Leopoldia
 Leopoldia comosa | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
Leopoldia | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Leopoldia Parl. Fl. Palerm. 1: 435 (1845)[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Leopoldia comosa (L.) Parl.[4] | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Homonimy | |||
| |||
Leopoldia Parl. – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 16 gatunków występujących w południowej, środkowej i wschodniej Europie, północnej Afryce, Makaronezji, na Kaukazie, w Azji Zachodniej i na Półwyspie Arabskim[3]. Introdukowany do Danii, Belgii, Holandii i Wielkiej Brytanii, południowej Australii oraz Stanów Zjednoczonych[3].
W Polsce północną granicę swojego zasięgu osiąga szafirek miękkolistny L. comosa, spotykany na Dolnym Śląsku, na Wyżynie Małopolskiej, Lubelskiej i Roztoczu. Gatunek objęty jest ochroną i umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunek zagrożony (EN)[6].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Wieloletnie rośliny zielne[7].
- Kwiaty
- Dymorficzne, zebrane w wydłużone, luźne grono[8], wyrastające na głąbiku[7]. Niekiedy z jednej cebuli wyrastają dwa kwiatostany[7]. Kwiaty bezpłodne liczne, często w żywych barwach (niebieskie, fioletowe lub różowe[9]), długoszypułkowe[8], tworzące kępkę na szczycie kwiatostanu[7]. Kwiaty płodne rurkowate lub podługowato-urnowate[9], nieco grzbieciste, kanciaste i zwężone u gardzieli, zakończone sześcioma bardzo krótkimi płatkami z wierzchołków listków okwiatu[7], często w bladych kolorach (brązowe, fioletowe, czerwone, zielonkawe lub żółtawe)[8]. Listki okwiatu ząbkowane wierzchołkowo[8], ząbki skierowane do środka, zamykające okwiat[7], kremowe, żółtawe lub czarniawe[9]. Sześć pręcików położonych w dwóch okółkach. Zalążnia jajowato-trójgraniasta. Szyjka słupka wzniesiona, zakończona trójklapowanym znamieniem[8].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna
- Rodzaj z podplemienia Hyacinthinae, plemienia Hyacintheae, podrodziny Scilloideae z rodziny szparagowatych Asparagaceae[10]. W niektórych ujęciach uznawany jest za podrodzaj lub grupę w ramach rodzaju szafirek (Muscari sensu lato subgen. Leopoldia)[9][11].
- Wykaz gatunków[3]
- Leopoldia bicolor (Boiss.) Eig & Feinbrun
- Leopoldia caucasica (Griseb.) Losinsk.
- Leopoldia comosa (L.) Parl. – szafirek miękkolistny
- Leopoldia cycladica (P.H.Davis & D.C.Stuart) Garbari
- Leopoldia eburnea Eig & Feinbrun
- Leopoldia ghouschtchiensis Jafari & Maassoumi
- Leopoldia gussonei Parl.
- Leopoldia longipes (Boiss.) Losinsk.
- Leopoldia maritima (Desf.) Parl.
- Leopoldia matritensis (Ruíz Rejón, Pascual, C.Ruíz Rejón, Valdés & J.L.Oliv.) Aymerich & L.Sáez
- Leopoldia neumannii Böhnert & Lobin
- Leopoldia spreitzenhoferi Heldr.
- Leopoldia tabriziana Jafari
- Leopoldia tenuiflora (Tausch) Heldr.
- Leopoldia tijtijensis Jafari
- Leopoldia weissii Freyn
Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]
Nazwa Leopoldia została nadana w 1819 r. przez Williama Herberta (jako nomen provisorium) rodzajowi roślin, który wyodrębnił on z rodzaju Coburgia, dla gatunku Leopoldia reticulata, pierwotnie opisanego w 1789 r. przez Charlesa L’Héritier de Brutelle’a pod nazwą Amaryllis reticulata[12]. Nazwę ten Herbert nadał na cześć księcia Leopolda z Saksonii-Coburga-Saalfeld, późniejszego króla Belgii[13]. Jednak w 1821 r. Herbert porzucił tę wstępnie zaproponowaną nazwę i opublikował nową: Hippeastrum, która weszła do powszechnego użytku. W 1845 r. Filippo Parlatore świadom porzucenia przez Herberta nazwy Leopoldia na rzecz Hippeastrum, zaproponował jej użycie jako nazwy rodzaju obejmującego trzy występujące we Włoszech gatunki zaliczane wówczas do rodzajów Hyacinthus, Muscari i Bellevalia. Nazwę tę Parlatore wybrał jednak dla upamiętnienia Leopolda II, wielkiego księcia Toskanii[7]. Próby uporządkowania nazewnictwa obu rodzajów roślin zostały podjęte dopiero w 1939 r. i zakończyły się w latach 1959–1970 podjęciem przez Międzynarodowy Kongres Botaniczny decyzji o ochronie (uznaniu za nomen conservandum) nazwy Hippeastrum dla roślin spokrewnionych z amarylisem oraz Leopoldia dla roślin spokrewnionych z szafirkiem, co nastąpiło ze względów pragmatycznych, wbrew postanowieniom Międzynarodowego kodeksu nomenklatury botanicznej, przewidującym pierwszeństwo nazw wcześniej opublikowanych[14][8].
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
- Rośliny spożywcze
- Gotowane cebule Leopoldia comosa są spożywane w południowych Włoszech i na Sycylii (cebule i potrawa nazywają się lampascioni)[15]. Są również marynowane oraz dodawane do omletów. Gotowane cebulki zalewane są oliwą i używane jako przystawka (antipasto)[16].
- Rośliny lecznicze
- W cebulkach Leopoldia comosa obecne są substancje o właściwościach fitochemicznych, wykazujące działanie przeciwutleniające oraz hamujące aktywność lipazy i amylazy. W badaniach na szczurach wykazano, że dieta oparta na L. comosa doprowadziła do redukcji masy ciała, zmniejszenia otyłości brzusznej i dyslipidemii oraz poprawiła tolerancję glukozy ze zmniejszeniem przerostu tkanki tłuszczowej i stłuszczenia wątroby[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).
- ↑ a b c d e f Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-03-15]. (ang.).
- ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-03-15]. (ang.).
- ↑ Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2021-03-16]. (ang.).
- ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
- ↑ a b c d e f g h i Filippo Parlatore: Flora Palermitana ossia descrizione della piante che crescono spontanee nella valle di Palermo. T. 1. Societa Tipografica, 1845-01, s. 435–437.
- ↑ a b c d e f g F. Garbari, W. Greuter. On the taxonomy and typification of Muscari Miller (Liliaceae) and allied genera, and on the typification of generic names. „Taxon”. 19 (3), s. 329–335, 1970-06. DOI: 10.2307/1219056.
- ↑ a b c d Azarnoosh Jafari, Ali Asghar Maassoumi. Synopsis of Leopoldia, Muscari and Pseudomuscari (Hyacinthaceae) in Iran, with Leopoldia ghouschtchiensis sp. nova. „Annales Botanici Fennici”. 48 (5), s. 396–400, 2011-10. DOI: 10.5735/085.048.0502.
- ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-03-15]. (ang.).
- ↑ Dizkirici, A., Yigit, O., Pinar, M. et al. Molecular phylogeny of Muscari (Asparagaceae) inferred from cpDNA sequences. „Biologia”. 74, s. 205–214, 2019. DOI: 10.2478/s11756-018-00164-0.
- ↑ Hamilton Piotr Traub. Nowe stanowiska szafirka miękkolistnego Muscari comosum (L.) Mill. w województwie lubelskim. „Chroń Przyr. Ojcz.”. 63 (1), s. 6–15, 2007.
- ↑ The True Name of the Amaryllis. Flower Station. [dostęp 2021-03-15]. (ang.).
- ↑ H.W. Rickett. Committee for Spermatophyta: Hippeastrum vs. Leopoldia. „Taxon”. 13 (4), s. 135, 1964-05. DOI: 10.2307/1217796.
- ↑ Traditional Foods of Puglia Italy-Cooking Lampascioni Hyacinth Bulbs. Italian Connection, 2010-04-27. [dostęp 2021-03-16].
- ↑ Tong Kwee Lim: Edible medicinal and non medicinal plants. Volume 9, Modified stems, roots, bulbs. Dordrecht. ISBN 978-94-017-9510-4.
- ↑ T. Casacchia, F. Scavello, C. Rocca, M.C. Granieri i inni. Leopoldia comosa prevents metabolic disorders in rats with high-fat diet-induced obesity. „European Journal of Nutrition”. 58 (3), s. 965–979, 2019-04. DOI: 10.1007/s00394-018-1609-1.