Alfabet kazachski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kazachski alfabet arabski i łaciński w 1924 r.

Do zapisu języka kazachskiego używane są następujące alfabety:

Alfabety używane obecnie[edytuj | edytuj kod]

Cyrylicki[edytuj | edytuj kod]

Alfabet oparty na cyrylicy, składający się z 42 liter, stosowany do zapisu języka w Kazachstanie i Mongolii. Jego twórcą jest Sarsen Amanżołow. Alfabet został oficjalnie wprowadzony do użytku w 1940 r.[3][4] W 1951 r. literę Ӯ zastąpiono literą Ұ, а w 1957 r. wprowadzono literę Ё[5][6]. Do 1957 r. litery charakterystyczne dla języka kazachskiego zapisywano na końcu alfabetu[7].

А а Ә ә Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й К к Қ қ Л л М м Н н
Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ұ ұ
Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы І і Ь ь Э э Ю ю Я я

Kodowanie[edytuj | edytuj kod]

Umieszczanie alfabetu kazachskiego na klawiaturze przed rozpowszechnieniem systemów operacyjnych i edytorów tekstu z obsługą Unikodu był często niewygodny z powodu problemów z 8-bitowym kodowaniem alfabetu kazachskiego oraz brakiem standardowych czcionek. W związku z tym zaproponowano ponad 20 wariantów 8-bitowych kodowań alfabetu kazachskiego opartego na cyrylicy[8].

Przyjęto następujące standardy kodowań 8-bitowych: ST RK 920-91 dla DOS (odmiana jednobajtowej strony kodowej CP866) oraz ST RK 1048–2002 dla Microsoft Windows (odmiana jednobajtowej strony kodowej Windows-1251).

Standardy te nie otrzymały jednak wsparcia na poziomie systemu operacyjnego i wymagały instalacji sterowników innych firm. Dziś powszechnie stosowany jest standard UTF-8.

Układ klawiatury komputerowej przystosowanej do zapisu języka kazachskiego:

Łaciński[edytuj | edytuj kod]

Pierwotnie proponowany alfabet łaciński dla języka kazachskiego, wdrożony dekretem prezydenckim nr 569 (26 października 2017 r.)[9] później zmieniony dekretem prezydenckim nr 637 z dnia 19 lutego 2018 r., zastępując apostrof znakami diakrytycznymi i dwuznakami

Alfabet oparty na łacińskim wprowadzono 26 października 2017 r. dekretem prezydenta Kazachstanu. 9 października 2017 r. przedstawiono projekt przejścia z zapisu cyrylicą na zapis łacinką[10]. 19 lutego 2018 r. we wspomnianym dekrecie wprowadzono zmiany w części dotyczącej alfabetu[11]. Zaplanowano przeprowadzenie procesu zmiany zapisu na lata 2017–2025[12].

A a Á á B b D d E e F f G g Ǵ ǵ H h
İ i I ı J j K k L l M m N n Ń ń O o
Ó ó P p Q q R r S s T t U u Ú ú V v
Y y Ý ý Z z Sh sh Ch ch

W styczniu 2021 przedstawiono projekt prezydenckiego dekretu prezentującego kolejną propozycję alfabetu łacińskiego dla języka kazachskiego. W kwietniu tego samego roku projekt zaktualizowano zmieniając sposób transkrypcji litery ң z ŋ na ñ. Według planów przejście na zapis łaciński ma rozpocząć się w 2023 roku[13].

A a

(А а)

Ä ä

(Ә ә)

B b

(Б б)

D d

(Д д)

E e

(Е е)

F f

(Ф ф)

G g

(Г г)

Ğ ğ

(Ғ ғ)

H h

(Х х/Һ һ)

I ı

(І і)

İ i

(И и)

J j

(Ж ж)

K k

(К к)

L l

(Л л)

M m

(М м)

N n

(Н н)

Ñ ñ

(Ң ң)

O o

(О о)

Ö ö

(Ө ө)

P p

(П п)

Q q

(Қ қ)

R r

(Р р)

S s

(С с)

Ş ş

(Ш ш)

T t

(Т т)

U u

(У у)

Ū ū

(Ұ ұ)

Ü ü

(Ү ү)

V v

(В в)

Y y

(Ы ы)

Z z

(З з)

İo io

(Ё ё)

İu iu

(Ю ю)

İa ia

(Я я)

Projekt dekretu nie wskazuje sposobu transliteracji ц, ч, щ i э.

Arabski[edytuj | edytuj kod]

Zapis alfabetem arabskim obowiązuje w prefekturach Altay i Ili w Regionie Autonomicznym Sinciang-Ujgur[14] w Chinach. Zmodyfikowany alfabet arabski używany jest także w Iranie i Afganistanie.

Alfabet kazachski oparty na arabskim zawiera 29 liter i jeden znak diakrytyczny: hamzę. Pismo zapisywane jest od prawej strony do lewej.

Przykład tekstu[edytuj | edytuj kod]

Artykuł 1 Powszechnej deklaracji praw człowieka:

Zapis alfabetem cyrylickim Zapis alfabetem arabskim Zapis alfabetem łacińskim (wersja z 2017 roku) Zapis alfabetem łacińskim (wersja z 2021 roku) Wersja polska
Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ٴبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ٴتيىس. Barlyq adamdar ty’mysynan azat ja’ne qadir-qasi’eti men quqyqtary ten’ bolyp du’ni’ege keledi. Adamdarg’a aqyl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondyqtan olar bir-birimen ty’ystyq, bay’yrmaldyq qarym-qatynas jasay’lary ti‘is. Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasietı men qūqyqtary teñ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Andrzej Łomanowski, Kazachstan zmienia alfabet z cyrylicy na łaciński, rp.pl, 29 października 2017 [dostęp 2017-11-10].
  2. О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику (O zmianie zapisu języka kazachskiego), akorda.kz, 26 października 2017 [dostęp 2017-10-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-27] (ros.).
  3. O pieriewodie kazachskoj pisʹmiennosti s łatinizirowannogo na nowyj ałfawit na osnowie russkogo. W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
  4. Iz istorii kazachskogo ałfawita: arabskaja grafika – łatinica – kirillica, tengrinews.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
  5. Ob izmienienii naczertanija bukwy «ӯ» kazachskogo ałfawita. W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
  6. Razwitije kazachskogo sowietskogo jazykoznanija. Nauka, 1980, s. 128.
  7. Ob utocznienii poriadka raspołożenija bukw kazachskogo ałfawita i ob utwierżdienii «Osnownych prawił orfografii kazachskogo jazyka». W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
  8. Tiernistyj putʹ kompjutiernych kodirowok kazachskogo jazyka ili kakniechoroszo naruszatʹ standart, sci.kz [dostęp 2018-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2002-12-12] (ros.).
  9. О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику, President of the Republic of Kazakhstan, 2017 [dostęp 2017-10-26] (ros.).
  10. Kak wygladit projekt ałfawita kazachskogo jazyka na łatinice, zakon.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
  11. Priezidient Riespubliki Kazachstan, O wniesienii izmienienija w Ukaz Priezidienta Riespubliki Kazachstan ot 26 oktiabria 2017 goda № 569 «O pieriewodie ałfawita kazachskogo jazyka s kiriłlicy na łatinskuju grafiku», akorda.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
  12. Prezydent Republiki Kazachstan, O pieriewodie ałfawita kazachskogo jazyka s kiriłlicy na łatinskuju grafiku, akorda.kz [dostęp 2018-08-19] (ros.).
  13. z, Новый казахский алфавит на латинице: представлен проект указа Президента, Главные новости Казахстана – Tengrinews.kz, 22 kwietnia 2021 [dostęp 2021-07-26] (ros.).
  14. Minglang Zhou: Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Languages, 1949-2002. Mouton de Gruyter, s. 149. ISBN 3-11-017896-6.