Historia Mińska Mazowieckiego

Mińsk Mazowiecki (Mińsk do 1866, Nowomińsk do 1916) – prawa miejskie otrzymał w 1421 roku. Rozkwitł podczas Renesansu. Po okresie załamania odrodził się w XIX wieku. Spośród współczesnych miast województwa mazowieckiego jest 26. (razem z Makowem) najdłużej posiadającym prawa miejskie, przy czym w aglomeracji warszawskiej jedynie 3 miasta posiadają te prawa dłużej (Warszawa, Błonie i Nowy Dwór Mazowiecki), zaś w subregionie siedleckim jedynie Łaskarzew (dłużej posiada prawa miejskie również sąsiedni Łuków leżący w województwie lubelskim).

I Rzeczpospolita

XIV i XV wiek

Mińsk rozwinął się na fali osadnictwa w dorzeczu Mieni (której zawdzięcza swoją nazwę), w Ziemi Czerskiej, w Księstwie Mazowieckim. Już wtedy pełnił rolę osady targowej.

29 maja 1421 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy nadał właścicielowi Mińska, stolnikowi czerskiemu Janowi z Gościeńczyc (ojciec rodu Mińskich), herbu Prus III, przywilej lokacyjny miasta na prawie chełmińskim. Już w 1422 erygowano parafię z drewnianym kościołem. Od 1468 miasto może organizować cotygodniowy targ i 3 jarmarki w roku. Działa też jedna z najlepszych szkół na Mazowszu (prowadzona przez Stanisława z Nart).

Spośród synów Jana, Ścibor był biskupem płockim, a Jakub kasztelanem czerskim.

XVI wiek

W 1549 Mikołaj Wolski, kasztelan Sandomierski, zakłada Sendomierz. W tym czasie Mińsk liczył już kilka tysięcy mieszkańców. Pod koniec stulecia Stanisław Miński, wojewoda łęczycki i podkanclerzy wielki koronny, sprzedał Sendomierz Janowi Hlebowiczowi herbu Leliwa, a następnie Mińsk Leśnowolskim herbu Pierzchała.

XVII i XVIII wiek

Koniec XVI i początek XVII wieku to liczne pożary miasta. W 1607 umiera Stanisław Miński, a do Mińska przybył król Zygmunt III Waza. W 1629 zakończyła się (rozpoczęta po pożarach w poprzednim wieku) budowa obecnego kościoła. Jędrzej Święcicki pisze: „Nieco dalej jeszcze leży w tych stronach ludne miasto Mińsk, godne upamiętnienia z powodu dwóch magnackich pałaców”.

W 1646 Łukasz Opaliński herbu Łodzia, marszałek wielki koronny, został właścicielem Mińska. W 1657 przebywają tu kolejno Karol X Gustaw i Stefan Czarniecki. Następnie rozpoczyna się stopniowy upadek miasta.

W 1695 roku Sendomierz zostaje włączony do Mińska. W 1781 właścicielem miasta zostaje Piotr Borzęcki, którego złe rządy kończą się interwencją króla Stanisława Augusta.

1795 – koniec I Rzeczypospolitej, Mińsk z zaborze austriackim.

Zabory

• 1795-1809 – zabór austriacki
• 1809-1815 – Księstwo Warszawskie
  • Od 1810 departament warszawski, powiat siennicki (z siedzibą w Siennicy)
• Od 1815 – Królestwo Polskie (Podział administracyjny Królestwa Polskiego)
  • styczeń 1816 – woj. mazowieckie, obwód stanisławowski (z siedzibą w Stanisławowie)
  • lipiec 1816 – siedziba obwodu stanisławowskiego
  • 1837 – województwo zmieniło nazwę na gubernię
  • 1845 – gubernia warszawska, powiat stanisławowski (siedziba)
  • 1867 – gubernia warszawska, powiat miński zmieniony później na nowomiński

Wydarzenia do 1870

W 1807 roku właścicielem miasta zostaje kasztelan łukowski, Karol hrabia Jezierski, herbu Nowina. W 1812 przez Mińsk przechodzi część armii Napoleona. W latach 1818–1823 powstaje trakt warszawsko-terespolski. Stopniowo przybywa mieszkańców.

26 kwietnia i 14 lipca 1831, podczas powstania listopadowego, mają miejsce walki o miasto.

W latach 1848–1849, Franciszek Morawski pisze w Mińsku poemat „Dworzec mojego dziadka”.

15-16 kwietnia i 17–18 maja 1863, podczas powstania styczniowego, kolejne walki z Rosjanami.

W 1866 do Mińska przyjechał pierwszy pociąg, a rok później otwarto całą Kolei Warszawsko-Terespolską. Nazwę miasta zmieniono na Nowomińsk.

Mińsk Dernałowiczów

21 marca 1870 roku właścicielem miasta został Seweryn Doria Dernałowicz, herbu Lubicz. W 1875 Henryk Sienkiewicz napisał 3 felietony o Nowomińsku. W tym czasie mieszka tu m.in. Michał Elwiro Andriolli. Liczba mieszkańców rośnie (2840 osób w 1885 r.)

W 1881 powstaje Ochotnicza Straż Pożarna, a w 1886 pierwsza na wschodnim Mazowszu księgarnia. Trwa romans Stefana Żeromskiego z Heleną Radziszewską (Helena z „Popiołów”). W 1890 powstają rosyjskie koszary.

Pod koniec stulecia powstaje fabryka maszyn, a na początku XX w., cerkiew prawosławna. W 1907 roku w Mińsku zawiązała się społeczność mariawicka. W latach 1908–1911 wybudowali kościół parafialny pw. Narodzenia NMP. Liczba mieszkańców wzrasta do 4771, a w 1910 już 5794. W 1910 lub 1912 powstaje pensja Marii Grochowskiej (Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. Polskiej Macierzy Szkolnej), a w 1915 Szpital Miejski (obecny). W 1914 biskup Aleksander Kakowski, konsekruje przebudowaną świątynię.

Od 1915 do 11 listopada 1918 trwa niemiecka okupacja Nowomińska. W 1916 r. miasto otrzymuje nazwę Mińsk Mazowiecki.

II Rzeczpospolita

Siedziba powiatu mińskomazowieckiego (mińskiego) w województwie warszawskim. Do 1944 własność Dernałowiczów.

Dwudziestolecie międzywojenne

W czasie wojny polsko- bolszewickiej sierpniu 1920 roku Armia Czerwona na krótko zajęła miasto. Mińsk wraz z okolicznymi miejscowościami został wyzwolony 17 sierpnia 1920 r. przez oddziały grupy bojowej pułkownika Stanisława Wrzalińskiego, w tym między innymi przez jednostki XXIX Brygady Piechoty.

W drugiej połowie lat dwudziestych miasto zostało częściowo zelektryfikowane, a część ulic utwardzona. Wiele nowych budynków powstało w latach trzydziestych. Mińszczanie pracowali w fabryce Rudzkiego, albo dojeżdżali pociągiem do Warszawy (od 1937 elektrycznym). W lipcu 1930 miał miejsce strajk szewców, w 1931 marsz bezrobotnych, a w 1932 strajk chłopski. W pierwszej połowie 1936 roku dochodzi do ekscesów o podłożu antysemickim.

II wojna światowa

Niemcy wkroczyli do Mińska Mazowieckiego 12 września (1939). Następnego dnia doszło do bitwy pod Mińskiem pod dowództwem gen. Władysław Andersa.

Już w 1939 r. zorganizowano w mieście struktury Polskiego Państwa Podziemnego, oraz tajne nauczanie (od września). W 1940 udało się nawet odtworzyć 7 Pułk Ułanów Lubelskich (zakonspirowany na terenie powiatu mińskomazowieckiego i Warszawy).

W 1940 roku Niemcy stworzyli getto w Mińsku Mazowieckim. 21 sierpnia 1942 roku Niemcy likwidują 7 tysięczne getto (wywiezienie Żydów do Obozu Zagłady „Treblinka II”).

Okolice mińska Mazowieckiego były terenem wzmożonych działań partyzantki Gwardii Ludowej/Armii Ludowej (ku czci partyzantów na ul. Kościuszki wmurowano płytę pamiątkową z nazwiskami poległych 22 partyzantów). 1 lutego 1943 roku hitlerowcy wymordowali grupę mińskich działaczy PPR (w 1975 roku w holu budynku Zespołu Szkół Zawodowych nr 3 wmurowano tablicę pamiątkową a szkole nadano imię Rodziny Nalazków). 17 marca 1943 roku w samotnej walce z żołnierzami hitlerowskimi na ul. Pięknej zginął żołnierz Gwardii Ludowej Stanisław Zawisza ps. „Stalowy” (ku jego czci w 1960 roku wmurowano w tablicę pamiątkową w budynek przy ul. Pięknej 3).

30 lipca 1944 roku Mińsk został wyzwolony przez Armię Krajową. 31 lipca 1944 roku do miasta wkraczają oddziały 2 armii pancernej gwardii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej (podczas walk w okolicach miasta zginęło 1420 żołnierzy radzieckich, którzy są pochowani na cmentarzu założonym w 1951 roku).

W nocy z 2 na 3 marca 1945, Sowieci potwierdzili swoją władzę mordując burmistrza i innych przedstawicieli elit.

2. połowa XX wieku

W 1979 oddano do użytku dworzec PKP i PKS (obecny). W 1984 r. erygowano parafię św. Antoniego (nie częste wydarzenie w czasach PRL), a w 1987 rozpoczęła się działalność kulturalna w wyremontowanym Pałacu Dernałowiczów.

W latach 80. działała w Mińsku „Solidarność”. Członkiem Zarządu i Prezydium oraz rzecznikiem prasowym MKZ w Mińsku Mazowieckim był Zbigniew Szubiński, który później do 1987 roku działał w podziemnym MKZ. Jednym z działaczy był też Czesław Mroczek.

Wybrane daty

• 29 maja 1421 – nadanie praw miejskich,
• 1549 – lokacja drugiego miasta Sendomierza – z czasem wchłoniętego przez Mińsk,
• 1629 – koniec budowy obecnego kościoła przy Starym Rynku,
• 1807 – nadanie XVII-wiecznemu pałacowi obecnego kształtu
• lipiec 1816 – Mińsk zostaje siedzibą obwodu stanisławowskiego (później powiatu),
• 1818-1823 – budowa ul. Warszawskiej,
• 1831 – Mińsk kilkakrotnie był terenem walk powstania listopadowego,
• 1863 – oddział partyzancki zaatakował stacjonujące tu oddziały carskie i zadał im poważne straty,
• 1866 – pierwszy pociąg,
• 1867 – władze carskie przemianowały miasto na Novominsk,
• 23 lutego 1909 – erygowanie parafii starokatolickiej mariawitów
• 1916 – miastu nadano obecną nazwę,
• 11 listopada 1918 – rozbrojenie Niemców,
• 17 sierpnia 1920 – wyzwolenie miasta, po zajęciu przez bolszewików,
• 1939 – Mińsk został zbombardowany, bitwa kawalerii polskiej z Niemcami,
• 1940-1942 – getto i eksterminacja Żydów,
• 30 lipca 1944 – miasto zostaje wyzwolone przez Armię Krajową, a następnie zajęte przez Armię Czerwoną,
• 1952 – otwarcie ZNTK, do tej pory największego zakładu pracy w mieście,
• 1 czerwca 1975 – likwidacja powiatu mińskiego, włączenie miasta w obręb woj. siedleckiego,
• 1 stycznia 1999 – likwidacja woj. siedleckiego, przywrócenie powiatu mińskiego.

Zmiana liczby ludności

Rok / Wiek	Liczba	Rok / Wiek	Liczba
II poł. XVI w.	3,5–4 tys.	1660	1 tys.
1777	456	1827	750
1880	2940	pocz. XX w.	4771
1910	5794	1921	10689
1939	15103	1945	10500
1971	24700	1992	34 tys.
1995	35068	2000	35761
2006	37529

Zobacz też

• Osiedla i dawne miejscowości w Mińsku Mazowieckim
• Sanktuarium Matki Bożej Hallerowskiej
• Bitwa pod Mińskiem Mazowieckim

Bibliografia

• Strona internetowa Urzędu Miasta
• Historia miasta na minskmaz.com.pl. minskmaz.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-15)].
• 585 lat Mińska Mazowieckiego, JanuszJ. Kuligowski (red.), Mińsk Mazowiecki: Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, 2006, ISBN 83-906936-7-4, OCLC 749805965 .brak strony (książka)

Linki zewnętrzne

• Szczegółowe kalendarium historyczne. minsk-maz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-01)].
• Historia miasta. minsk-maz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-24)].
• Miejsca historyczne. minskmaz.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-25)].