowackiego[33] oraz Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Bystrej (prowadzony przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi)[34]. Wieś jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny[35].
W Bystrej znajduje się, murowany z kamienia ciosanego, kościół[36] – zbudowany w stylu neogotyckim z elementami neoromańskimi[37]. Obok kościoła zlokalizowany jest cmentarz, pochowano na nim gen. Aleksandra Jasińskiego-Sasa. We wsi zachował się, otoczony parkiem, dawny dwór rodziny Groblewskich (obecnie budynek zespołu szkół rolniczych) z początku XX wieku. Zachowało się też kilka kapliczek, w tym kryta gontem kapliczka z przełomu XVIII i XIX wieku oraz wykonana z wapienia, figura Matki Bożej z 1899 roku[37].
Z Bystrej do Gorlic kursuje komunikacja miejska (linia nr 2 Bystra – Osiedle Górne)[38]. Przez wieś biegnie Królewski Szlak Rowerowy z Biecza do Obidzy[39]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 14061
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 128 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b Wieś Bystra (małopolskie) [online], Polska w liczbach [dostęp 2022-09-21] (pol.).
- ↑ a b Geoserwis Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. [dostęp 2023-08-05]. (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06]. (pol.).
- ↑ a b c d Charakterystyka przyrodnicza zlewni Bystrzanki, [w:] Witold Bochenek, Prawidłowości obiegu wody na obszarze beskidzko-pogórskim Karpat Zachodnich na przykładzie zlewni Bystrzanki w świetle zmian klimatu i działalności człowieka, Warszawa: IGiPZ PAN, Prace Geograficzne nr 271, 2020, s. 11.
- ↑ a b Barbara Obrębska-Starklowa - Agroekologiczne aspekty zróżnicowania mezoklimatycznego w Beskidzie Niskim [w:] Problemy zagospodarowania ziem górskich PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich 1983, Zeszyt 23 s.71
- ↑ Małgorzata Kijowska, Geneza i przebieg wezbrań we fliszowej zlewni Bystrzankiw latach 1995–2009,, Kielce 2011, s. 61.
- ↑ Atlas klimatu Polski (1991–2020) red. Arkadiusz M. Tomczyk, Ewa Bednorz, Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2022
- ↑ Jan Lach Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem gospodarczej działalności człowieka Wydawnictwo Naukowe WSP Kraków s.9
- ↑ a b c Dokumentacja zlewni Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego [online].
- ↑ Sołectwo Bystra - Gmina Gorlice [online], www.gmina.gorlice.pl [dostęp 2017-11-26].
- ↑ a b c Gminny program opieki nad zabytkami Gminy Gorlice 2013 – 2016 (s. 30)
- ↑ Księgi sądowe wiejskie z XV wieku, „Collectanea ad historiam plebeanorum”, 27 grudnia 2016 [dostęp 2017-11-26] (pol.).
- ↑ Lustracja w Wojewodztwie Krakowskim a Powiatach Sandeckim, Cyrzyckim Bickim y Czchowskim w Roku 1765 ułożona y uregulowana (s.155-156)
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, s. 94.
- ↑ Anna Niemyska - zarządca w majątku dworskim [online], genealogia.okiem.pl [dostęp 2022-09-21].
- ↑ Dzień Edukacji Narodowej w Bystrej [online] [dostęp 2018-10-11] (pol.).
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, s. 506 [online], dir.icm.edu.pl [dostęp 2022-09-22].
- ↑ Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. XII s. 30, GUS Warszawa 1925
- ↑ O parafii - Parafia Bystra, „Parafia Bystra” [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2018-09-03] (pol.).
- ↑ Kamil Drzymała, Oddział partyzancki "Żbik" z obwodu Gorlice AK, IPN 2011, ISBN 978-83-7629-200-7
- ↑ Historia pomocy - Rodzina Pyrków | Polscy Sprawiedliwi [online], sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2021-11-23].
- ↑ Rodzina Pyrek | Mapa Pamięci [online] [dostęp 2022-09-21] (pol.).
- ↑ Raport o stratach wojennych t. 3 s. 100 [online] [dostęp 2022-09-22] (pol.).
- ↑ Gorlice 16 stycznia 1945 roku - nie o taką wolność walczono [online], halogorlice.info, 16 stycznia 2015 [dostęp 2022-09-22] (pol.).
- ↑ ZSCKR Bystra - Historia szkoły [online], www.zsabystra.com.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków - Biuletyny Informacji Publicznej [online], bip.malopolska.pl [dostęp 2020-03-08].
- ↑ Małgorzata Kijowska-Strugała, Transport zawiesiny w warunkach zmieniającej się antropopresji w zlewni Bystrzanki (Karpaty fliszowe), Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, Prace Geograficzne nr 247, 2015, s. 52.
- ↑ a b Diagnoza służąca wyznaczaniu obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji Gminy Gorlice, grudzień 2016.
- ↑ Biuletyny Informacji Publicznej [online], bip.malopolska.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).
- ↑ Wykaz szkół rolniczych - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi [online], www.minrol.gov.pl [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2018-02-17] (pol.).
- ↑ Parafia Św. Józefa Oblubieńca NMP w Bystrej [online], www.bystra-wiz.diecezja.tarnow.pl [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01] (ang.).
- ↑ Marek Sztorc, Bystra, kościół św. Józefa Oblubieńca NMP [online], www.tarnowskiekoscioly.net [dostęp 2017-11-26] (pol.).
- ↑ a b Uchwała nr XX/201/13 Rady Gminy Gorlice z dnia 30 stycznia 2013 r. w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami (str.28-30) [online], edziennik.malopolska.uw.gov.pl [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01].
- ↑ Rozkład jazdy - 14.03.2021 [online], MZK Gorlice [dostęp 2021-07-06] (pol.).
- ↑ Szlaki turystyczne [online], www.gorlice.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Bystra (4), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 506.
- Wieś Bystra w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2017-11-26], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Bystrej
- Szkoła Podstawowa w Bystrej
- Samorządowe Przedszkole w Bystrej
- Parafia pw. św. Józefa Oblubieńca NMP w Bystrej. bystra-parafia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-24)].
| Siedziba gminy | |
|---|---|
| Wsie | |
| Integralne części wsi |
|
