Język turkmeński
| Obszar |
Turkmenistan, Iran, Afganistan, Turcja i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
6,8 miliona[1] | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Turkmenistan | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | tk | ||||||
| ISO 639-2 | tuk | ||||||
| ISO 639-3 | tuk | ||||||
| IETF | tk | ||||||
| Glottolog | turk1304 | ||||||
| Ethnologue | tuk | ||||||
| GOST 7.75–97 | тук 695 | ||||||
| WALS | tkm | ||||||
| SIL | TCK | ||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język turkmeński (türkmençe, түркменче lub türkmen dili, түркмен дили) – język z oguzyjskiej grupy rodziny języków turkijskich. W Turkmenistanie posługuje się nim ok. 3,8 mln ludzi, poza tym ok. 3 mln w innych państwach: Afganistan (500 tys.), Iran (2 mln) i Turcja (1 tys.).
Standard języka turkmeńskiego używany w Turkmenistanie bazuje na dialekcie tekińskim, podczdas gdy Turkmeni w Iranie przeważająco posługują się odmianą jomudzką, a w Afganistanie – ersaryjską[2]. W odróżnieniu od innych języków oguzyjskich, język turkmeński zachował wiele archaicznych praoguzyjskich cech, włącznie z fonemiczną długością samogłosek[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]W okresie radzieckim, zwłaszcza po 1940 r., w wyniku przejścia na język rosyjski w obrębie oficjalnej dokumentacji, szkolnictwa wyższego i nauki, język turkmeński tracił na popularności a też zapożyczył ogrom słów z języka rosyjskiego, które często łamały zasadę harmonii samogłosek[4]. Po uzyskaniu niepodległości przez Turkmenistan zrezygnowano z alfabetu cyrylickiego a też podejmowano systematyczne działania, mające na celu usunięcie z języka rusycyzmów[5].
Alfabet
[edytuj | edytuj kod]
Oficjalnym systemem zapisu języka turkmeńskiego (od 1991 r.) jest specjalnie przystosowany alfabet łaciński.
Język turkmeński bywa także zapisywany cyrylicą lub alfabetem arabskim.
Obowiązujący alfabet turkmeński wygląda następująco[6][7]:
| A a | B b | Ç ç | D d | E e | Ä ä | F f |
| G g | H h | I i | J j | Ž ž | K k | L l |
| M m | N n | Ň ň | O o | Ö ö | P p | R r |
| S s | Ş ş | T t | U u | Ü ü | W w | Y y |
| Ý ý | Z z |
Fonetyka
[edytuj | edytuj kod]Spółgłoski
[edytuj | edytuj kod]W języku turkmeńskim jest 19 spółgłosek, choć jeszcze niektóre (podane w nawiasach) występują w zapożyczeniach z języka rosyjskiego, arabskiego i perskiego[8].
| Wargowe | Przedniojęzykowo-dziąsłowe | Międzyzębowe | Zadziąsłowe/ | Miękkopodniebienne | Krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ŋ | ||||
| Zwarte | bezdźwięczne | p | t | (c) | k | ||
| dźwięczne | b | d | ɡ | ||||
| Zwarto-szczelinowe | bezdźwięczne | (f) | t͡ʃ | ||||
| dźwięczne | (v) | d͡ʒ | |||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | (s) | θ | ʃ | (x) | h | |
| dźwięczne | (z) | ð | (ʒ) | ||||
| Aproksymanty | l | j | w | ||||
| Uderzeniowe | ɾ | ||||||
Język turkmeński charakteryzuje się występowaniem spółgłosek międzyzębowych [θ] i [ð][9] (które w języku angielskim zapisują się jako th).
Samogłoski
[edytuj | edytuj kod]Turkmeński system samogłoskowy składa się z 16 fonemów[8] i obecne jest zjawisko iloczasu, którego nie odzwierciedla jednak ortografia, i harmonii samogłosek[10]. Akcent zazwyczaj pada na ostatnią sylabę rdzenia wyrazu[11].
| Przednie | Centralne | Tylne | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Niezaokrąglone | Zaokrąglone | Niezaokrąglone | Niezaokrąglone | Zaokrąglone | ||||||
| krótkie | długie | krótkie | długie | krótkie | długie | krótkie | długie | krótkie | długie | |
| Przymknięte | ɪ ⟨i⟩ | ɪː ⟨i⟩ | ʏ ⟨ü⟩ | ʏː ⟨ü⟩ | ɯ ⟨y⟩ | ɯː ⟨y⟩ | ʊ ⟨u⟩ | ʊː ⟨u⟩ | ||
| Środkowe | ɛ ⟨e⟩ | œ ⟨ö⟩ | œː ⟨ö⟩ | o ⟨o⟩ | oː ⟨o⟩ | |||||
| Otwarte | æː ⟨ä⟩ | ɑ ⟨a⟩ | ɑː ⟨a⟩ | |||||||
Okazjonalnie występują także samogłoski /ɛː/ powstałe w wyniku kontrakcji oraz /æ/ w zapożyczeniach z języka perskiego i historycznych zrostach (äkitmek [ækɪtmɛk] < alyp gitmek [ɑlɯp gɪtmɛk])[8].
| krótkie | tłumaczenie | długie | tłumaczenie |
|---|---|---|---|
| at | koń | a: t | imię |
| bil | znaj | bi: l | talia |
| ot | trawa | o: t | ogień |
| pil | słoń | pi: l | łopata |
| daş | daleko | da:ş | kamień |
| ýaz | pisz | ýa: z | wiosna |
| tut | łap | tu: t | morwa |
| öl | zgiń | ö:l | mokry |
Harmonia samogłosek
[edytuj | edytuj kod]Samogłoski turkmeńskie mogą być podzielone na dwie grupy: przednie (ä, ö, ü, i, e) i tylne (a, o, u, y). Jeżeli pierwsza samogłoska wyrazu jest przednia, reszta samogłosek w przyrostkach także ma być przednia. Tak samo, jeżeli jest tylna, samogłoski w przyrostkach mają być tylne[10].
| eşik | eşiklerimiz | talyp | talyplarymyz |
| gelneje | gelnejelerimiz | okuwçy | okuwçylarymyz |
| meýletençi | meýletinçilerimiz | baýramçylyk | baýramçylyklarymyz |
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Turkmen, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ Turkmen: Language Portal: Materials: Center for Languages of the Central Asian Region: Indiana University Bloomington [online], Indiana University Bloomington [dostęp 2025-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2020-06-03] (ang.).
- ↑ Language, [w:] Turkmens of Persia, Encyclopaedia Iranica [dostęp 2025-01-18] (ang.).
- ↑ Грамматика туркменского языка, ч. 1. Фонетика и морфология. Ашхабад, 1970
- ↑ Релатинизация: символ независимости, движение к этносу;государству, новая попытка модернизации, [w:] Павел Дятленко, Языковые реформы в Центральной Азии, s. 94 [dostęp 2025-01-18] (ros.).
- ↑ Michael Everson, Some Türkmen alphabets [online], Unicode Consortium, 1 czerwca 2000 [dostęp 2024-12-26] (ang.).
- ↑ Muratgeldi Söyegov, Новый туркменский алфавит: некоторые вопросы его разработки и принятия [online] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02] (ros. • turkm.).
- ↑ a b c Grammatical sketch of Turkmen [online], ResearchGate, s. 6–7 [dostęp 2025-01-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-17] (ang.), 6 - samogłoski 7 - spółgłoski.
- ↑ Туркменский язык, [w:] Большая Советская Энциклопедия, wyd. 3 [dostęp 2025-01-17] (ros.).
- ↑ a b c Turkmen Language Grammar Guide [online], U.S. Peace Corps Turkmenistan, s. 10–11 [dostęp 2025-01-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-05-13] (ang.).
- ↑ Türkmençe-iňlisçe sözlük (Turkmen-English Dictionary) » Phonology [online] [dostęp 2025-01-17] (ang.).