Architektura socrealistyczna w Polsce

Plac Cyryla Ratajskiego w Poznaniu

Szkoła Podstawowa nr 9 przy ul. Józefa Łukaszewicza 9/13 w Poznaniu (1955-1958)

Aleja Róż w Nowej Hucie

Defilada uczestników Zlotu Młodych Budowniczych Polski Ludowej w dniu 22 lipca 1952

Wojewódzka Rada Związków Zawodowych w Katowicach (obecnie: Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego)

Robotnica z kielnią na tyskim osiedlu A

Plan Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Warszawie

Pałac Kultury i Nauki w Warszawie

Ministerstwo Rolnictwa w Warszawie

Biurowiec Prezydium Rządu w Warszawie

Teatr Wielki w Łodzi

Instytut Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie

Dom Rybaka we Władysławowie

Architektura socrealistyczna w Polsce – architektura realizowana w latach 1949–1956 w ramach obowiązującej wówczas doktryny realizmu socjalistycznego, definiowana w tym czasie jako „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”.

Geneza i założenia

Ideologia socrealizmu została do Polski sprowadzona ze Związku Radzieckiego. Został oficjalnie ogłoszony przez Bolesława Bieruta na Konferencji Warszawskiej PZPR 3 lipca 1949 r. Socrealizm w architekturze proklamowano 21 czerwca tego samego roku na Konferencji Architektów Partyjnych. Wielu architektów, między innymi Edmund Goldzamt (autor referatu na konferencję) i Jan Minorski potępiło wówczas architekturę nowoczesną.

„Socjalistyczną treść” nowej architektury rozumiano przede wszystkim jako potrzebę zapewnienia powszechnie dostępnych higienicznych warunków zamieszkania – podobne tendencje występowały w tym czasie w całej Europie. Interpretacja „narodowej formy” pozostawiała znacznie więcej wątpliwości. Ostatecznie postanowiono oprzeć się, wzorem architektury radzieckiej, na historycznych zasadach kompozycji oraz elementach dekoracyjnych. Historyzujące formy „narodowe” miały nawiązywać głównie do renesansu, choć początkowo nie było to oczywiste – w środowisku warszawskim postulowano nawiązywanie do klasycyzmu.

Krytyka socrealizmu i współczesne oceny

Schyłek stalinizmu przyniósł również zarzucenie doktryny socrealizmu w Polsce. Krytykowano monotonię, przesadny monumentalizm i nieekonomiczność rozwiązań.

Zbudowano ogromne place, gdyż miały wypełniać je manifestacje – życie nie składa się jednak z samych manifestacji. Zbudowano tarasy, loggie, arkady, które ziały pustką.

W rezultacie architektura „narodowa w formie” oparta jednak na tradycyjnych formach i w pewnym stopniu swojska została zastąpiona fascynacją modernizmem. Podejściem nadal „socjalistycznym w treści”, lecz tym razem już „nowoczesnym w formie”.

Doświadczenia późniejszych lat i pewne znużenie modernizmem skłaniają do znacznie łagodniejszej oceny architektury i urbanistyki socrealistycznej:

• preferowano zabudowę przyuliczną (obrzeżną), tworzącą czytelne wnętrza urbanistyczne, zaś ulica pozostawała ulicą,
• większość budynków miała nie więcej niż 4 kondygnacje, nie było jeszcze nacisków aby wszystkie budynki bez windy miały po 5 kondygnacji,
• stosowano jeszcze dachy spadziste kryte dachówką,
• w początkowym okresie jakość materiałów i poziom rzemiosła budowlanego pozostawały na wysokim poziomie.

Kalendarium

• 21 czerwca 1949 r. – Konferencja Architektów Partyjnych ogłasza realizm socjalistyczny obowiązującą doktryną w polskiej architekturze
• 23 czerwca 1949 r. – rozpoczęcie budowy Nowej Huty
• 6 listopada 1949 r. – rada SARP przyjmuje rezolucję architektów partyjnych
• 16 września 1950 r. – rozpoczęcie budowy MDM
• 15 stycznia 1951 r. – I Ogólnopolski Pokaz Projektów Architektury w warszawskiej Zachęcie
• 25 maja 1952 r. – rozpoczęcie budowy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie
• 22 lipca 1952 r. – uroczyste otwarcie Placu Konstytucji i MDM w Warszawie
• 13-15 kwietnia 1953 r. – Krajowa Narada Architektów – pierwsza krytyka socrealizmu
• kwiecień 1955 r. – krytyka rozwoju architektury i urbanistyki w Polsce ze strony SARP
• 22 lipca 1955 r. – oddanie Pałacu Pałacu Kultury i Nauki oraz Stadionu Dziesięciolecia w Warszawie
• 26 marca 1956 r. – Ogólnopolska Narada Architektów – oficjalny koniec socrealizmu w polskiej architekturze

Miasto socjalistyczne

• Nowa Huta - główne założenia projektowe w Nowej Hucie, to symetryczny barokowy układ, centralnie usytuowany plac, prowadzące do niego arterie oraz wykorzystanie elementów historycznych polskich budowli renesansowych, klasycystycznych i barokowych. Przykłady: Plac Centralny i okolice, budynki administracyjne kombinatu.
• Nowe Tychy

Spis obiektów

Miasto	Osiedla, założenia urbanistyczne i zespoły zabudowy	Pojedyncze obiekty
Białystok	Budynki przy południowej i zach. pierzei Rynku Kościuszki Północna pierzeja ul. Lipowej Plac Uniwersytecki	Budynek KW PZPR Budynek Lasów Państwowych Hotel Cristal (daw. Hotel Miejski "Żubr") Zespół budynków Sądu Okręgowego Gmach Komendy Wojewódzkiej Policji Dom Handlowy (ul. Skłodowskiej-Curie 2) Dom Związkowca (ul. Skłodowskiej-Curie 3) Pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej
Bielsko-Biała	Osiedle Grunwaldzkie
Brzeg Dolny		Hotel Robotniczy „Piast”
Bydgoszcz	Stare Kapuściska Osiedle Leśne	Filharmonia Pomorska w Bydgoszczy
Chorzów	Osiedle przy ul. Łukasińskiego/ Kochanowskiego/ Odrowążów Bloki przy ul. Dąbrowskiego	Planetarium Śląskie (1955)
Dąbrowa Górnicza	Zabudowa dzielnicy Gołonóg	Pałac Kultury Zagłębia
Gdańsk	Grunwaldzka Dzielnica Mieszkaniowa we Wrzeszczu (zrealizowana częściowo)	Dom Kultury w Nowym Porcie Poczta przy ul. Długiej Dom Prasy przy Targu Drzewnym Kamienica przy ul. Kołodziejskiej 7/9A Kamienica przy ul. Długi Targ 19 (obecnie hotel Radisson Blu)
Gdynia		Dworzec Gdynia Główna (Gdynia Główna Osobowa)
Gliwice	Osiedle w dzielnicy Trynek Zespół urbanistyczny Politechniki Śląskiej	Budynek wydziału Górniczego Politechniki Śląskiej stary budynek KOMAG
Gorzów Wielkopolski	Zabudowa przy ul. Matejki (pomiędzy ul. Kotsisa a ul. Skłodowskiej-Curie)	Budynek Zakładu Energetycznego (ul. Sikorskiego)
Hajnówka		Dom Kultury HPSDD „Górnik” (1955)
Kalisz	Osiedle im. Juliana Marchlewskiego	Powszechny Dom Towarowy Dom Partii
Katowice	Osiedle Koszutka Osiedle w dzielnicy Ligota (pomiędzy ul. Słupską, ul. Koszalińską i ul. Kołobrzeską)	Budynek Okręgowej Rady Związków Zawodowych Pałac Młodzieży Budynek Zakładu Doskonalenia Zawodowego (ul. Krasińskiego) Hala Parkowa Budynek N Uniwersytetu Ekonomicznego przy ul. Adamskiego (dawna Wyższa Szkoła Bankowości i Finansów) Budynek wydziałów Urzędu Miasta przy ul. Warszawskiej (dawna siedziba ORBISu) Kwartał zabudowy pomiędzy ulicami: Francuską, Powstańców, Reymonta Dom Kultury w Szopienicach, ul. Hallera 28 Budynki Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych przy ul. Sokolskiej (dawna ZSZ Huty Baildon)
Kraków		Collegium Chemicum UJ Rozbudowa AGH Kompleks KS-u Korona Miastoprojekt Instytut Górnictwa Naftowego i Gazownictwa „Nafta” Biurowiec Dyrekcji Kolei
Kraków (Nowa Huta)	Zabudowa Placu Centralnego Zabudowa Al. Róż Osiedla A, B, C, D	Centrum Administracyjne Kombinatu (CAHTS) Szpital im. S. Żeromskiego Kino Świt Kino Światowid Teatr Ludowy
Lublin	Plac Zamkowy (daw. Plac Zgromadzeń Ludowych) Osiedle mieszkaniowe wzdłuż alei Racławickich	kamienice przy Placu Zamkowym Bloki mieszkalne wzdłuż alei Racławickich (między al. Długosza a ul. Puławską) i ulic: Legionowej oraz Ks. Jerzego Popiełuszki (daw. Róży Luksemburg)
Łódź	Osiedle Bałuty I Osiedle Bałuty IV Osiedle Odrzańska Osiedle Staromiejskie Osiedle Wierzbowa Osiedle Żeligowskiego	Biurowiec Centrali Tekstylnej, ob. TVP Dom Partii, ob. gmach Sądu Rejonowego Łódź-Śródmieście Hala Sportowa (Pałac Sportu) Szpital Dziecięcy im. M. Konopnickiej Teatr Wielki
Poznań	Zabudowa placu Cyryla Ratajskiego Zabudowa placu Wielkopolskiego	Gmach Wydziału Budownictwa Politechniki Poznańskiej Wieżowiec „Miastoprojektu”
Pyskowice	Osiedla A, B, C, D, E (Nowe Pyskowice)
Rzeszów		Wojewódzka Rada Narodowa – ob. Podkarpacki Urząd Wojewódzki (ul. Grunwaldzka) Pomnik Czynu Rewolucyjnego (przy rondzie im. Dmowskiego) Dom Partii (Komitet Wojewódzki) – ob. Sąd Apelacyjny (al. Marszałka J. Piłsudskiego) Dom Kultury WSK ob. Instytut Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego (ul. Dąbrowskiego) Kwartały pierzejowe ulic Dąbrowskiego i Hetmańskiej (odcinek między W. Pola a Powstańców Warszawy) Komenda wojewódzka MO – ob. Policji (ul. Dąbrowskiego) Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy (ul. Staszica) Oddział „RUCH” -u (ul. Asnyka) Szpital MSWiA (ul. Krakowska) Pierzeja zachodnia pl. Ofiar Getta – ob. Urząd Miasta (różne wydziały) Budynek Wydziału Komunikacji UM (pl. Ofiar Getta) Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej (pl. Ofiar Getta) Cmentarz wojenny Armii Czerwonej (ul. Lwowska) Brama i rzeźba „płaczek” – Cmentarz komunalny Wilkowyja (ul. Cienista)
Skarżysko-Kamienna	Osiedle Milica-Przylesie	Miejskie Centrum Kultury im. Leopolda Staffa (ul. Słowackiego)
Sosnowiec		Dom Górnika (ul. Żytnia)
Szczecin	Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa
Tychy	Osiedle A (1951-1956) Osiedle B (1952-1959)
Warszawa	Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (1950-1953) Osiedle Praga II (1948-1952) Plac Konstytucji Plac Hallera Zabudowa przy ul. Kasprowicza, Przybyszewskiego, Żeromskiego Zabudowa przy ul. Andersa (dawna ul. Nowotki) Osiedle Racławicka Zachodnia (Racławicka/Wołoska/Wiktorska/Al. Niepodległości)	Pałac Kultury i Nauki Gmach Ministerstwa Finansów Ministerstwo Rolnictwa Gmach Szkoły Głównej Planowania i Statystyki Grand Hotel Hotel Nowa Praga Ambasada Związku Radzieckiego Galeriowiec „Wawel” Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
Władysławowo		Dom Rybaka we Władysławowie (1953-1957)
Wrocław	Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa (pl. Kościuszki i Arkady), arch. Roman Tunikowski	Gmachy Politechniki przy pl. Grunwaldzkim, arch. Krystyna i Marian Barscy Iglica (Wrocław)
Zabrze		Dom Muzyki i Tańca
Zamość		Klub Garnizonowy przy jednostce wojskowej

Zobacz też

• Konserwatywna architektura XX wieku